ۇلىلار مەكەنى – قازاقتىڭ مادەني استاناسى بولىپ سانالاتىن قازاق ادەبيەتى مەن ونەرىنىڭ وزىق ۇلگىلەرىن تۋدىرعان ماڭگى ولمەس تۋىندىلارىمەن ءۇن قوسقان سەمەي ايماعى تاريحقا باي مادەنيەتتىڭ ناعىز ورداسى. ۇلت رۋحانياتىنىڭ قاينار كوزىنە اينالعان سەمەي – توپىراعىن تۇرتسەڭ سويلەپ قويا بەرەتىن «ۇلىلار مەكەنى» اتالۋىنا سەبەپ بولعان قايتالانباس دارىندار، ۇلى تۇلعالار، تالانتتار وسكەن ولكە. تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنە سويلەر بولساق تومەندەگىدەي تىزبەك ايقىندالا تۇسەدى:

1. قاراكەرەي قابانباي باتىر قول باستاعان، اۋليە بيلەر رۋحانيات ۇياسىن قالاعان، ۇلت قايراتكەرى تانا مىرزا ەلگە تۇتقا بولىپ، كەگەنباي بي ءسوز باستاعان، انەت بابا، قۇتتىباي، بورانباي اقتامبەردى، دۋلات، اباي، شاكارىم، مۇحتارلەر ونەردىڭ سان قىرىنان ۇيا سالعان ادەبيەت پەن مادەنيەت، رۋحانيات دامىعان كيەلى توپىراق.

2. سەمەي — الاشتىڭ جۇرەگى، ەلىمىزدىڭ رۋحاني استاناسى. الاشتىڭ تۋىن تىككەن التىن بەسىك. سەمەيدە ءاليحان، احمەت، مىرجاقىپ باستاعان كوپتەگەن الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ەڭبەك ەتكەنى بارشاعا ءمالىم. سەمەيدىڭ الاشوردا اۆتونوميالى ۇكىمەتىنىڭ استاناسى بولعانى، قالانىڭ سول جاعالاۋى 10 جىل بويى، ناقتىراق ايتساق، 1917 جىلدىڭ ناۋرىزىنان 1927 جىلدىڭ قىركۇيەگىنە دەيىن رەسمي تۇردە الاش قالاسى اتانعان. الاش قايراتكەرلەرى سەمەي جەرىندە ءومىر ءسۇرىپ، اعارتۋشىلىق قىزمەتپەن اينالىستى. الاش قايراتكەرلەرىنىڭ اعارتۋشىلىق يدەيالارى جۇزەگە استى.

3. سەمەيدە 1871-1917 جىلدار ارالىعىندا اپتا سايىن جارىق كورگەن «سەميپالاتينسكي ليستوك» گازەتتەرى قازاقتان شىققان تۇڭعىش جۋرناليست ءاليحان بوكەيحانوۆتىڭ پۋبليتسيستيكالىق الاڭىنا اينالدى. سونىق ناتيجەسىندە كوپتەگەن اقپاراتتىق باسىلىمدار مەن جۋرناليستەر ءوسىپ شىقتى. احمەت بايتۇرسىنوۆ، ءاليحان بوكەيحانوۆ، مىرجاقىپ دۋلاتوۆ، ماعجان جۇماباەۆتاردىڭ كوتەرگەن ماسەلەلەرى باسىلىمداردىڭ بەدەلىن ارتتىردى.

4. سەمەي – ءان اتاسى امىرە قاشاۋباەۆتىڭ (1888 -1934) وتانى. قازاقتىڭ اتاقتى ءانشىسى، اكتەر ءارى مۋزىكانتى. تاڭدايىنا بۇلبۇل ۇيالاعان ەل ماقتانىشى تۇڭعىش رەت 1925 جىلى پاريج اسپانىن اۋەلەگەن انگە بولەپ، دۇنيەجۇزىنە ۇلتتىق ونەرىمىزدىڭ قۇدىرەتىن پاش ەتكەن الپاۋىت ءانشى امىرە سەمەي وبلىسى ارالى اۋدانىنىڭ تۋماسى.

5. الاشتىڭ داڭتى جەلاياعى، قازاققا تۇڭعىش وليپيادا جۇلدەسىن الىپ كەلگەن عۇسمان سيتىقۇلى قوسانوۆ (1935ج.- 1990ج) سەمەي وبلىسى ابرالى اۋدانىنىڭ تۋماسى. الماتى جەڭىل اتلەتيكا مەكتەبىنىڭ تۇلەگى، ۇلتىمىزدىڭ جۇگىرۋگە ەمەس، كۇرەسۋگە بەيىم حالىق بولسا دا، جۇگىرۋ ونەرىن وزگە ۇلت وكىلدەرى الدىندا الەمگە تانىتتى.

6. قازاق ساحاراسىندا ونەردىڭ سيرەك كەزدەسەتىن ءتۇرى – تسيرك ونەرى سەمەي توپىراعىندا تۇلەدى. بەت-اۋىزدارىن ءتۇرلى-ءتۇستى بوياۋمەن بوياپ، اياقتارىنا اعاش بايلاپ، اتپەن جارىسىپ، ءتۇرلى قيمىل ارەكەتتەرىمەن ەلدى كۇلكىگە قارق قىلاتىن كۇلدىرگى «اعاشاياتار» تۇڭعىش سەمەي جەرىنەن شىققان. ونىڭ العاشقىسى جارمادان شىققان اعاشاياق - نازار ءجۇندىبايۇلى (1818 -1898ج.) جۇرت «نازار اعاشاياق» دەپ اتاعان. ەكىنشى اعاشاياق - بەرىكبول كوپەنۇلى (1861-1932 ج.) قازاقتىڭ اتى اڭىزعا اينالعان ءانشى-دومبىراشىسى، تالانتتى ونەرپاز. سەمەي وبلىسى، اباي اۋدانى، مۇقىر اۋىلىندا تۋعان. اعاشاياق انشىلىك، كۇيشىلىك، اقىندىعىنىڭ ۇستىنە ءبيشى، جۇيرىك، سپورتشى، ءارى كۇلدىرگى بولعان.

7. سەمەي – الاشتىڭ العاشقى ءبىلىم ورداسى. 1903 جىلى اشىلعان سەمەي مۇعالىمدەر سەمينارياسى باتىس ءسىبىر وقۋ وكرۋگىندەگى حالىق مەكتەپتەرىن مۇعالىمدەرمەن قامتاماسىز ەتتى. سەميناريا 1920 جىلى حالىققا ءبىلىم بەرۋ ينستيتۋتى، 1922 جىلى پەداگوگيكالىق تەحنيكۋم، 1937 جىلى پەداگوگيكالىق ۋچيليششە، 1992 جىلى پەداگوگيكالىق كوللەدجى سىندى قۇرىلىمدىق كەزەڭدەردى باسىنان وتكەردى. الاش قايراتكەرلەرىنىڭ، ۇلتتىق ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ ىرگەتاسىن قالاعان وقۋ ورنىندا ءار جىلدارى ءبىلىم العاندىعى، وقىتۋشىلىق قىزمەت اتقارعاندىعى جالعىز وقۋ ورنىنىڭ عانا ەمەس، تۇتاس ەلىمىزدىڭ يگىلىگى بولىپ كەلەدى.

8. سەمەي تاريحىنىڭ جارقىن بەتتەرى قالانىڭ مادەني – رۋحاني ومىرىنە تىڭ وزگەرىستەر اكەلگەن ورىس دەموكراتتارىنىڭ ەسىمدەرىمەن تىعىز بايلانىستى. عاسىرلار توعىسىندا، ياعني 1878 جىلى سەمەي جەرىندە ە.پ.ميحاەليستىڭ باسشىلىعىمەن دالالى ولكەنى عىلىمنىڭ سان-سالاسىنان زەرتتەۋدىڭ نەگىزىن قالاعان ەڭ العاشقى قوعامدىق مەكەمە وبلىستىق ساناق كوميتەتى ىرگە كوتەرگەن. ساناق كوميتەتىنىڭ جانىندا ءوزىنىڭ شاعىن كىتاپحاناسى بولعان.

9. ەرتىس جاعاسىنان ورىن تەپكەن سەمەي قالاسىنىڭ ورتالىعىنان 1883 جىلى تۇڭعىش جاڭا كىتاپحانا اشىلدى. ونى ۇيىمداستىرۋشىلار ابايدىڭ دوسى ورىستىڭ ساياسي جەر اۋدارىلىپ كەلگەن ينتەلليگەنتتەرى – ە. پ. ميحاەليس باستاعان ا. ا. لەنتەۆ، ن. ي. دولگوپولوۆ، پ. د. لوبانوۆسكي، سەۆەرين، س. س. گروسس ءتارىزدى ساياسي جەر اۋدارۋشىلار ەدى. سەمەي وڭىرىندە اشىلعان تۇڭعىش كىتاپحانانىڭ ومىرگە كەلۋى اباي ەسىمىمەن تىعىز بايلانىستى. قازاقستانداعى ەڭ العاشقى كىتاپحانانىڭ ءبىرىنشى وقىرمانى - اباي قۇنانباەۆ بولدى.

10. سەمەيدە 1887 جىلدىڭ 21 قاراشاسىندا «باستاۋىش ءبىلىم بەرۋ قوعامى» اشىلىپ، سانكت- پەتەربور، ومبى، توم سياقتى رەسەيدىڭ ءىرى قالالارى مەن سەمەيدەگى وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم ىزدەگەن جاستارعا دەمەۋشىلىك قولداۋ جاسادى. سونىمەن قاتار ورىس گەوگرافيالىق قوعامىنىڭ سەمەي بولىمشەسىنە جانە قوعامدىق كىتاپحاناعا قاجەتتى قارجىلاي كومەك كورسەتىپ وتىرعان. گوگول اتىنداعى كىتاپحانادا اقىسىز وقۋ زالىن اشىپ، مەرزىمدى باسىلىمدارعا جازىلۋدى ۇيىمداستىرعان.

11. سەمەي – تۇڭعىش مۋزەي ۇيىمداستىرۋ ورتالىعى بولعان. تاريحي-ولكەتانۋ مۋزەيى – قازاقستان جانە باتىس ءسىبىر مۋزەيلەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ءىرى عىلىمي جانە مادەنيەت ورتالىعى بولدى. ونىڭ نەگىزى 1883 جىلى 11 قىركۇيەكتە سەمەيدە(ەسكىشە) قالاندى. ونىڭ العاشقى ۇيىمداستىرۋشىلارى بولىپ بەلگىلى زەرتتەۋشى عالىم ە.پ.ميحاەليس، پ.ە ماكوۆەتسكي، ن.ي.دولگوپولوۆ، ا.ا.لەونتەۆ، پ.د.لوبانوۆسكي ت.ب.جەر اۋىپ كەلگەن كەلگەن زيالىلار مۋزەي ءىسىن دامىتۋدا جارقىن ىستەردىڭ ۇيتقىسى بولدى. كوميتەت مۇشەلەرى ولكەدە گەوگرافيالىق، ەتنوگرافيالىق جانە ەكونوميكالىق زەرتتەۋ جۇمىستارىن جۇرگىزە وتىرىپ، كوپتەگەن مالىمەتتەر جيناستىردى. سونىمەن بىرگە، ۇلى اقىن اباي قۇنانباەۆ تا وسى العاش قۇرىلعان تاريحي-ولكەتانۋ مۇراجايىن ۇيىمداستىرۋشىلاردىڭ ءبىرى بولىپ، مۇراجايعا ن.دولگوپولوۆپەن بىرگە 60-قا تاياۋ ەكسپوناتتار جيناپ وتكىزگەن.

12. سەمەيدە قازاق مۇعالىمدەرى مەن وقۋشى-جاستار بىرلەسىپ،1913-14 جىلدارى “شىعىس كەشى” دەگەن اتپەن ويىن-ساۋىق كەشتەرىن ۇيىمداستىردى. ۇلتتىق تەاتر ونەرى تاريحىندا ءمانى زور ويىن-ساۋىقتار قاتارىندا 1914 ج. ن.قۇلجانوۆا ۇيىمداستىرعان ابايدىڭ قايتىس بولعانىنا ون جىل تولۋىنا ارنالعان العاشقى ادەبي، ەتنوگرافيالىق-مۋزىكالىق كەش، «ءبىرجان مەن سارا ايتىسى» سياقتى ويىن-ساۋىق كەشتەرى بولدى.

13. سەمەي ولكەسىندە قازاق تەاترى تاريحىنداعى تۇڭعىش قويىلىم 1917 جىلى ويقۇدىق جايلاۋىندا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ جەتەكشىلىگىمەن ساحنالاندى. 1917 جىلى جاس سەميناريست مۇحتار اۋەزوۆ اۋىلىنا دەمالىسقا كەلگەندە ويقۇدىق جايلاۋىندا ءوزىنىڭ العاشقى پەساسى «ەڭلىك – كەبەكتى» قويىپ، ءوزى سۋفلەر بولعانى تۋرالى قازاق تەاتر تاريحى ساف ونەردىڭ ساحاراسى سەمەيدەن اۋىزدانعان ونەردىڭ ۇلى كوشىنەن باستاۋ العانىن ۇمىتقان ەمەس.

14. سەمەي – قازاقستان فۋتبولىنىڭ وتانى. قاسيەتتى قارت سەمەيدە 1912-1913 جىلدارى قازاقستان اۋماعىنداعى «نەپتۋن»، «وليمپ»، سسك، «سپورت»، «فەنيكس»، «مارس» سەكىلدى العاشقى فۋتبول كوماندالارى پايدا بولعان. ال سولاردىڭ باسىندا «يارىش» - تۇركى تىلدەس جاستاردىڭ تۇڭعىش فۋتبول كومانداسى تۇردى. قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى مۇحتار ومارحانۇلى اۋەزوۆ (1897-1961) تە «يارىش» فۋتبول كومانداسىنىڭ قۇرامىندا دوپ تەپكەن.

15. سەمەي – قازاق بالەت ونەرىنىڭ حاس شەبەرى - بولات عازيزۇلى ايۋحانوۆتىڭ(1938-1922 ج) وتانى. 1967 جىلى كەڭەس وداعى تاريحىندا تۇڭعىش رەت «جاس بالەت الما-اتا» حورەوگرافيالىق مينياتيۋرالار ءانسامبلىن قۇرىپ، ونىڭ تۇراقتى جەتەكشىسى، پەداگوگى، ورىنداۋشىسى جانە كونتسەرتمەيستەرى بولدى. ب. ايۋحانوۆ قازاق كومپوزيتورلارىنىڭ مۋزىكاسىنا 40-تان استام بالەت قويىلىمىن قويدى، ونىڭ ىشىندە كسرو-نىڭ كرەمل سارايى مەن ۇلكەن تەاترىنىڭ ساحنالارىندا، كانادادا، فرانتسيادا، انگليادا، شۆەيتساريا، كۋبادا، فينليانديادا، شۆەتسيادا، تۇركيادا، ماروككودا، سيريادا، يوردانيادا، ءۇندىستاندا، يتاليادا، بولگاريادا، گەرمانيادا، پولشادا، ۆەنگريادا، يراكتا، ت.ب. بالەتىن ساحنالادى.

قازاقستان قالالارىنىڭ ىشىندە كونە قالا بولىپ ەسەپتەلەتىن جانە تاريحي كەلبەتىمەن ەرەكشەلەنەتىن سەمەيدىڭ وسىنداي تالانت سىرى، مادەنيەت تاريحى بار. قالاداعى ءار تاريحي عيماراتتاردىڭ شەرتەر سىرى، بەرەر ماعلۇماتى وتە مول، عاجايىپ تاريحي مادەني وشاقتار كۇنى بۇگىنگە دەيىن حالىقتىڭ باراتىن رۋحاني مادەني ورتاسى سانالادى. الاش ارىستارىنىڭ ءىزى قالعان، ءبىرتۋار پەرزەنتتەردىڭ ءۇنى قالعان، قازاق رۋحانياتى تامىر جايعان ۇلىلار ولكەسىندە قازاقتىڭ بويتۇمارىنا اينالعان ۇلى اقىننىڭ ون كۇندىگى تويلانىپ جاتقان تۇستا سەمەي تاريحىن بىلە جۇرگەنىمىز ءجون.

الماحان مۇحامەتقاليقىزى

Abai.kz