كەروسين شام-شاعىن عانا جارىق كوزى. بىراق ونىڭ جارىعى كەزىندە تۇتاس اۋىلدى، بۇكىل ەلدى جارىقتاندىرىپ، ادامزات وركەنيەتىنىڭ ءبىر كەزەڭىن العا سۇيرەگەن بولاتىن. بۇل قاراپايىم عانا قۇرىلعى-تەك وت شىعاراتىن قۇرال ەمەس، ول-جادى، ساعىنىش، تاريح. شام جانعان سايىن وتكەننىڭ ءۇنى ەستىلەدى.

كەروسين شامىنىڭ تاريحى XIX  عاسىردىڭ ورتاسىنا قاراي باستاۋ الادى. 1853 جىلى پولياك عالىمى يگناتسي لۋكاسەۆيچ مۇنايدان ءبولىنىپ الىنعان جاڭا سۇيىقتىق-كەروسيندى (كەروسەنە) جارىق كوزى رەتىندە قولدانۋعا بولاتىنىن دالەلدەيدى. بۇل-ەلەكتردەن بۇرىن، بىراق مايشامنان كەيىنگى ۇلكەن تەحنيكالىق سەرپىلىس ەدى.

بۇعان دەيىن حالىق شىراققا، بالاۋىز شامعا، ءتىپتى جانۋار مايىن پايدالانىپ، جارىق شىعارۋعا تىرىسقان بولاتىن. الايدا ولاردىڭ جارىعى ءالسىز، ءتۇتىنى كوپ، ال قولدانۋ مەرزىمى قىسقا بولدى. كەروسين شام بولسا، جارقىن، ۇزاق جانادى، ۇنەمدى ءارى قاراپايىم.

كەروسين شامنىڭ قۇرىلىمى وتە قاراپايىم: تومەنگى بولىگىندە سۇيىق كۇيدەگى كەروسين قۇيىلادى. وعان ماتادان نەمەسە ارنايى ماتەريالدان جاسالعان فيتيل باتىرىلادى. شامنىڭ ۇستىڭگى بولىگىندەگى اينەك كولبا جەلدەن قورعاپ، جالىننىڭ تۇراقتى جانۋىنا مۇمكىندىك بەرەدى.

فيتيل ارقىلى كەروسين جوعارى تارتىلىپ، وت بەرىلگەندە جانۋ پروتسەسى باستالادى. بۇل-سول كەزدەگى ەڭ ءتيىمدى جارىق كوزى بولدى. شامدى بۇراپ قويۋ ارقىلى جارىقتىڭ دەڭگەيىن دە رەتتەۋگە بولاتىن-بۇل دا ءوز ۋاقىتى ءۇشىن ۇلكەن جاڭالىق.

كەروسين شامدارى قازاق جەرىنە XIX عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىندا، رەسەي يمپەرياسىنىڭ وتارلىق اكىمشىلىگى ارقىلى كەلدى. العاشىندا ول قالالار مەن اسكەري بەكىنىستەردە، ساۋدا كەرۋەندەرى ارقىلى تارالدى. قالاداعى بايلار، وقىمىستىلار، اكىمدەر ۇيلەرىنە ءساندى كەروسين شامدارىن ورناتسا، اۋىلداردا ول ۇزاق جىلدار بويى باستى جارىق كوزىنە اينالدى.

كەروسين مەن شامدار ورىنبور، ومبى، ترويتسك، ۆەرنىي (قازىرگى الماتى) قالالارىنان اكەلىندى. قازاقتار ونى «كەروسين شام»، «شىنى شام»، «فيتيل شام» دەپ اتاپ كەتكەن.

كەروسين شام-قازاق اۋىلدارىنىڭ كەشكى ءومىرىنىڭ ءبىر بولشەگىنە اينالدى. تۇندە بۇكىل ءۇيدىڭ شىرايىن كەلتىرەتىن ءبىر-اق شام بولاتىن. ول وشاق جانىندا تۇرىپ، اجە ەرتەگى ايتاتىن، انالار ءجۇن يىرەتىن، بالالار حات تانىپ، كىتاپ وقيتىن. قاي ءۇيدىڭ شامى كوپ بولسا، سول ءۇي باي، ءبىلىمدى سانالدى.

-ۇستازدىڭ شامى: كەڭەس ءداۋىرى باستالعان تۇستا اۋىل مولدالارى مەن مۇعالىمدەرى كەروسين شامنىڭ جارىعىمەن تالاي بالاعا ءبىلىم بەرگەن.

-كينو مەن سپەكتاكل: كوشپەلى مادەنيەت وشاقتارىندا كەروسين شامنىڭ جارىعىمەن قويىلعان العاشقى اۋىلدىق قويىلىمدار مەن كونتسەرتتەر حالىقتىڭ مادەني ومىرىنە جول اشتى.

كەروسين شامنىڭ ەرەكشە ءيىسى بولادى. ول بىرەۋگە جاعىمسىز، بىرەۋگە بالالىقتىڭ، ناعىز اۋىل ءومىرىنىڭ ەستەلىگى. شام جانعان كەزدە شىعاتىن ءسال عانا ىزىڭ-اۋىل ءتۇنىنىڭ ۇندەستىگىمەن ۇيلەسىپ، تىلسىم تىنىشتىق سىيلايتىن.

جارىق وشكەندە، بۇكىل ءۇي ۇيقىعا كەتەتىن. ال ءبىر شام جانىپ تۇرسا، دەمەك بىرەۋ وقىپ وتىر، بىرەۋ تىگىس تىگىپ وتىر، نە حات جازىپ وتىر دەگەن ءسوز.

بۇگىنگى تاڭدا كەروسين شام سيرەك قولدانىلادى. ەلەكتر قۋاتى ونى ءبىرجولا ىعىستىرعانىمەن، ول نوستالگيانىڭ، قاراپايىم ءومىردىڭ، وتكەن كۇندەردىڭ سيمۆولى رەتىندە قايتا باعالانا باستادى.

-مۇراجايلاردا، ەتنو-فەستيۆالدەردە، كينو تۇسىرىلىمدەردە-كەروسين شام قايتا ءتىرىلىپ، تاريحي اتموسفەرانى تولىقتىرىپ تۇرادى.

-كەي ۇيلەردە ءالى دە ساقتالىپ، قۇرمەتپەن قويىلادى. كەي اجەلەرىمىز ءالى كۇنگە دەيىن كەروسين شامدى تازالاپ، شىنىسىن ءسۇرتىپ، «جارىق وشسە كەرەك بولار» دەپ وتىرادى.

كەروسين شام-قازاق دالاسىندا عاسىردان استام ۋاقىت بويى قاراڭعىنى جارىققا بولەگەن ءۇنسىز دوس بولدى. ول تاريحتىڭ ءبىر كەزەڭىن ساقتاپ قالدى، سان مىڭداعان ادامنىڭ بالالىق شاعىن جارىقتاندىردى، ساعىنىش پەن ماحابباتقا كۋا بولدى. بۇگىندە ول – تەك قۇرال ەمەس، جارىققا ۇمتىلعان حالىقتىڭ رۋحاني سيمۆولى.

تىلەۋبەرگەن بالگۇل «اناعا قۇرمەت» مۋزەي ەكسكۋرسيا جەتەكشىسى

Abai.kz