Qazaqstandaghy jemqorlyq turaly az aitylyp,  az jazylyp jýrgen joq. Tipti, onymen kýresu turaly N. Nazarbaev dәuiri túsynda da  birneshe memlekettik baghdarlamalar men sharalar da qolgha alynghan bolatyn.  Qazir jemqorlyq qoghamdyq dert ekenin biylik te, halyq ta úghyndy. Biraq,  onyng últtyq qauipsizdik pen memlekettin  bolashaghyna  sonshalyqty qaterli ekendigin, qater dengeyin jete týisine almaytyn siyaqtymyz. Jemqorlyq zardaptaryn jete týisinu ýshin qazaqta «shyndyqty shymbayyna batyryp aitu» degen týsinik bar, filosoftardyng әdisimen aitqanda: «giypersynshyldyq» (asyra aitu) mәnerin qoldanu kerek.

«Jemqorlyqpen kýres» barlyq jaghynan alda túruy kerek

«Qazirgi Qazaqstandaghy eng ózekti mәsele qanday?» degen saualgha, «Jemqorlyqpen kýres mәselesin birinshi qoyymyz kerek» dep jauap berer edik. Nege deseniz, qoghamdaghy nebir ótkir jәne qayshylyqty, keyde – qayghyly oqighalardyng týp bastauynda jemqorlyq jatatyny anyq. Biraq, adamdar әr saladaghy oqighalardy jemqorlyqpen baylanystyrmaydy. Sondyqtan, onyng memleket pen qoghamgha tútas tiygizetin zardabyn masshtabty týrde baghalamaydy. Mysaly, «jemqorlyq – zansyz әreketter arqyly payda tabu» deytin bolsaq, onda, aldymen, «payda tabu kózi» eskerilui  tiyis. Onyng negizgi bóligin memlekettik tendermen bólinetin qarjy qúraydy. Al, memlekettik qarjyny jemqorlyq shemalar arqyly óz qaltasyna basu – «qazaqstandyq jemqorlyqtyn» qaynar kózi desek bolady. Óitkeni, birinshiden, budjettik qarjy qorghalmaghan ne әlsiz qorghalanady. Óitkeni,  budjetten bólingen qarajattan «óz ýlesin alugha» qarjyny baqylaytyn ókiletti organdardaghy qyzmetkerler de mýddeli boluyna jol ashyq. Yaghni, olar da búl «bóliske» qatysa aluy әbden mýmkin...

Sonymen, әu bastan talan‑tarajgha týsken qarjy jobany sapaly atqarugha jol bermeydi: mysaly, júmysshygha (múnayshy, jolshy, qúrylysshy t.t.) tómen jalaqy beriledi delik... Ol onyng otbasylyq ómir sýru sapasyn tómendetip, otbasylyq densaulyqqa,  balalardyng intellektualdy ósuine, adamy damuyna keri әser etedi. Sonymen bir mezette «otbasylyq kýizelister» órshiydi. Otbasy ydyraydy... Nәtiyjesinde, barlyq salmaq densaulyq saqtau salasyna, bilim beru salasyna, әleumettik salagha jәne t.t.  auysady. Yaghni, bastapqy joba qarjysy jemqordyng qúlqynyna qúiylghandyqtan, ony óteu endi ózge salalargha jýk bolyp artylady. Biraq, jemqolyq tútas jýieni qamtyghandyqtan, olar da qarjyny talan‑tarajgha úshyratady. Sóitip, týpkilikti nәtiyjesinde memleketting «adam kapitalyn damytu» әreketi iske aspaydy. Memleket qúldyrap, ózining ekonomikalyq jәne t.t. tәuelsizdigin joghalta bastaydy...

Osymen kýresu ýshin bizge, birinshiden, qoghamdyq sanadaghy qalyptasqan, stereotiptengen «qolynan kelgen adam», yaghni, astarly týrde jemqorlyqty aiyptamaytyn týsinikti ózgertu kerek.  Búl týsinik tek jemqorlyq ortada ghana emes, qoghamdyq sanada beleng alyp ketken. Mәselen,  halyq zәulim saraylardy kórip, onyng biylik ne әkimshilik adamynyng menshigi ekenin estigende ‑ búghan tang qalmaydy. Kerisinshe, «Eeee.., dúrys. Basqasha boluy mýmkin emes, solay boluy kerek» degen oigha keneledi. Al kerisinshe, biylik túlghasynyng qarapayymdylyghyn, onyng «eki bólmeli pәterde túratyndyghyn» estise, «Búl óz jaghdayyn jasay almaytyn jan eken, el basqara ala ma?» dep, odan ýrkedi...

...Mine, bizdegi jemqorlyq ahual osy dengeyge jetken!  Beynebir, ertegilerdegidey qúndylyqtar auysyp, jemqorlyq qúbylys «búrystan dúrysqa ainalyp ketkendey» әserde qalamyz, kóbine...

Jemqorlyq – piramidanyng úshar basynan úshatyn búlt siyaqty qúbylys 

Sodan bolar, qazirgi «shenge ne lauazymgha ie bolu» kópshilik sanasynda «jemqorlyq arqyly bai» degenmen paraparlandy. Halyq sanasynda «sheneunik halyq qyzmetshisi», «ol memleket ýshin (yaghni, halyq ýshin) qyzmet etuge mindeti» degen týsinikter әli de qalyptaspaghan.  Endeshe, lauazymgha qoly jetken jannyng maqsaty «jemqorlyq arqyly zansyz  biznespen bai» degenge úlasyp jatady.

Qazirgi tanda basshylardyng (әriyne, bәrining emes) jemqorlyq shemasy mynaghan sayady: neghúrlym kóbirek aqsha jymqyru (búryn milliondar bolsa, ony milliardtargha jetkizu). Búl, birinshiden, úrlaghan aqshasynyng biraz bóligin ózge de sybaylastarmen bóliske salu, sóitip, jazadan qútylyp ketuge mýmkindik beredi. Ekinshiden, neghúrlym mol qarjy arqyly ózining jәne úrpaqtarynyng bolashaghyn  úzaq  jyldargha materialdyq qamtamasyz etu ýshin   ómirining bir uaqytyn (1-2 jyl) týrmede ótkizip, «ózin qúrban etu psihologiyasy».  Jemqor – osy arqyly «úrpaghymnyng materialdyq qamtamasyz etu júmysyn jasadym» dep sezinetin kýige jetedi. Sondyqtan búl jalpy jemqorlar ýshin «ómir sýruding dúrys shemasy» siyaqty qalyptasady. Múnda, ol neghúrlym kóbirek jymqyrsa, «maqsatty operasiyasy» soghúrlym sәtti sanalady. Bizde, jemqordy osylaysha aqtap alatyn týsinikter legi qalyptasyp otyr. Biraq, búl oy әigilenbeydi.

Múnday jemqorlyq jay aqsha jymqyru emes, ol ‑ ashkózdik pen toyymsyzdyq! Mine, jemqorlyq qoghamdy osynday dәrmensiz kýige týsiredi.

Negizi, jemqorlyqty «tonau», «úrlyq», «banditizm», «memleket negizine qauip tóndiru», «memleketke satqyndyq jasau» jәne t.t. qylmystarmen tenestire baghalau kerek siyaqty. Olay bolmaghanda, qazirgi jemqorlyq kóptegen mýmkindigi barlar ýshin «tonaushylyqtyng vizittik kartochkasyna» ainalyp,  qoghamnyng jartysyna «jaghymdy» sipatta qabyldanatyn bop barady. Al, onymen ashyq kýresushilerge «ayaqtan shalushylar», «kóre almaushylar», «ishi tar» degendey jaghymsyz obrazdar beru de beleng aluda.

Biz korrupsiya isinde aldyn alumen emes, ýnemi saldarmen kýresip kelemiz. Al búrynghy  aldyn alu tetikteri qazirgi tanda eskirgen. Ziyankes jәndikting dәrige beyimdeletini (adaptasiya) siyaqty, jemqorlyq ta jaghdaygha beyimdelgen, «ebin tauyp eki asau» qaghidasymen ómir sýredi. Búl ýrdisti keybir sarapshylar «eski jemqorlar» jәne «jana jemqorlar» dep ajyratyp jýr.

Osy ýlgimen modelidesek, elimizde shamamen bir millionday jemqor bar dep boljam jasasaq, al, olardyn, orta eseppen, aiyna tek ýsheui ghana qúryqtalatyn bolsa, barlyghyn ústap, jazalau ýshin mynjyldyqtar kerek ekendigin eseptey alamyz.

Sonymen qatar, jemqorlyqpen kýres tәsilinde biz olardyng shyghu tegin zalalsyzdandyrumen shúghyldanuymyz kerek. Yaghni, kýresti basqasha úiymdastyru kerek. Jemqorlyq  qazirgi memleketimiz ýshin jay ghana sayasi-ekonomikalyq, qúqyqtyq-moralidik mәsele emes, ýzdiksiz, halyq bolyp kýresetin (ertegilerdegi jalghyz kózdi dәulermen soghysu siyaqty), kópshilik bolyp qolgha alatyn jalpyhalyqtyq qozghalys boluy shart.

Óitkeni, bolashaq úrpaqtar esh kinasy bolmasa da, ózining «jemqor ata-babasy» ýshin azap shegedi. Onyng nalasy moynyna artylghan, atalary qarghysqa úshyraghan úrpaq baqytty bola almaydy.

P.S. «QR jemqorlyq joyyla ma?» (әriyne, absolutti týrde joyyp jiberu mýmkin emes) degen saualgha optimistik jәne pessimistik jauap beruge bolady:

Pessimistik: Jemqorlyq dendep, qangha sinip ketkendikten, kemi bir-eki úrpaq auyspay  joyylmaydy, ol ýshin dil men sanany týbegeyli janartu kerek.

Optimistik: «Adal azamat» tújyrydymdasy arqyly adal úrpaqtar ómir sahnasyna kelip jatyr, jana Qazaqstannyng «eski adamdary» emes, shyndyghynda da «jana adamdary» ósip kele jatyr. Sondyqtan jemqorlyq tiyluy yqtimal dep boljamdaymyz.

Layym solay bolghay!

Kollaj: Abai.kz.

B.M. Atash,  әl-Faraby atyndaghy QazÚU ústazy.

Á.Bәkirúly, filosof‑publisist.

Abai.kz