Kerosin sham: Qaranghyny jaryp ótken jaryq tarihy

Kerosin sham-shaghyn ghana jaryq kózi. Biraq onyng jaryghy kezinde tútas auyldy, býkil eldi jaryqtandyryp, adamzat órkeniyetining bir kezenin algha sýiregen bolatyn. Búl qarapayym ghana qúrylghy-tek ot shygharatyn qúral emes, ol-jady, saghynysh, tariyh. Sham janghan sayyn ótkenning ýni estiledi.
Kerosin shamynyng tarihy XIX ghasyrdyng ortasyna qaray bastau alady. 1853 jyly polyak ghalymy Ignasiy Lukasevich múnaydan bólinip alynghan jana súiyqtyq-kerosindi (kerosene) jaryq kózi retinde qoldanugha bolatynyn dәleldeydi. Búl-elektrden búryn, biraq mayshamnan keyingi ýlken tehnikalyq serpilis edi.
Búghan deyin halyq shyraqqa, balauyz shamgha, tipti januar mayyn paydalanyp, jaryq shygharugha tyrysqan bolatyn. Alayda olardyng jaryghy әlsiz, týtini kóp, al qoldanu merzimi qysqa boldy. Kerosin sham bolsa, jarqyn, úzaq janady, ýnemdi әri qarapayym.
Kerosin shamnyng qúrylymy óte qarapayym: tómengi bóliginde súiyq kýidegi kerosin qúiylady. Oghan matadan nemese arnayy materialdan jasalghan fitili batyrylady. Shamnyng ýstingi bóligindegi әinek kolba jelden qorghap, jalynnyng túraqty januyna mýmkindik beredi.
Fitili arqyly kerosin joghary tartylyp, ot berilgende janu prosesi bastalady. Búl-sol kezdegi eng tiyimdi jaryq kózi boldy. Shamdy búrap qoiy arqyly jaryqtyng dengeyin de retteuge bolatyn-búl da óz uaqyty ýshin ýlken janalyq.
Kerosin shamdary qazaq jerine XIX ghasyrdyng ekinshi jartysynda, Resey imperiyasynyng otarlyq әkimshiligi arqyly keldi. Alghashynda ol qalalar men әskery bekinisterde, sauda keruenderi arqyly taraldy. Qaladaghy baylar, oqymystylar, әkimder ýilerine sәndi kerosin shamdaryn ornatsa, auyldarda ol úzaq jyldar boyy basty jaryq kózine ainaldy.
Kerosin men shamdar Orynbor, Omby, Troisk, Vernyy (qazirgi Almaty) qalalarynan әkelindi. Qazaqtar ony «kerosin sham», «shyny sham», «fitili sham» dep atap ketken.
Kerosin sham-qazaq auyldarynyng keshki ómirining bir bólshegine ainaldy. Týnde býkil ýiding shyrayyn keltiretin bir-aq sham bolatyn. Ol oshaq janynda túryp, әje ertegi aitatyn, analar jýn iyiretin, balalar hat tanyp, kitap oqityn. Qay ýiding shamy kóp bolsa, sol ýy bay, bilimdi sanaldy.
-Ústazdyng shamy: Kenes dәuiri bastalghan tústa auyl moldalary men múghalimderi kerosin shamnyng jaryghymen talay balagha bilim bergen.
-Kino men spektakli: Kóshpeli mәdeniyet oshaqtarynda kerosin shamnyng jaryghymen qoyylghan alghashqy auyldyq qoyylymdar men konsertter halyqtyng mәdeny ómirine jol ashty.
Kerosin shamnyng erekshe iyisi bolady. Ol bireuge jaghymsyz, bireuge balalyqtyn, naghyz auyl ómirining esteligi. Sham janghan kezde shyghatyn sәl ghana yzyn-auyl týnining ýndestigimen ýilesip, tylsym tynyshtyq syilaytyn.
Jaryq óshkende, býkil ýy úiqygha ketetin. Al bir sham janyp túrsa, demek bireu oqyp otyr, bireu tigis tigip otyr, ne hat jazyp otyr degen sóz.
Býgingi tanda kerosin sham siyrek qoldanylady. Elektr quaty ony birjola yghystyrghanymen, ol nostaligiyanyn, qarapayym ómirdin, ótken kýnderding simvoly retinde qayta baghalana bastady.
-Múrajaylarda, etno-festivaliderde, kino týsirilimderde-kerosin sham qayta tirilip, tarihy atmosferany tolyqtyryp túrady.
-Key ýilerde әli de saqtalyp, qúrmetpen qoyylady. Key әjelerimiz әli kýnge deyin kerosin shamdy tazalap, shynysyn sýrtip, «jaryq óshse kerek bolar» dep otyrady.
Kerosin sham-qazaq dalasynda ghasyrdan astam uaqyt boyy qaranghyny jaryqqa bólegen ýnsiz dos boldy. Ol tarihtyng bir kezenin saqtap qaldy, san myndaghan adamnyng balalyq shaghyn jaryqtandyrdy, saghynysh pen mahabbatqa kuә boldy. Býginde ol – tek qúral emes, jaryqqa úmtylghan halyqtyng ruhany simvoly.
Tileubergen Balgýl «Anagha qúrmet» muzey ekskursiya jetekshisi
Abai.kz