قازاقستانداعى جەمقورلىق تۋرالى از ايتىلىپ،  از جازىلىپ جۇرگەن جوق. ءتىپتى، ونىمەن كۇرەسۋ تۋرالى ن. نازارباەۆ ءداۋىرى تۇسىندا دا  بىرنەشە مەملەكەتتىك باعدارلامالار مەن شارالار دا قولعا الىنعان بولاتىن.  قازىر جەمقورلىق قوعامدىق دەرت ەكەنىن بيلىك تە، حالىق تا ۇعىندى. بىراق،  ونىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىك پەن مەملەكەتتىڭ  بولاشاعىنا  سونشالىقتى قاتەرلى ەكەندىگىن، قاتەر دەڭگەيىن جەتە تۇيسىنە المايتىن سياقتىمىز. جەمقورلىق زارداپتارىن جەتە ءتۇيسىنۋ ءۇشىن قازاقتا «شىندىقتى شىمبايىنا باتىرىپ ايتۋ» دەگەن تۇسىنىك بار، فيلوسوفتاردىڭ ادىسىمەن ايتقاندا: «گيپەرسىنشىلدىق» (اسىرا ايتۋ) مانەرىن قولدانۋ كەرەك.

«جەمقورلىقپەن كۇرەس» بارلىق جاعىنان الدا تۇرۋى كەرەك

«قازىرگى قازاقستانداعى ەڭ وزەكتى ماسەلە قانداي؟» دەگەن ساۋالعا، «جەمقورلىقپەن كۇرەس ماسەلەسىن ءبىرىنشى قويۋىمىز كەرەك» دەپ جاۋاپ بەرەر ەدىك. نەگە دەسەڭىز، قوعامداعى نەبىر وتكىر جانە قايشىلىقتى، كەيدە – قايعىلى وقيعالاردىڭ ءتۇپ باستاۋىندا جەمقورلىق جاتاتىنى انىق. بىراق، ادامدار ءار سالاداعى وقيعالاردى جەمقورلىقپەن بايلانىستىرمايدى. سوندىقتان، ونىڭ مەملەكەت پەن قوعامعا تۇتاس تيگىزەتىن زاردابىن ماسشتابتى تۇردە باعالامايدى. مىسالى، «جەمقورلىق – زاڭسىز ارەكەتتەر ارقىلى پايدا تابۋ» دەيتىن بولساق، وندا، الدىمەن، «پايدا تابۋ كوزى» ەسكەرىلۋى  ءتيىس. ونىڭ نەگىزگى بولىگىن مەملەكەتتىك تەندەرمەن بولىنەتىن قارجى قۇرايدى. ال، مەملەكەتتىك قارجىنى جەمقورلىق سحەمالار ارقىلى ءوز قالتاسىنا باسۋ – «قازاقستاندىق جەمقورلىقتىڭ» قاينار كوزى دەسەك بولادى. ويتكەنى، بىرىنشىدەن، بيۋدجەتتىك قارجى قورعالماعان نە ءالسىز قورعالانادى. ويتكەنى،  بيۋدجەتتەن بولىنگەن قاراجاتتان «ءوز ۇلەسىن الۋعا» قارجىنى باقىلايتىن وكىلەتتى ورگاندارداعى قىزمەتكەرلەر دە مۇددەلى بولۋىنا جول اشىق. ياعني، ولار دا بۇل «بولىسكە» قاتىسا الۋى ابدەن مۇمكىن...

سونىمەن، ءاۋ باستان تالان‑تاراجعا تۇسكەن قارجى جوبانى ساپالى اتقارۋعا جول بەرمەيدى: مىسالى، جۇمىسشىعا (مۇنايشى، جولشى، قۇرىلىسشى ت.ت.) تومەن جالاقى بەرىلەدى دەلىك... ول ونىڭ وتباسىلىق ءومىر ءسۇرۋ ساپاسىن تومەندەتىپ، وتباسىلىق دەنساۋلىققا،  بالالاردىڭ ينتەللەكتۋالدى وسۋىنە، ادامي دامۋىنا كەرى اسەر ەتەدى. سونىمەن ءبىر مەزەتتە «وتباسىلىق كۇيزەلىستەر» ءورشيدى. وتباسى ىدىرايدى... ناتيجەسىندە، بارلىق سالماق دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنا، ءبىلىم بەرۋ سالاسىنا، الەۋمەتتىك سالاعا جانە ت.ت.  اۋىسادى. ياعني، باستاپقى جوبا قارجىسى جەمقوردىڭ قۇلقىنىنا قۇيىلعاندىقتان، ونى وتەۋ ەندى وزگە سالالارعا جۇك بولىپ ارتىلادى. بىراق، جەمقولىق تۇتاس جۇيەنى قامتىعاندىقتان، ولار دا قارجىنى تالان‑تاراجعا ۇشىراتادى. ءسويتىپ، تۇپكىلىكتى ناتيجەسىندە مەملەكەتتىڭ «ادام كاپيتالىن دامىتۋ» ارەكەتى ىسكە اسپايدى. مەملەكەت قۇلدىراپ، ءوزىنىڭ ەكونوميكالىق جانە ت.ت. تاۋەلسىزدىگىن جوعالتا باستايدى...

وسىمەن كۇرەسۋ ءۇشىن بىزگە، بىرىنشىدەن، قوعامدىق ساناداعى قالىپتاسقان، ستەرەوتيپتەنگەن «قولىنان كەلگەن ادام»، ياعني، استارلى تۇردە جەمقورلىقتى ايىپتامايتىن تۇسىنىكتى وزگەرتۋ كەرەك.  بۇل تۇسىنىك تەك جەمقورلىق ورتادا عانا ەمەس، قوعامدىق سانادا بەلەڭ الىپ كەتكەن. ماسەلەن،  حالىق ءزاۋلىم سارايلاردى كورىپ، ونىڭ بيلىك نە اكىمشىلىك ادامىنىڭ مەنشىگى ەكەنىن ەستىگەندە ‑ بۇعان تاڭ قالمايدى. كەرىسىنشە، «ەەەە..، دۇرىس. باسقاشا بولۋى مۇمكىن ەمەس، سولاي بولۋى كەرەك» دەگەن ويعا كەنەلەدى. ال كەرىسىنشە، بيلىك تۇلعاسىنىڭ قاراپايىمدىلىعىن، ونىڭ «ەكى بولمەلى پاتەردە تۇراتىندىعىن» ەستىسە، «بۇل ءوز جاعدايىن جاساي المايتىن جان ەكەن، ەل باسقارا الا ما؟» دەپ، ودان ۇركەدى...

...مىنە، بىزدەگى جەمقورلىق احۋال وسى دەڭگەيگە جەتكەن!  بەينەبىر، ەرتەگىلەردەگىدەي قۇندىلىقتار اۋىسىپ، جەمقورلىق قۇبىلىس «بۇرىستان دۇرىسقا اينالىپ كەتكەندەي» اسەردە قالامىز، كوبىنە...

جەمقورلىق – پيراميدانىڭ ۇشار باسىنان ۇشاتىن بۇلت سياقتى قۇبىلىس 

سودان بولار، قازىرگى «شەنگە نە لاۋازىمعا يە بولۋ» كوپشىلىك ساناسىندا «جەمقورلىق ارقىلى بايۋ» دەگەنمەن پاراپارلاندى. حالىق ساناسىندا «شەنەۋنىك حالىق قىزمەتشىسى»، «ول مەملەكەت ءۇشىن (ياعني، حالىق ءۇشىن) قىزمەت ەتۋگە مىندەتى» دەگەن تۇسىنىكتەر ءالى دە قالىپتاسپاعان.  ەندەشە، لاۋازىمعا قولى جەتكەن جاننىڭ ماقساتى «جەمقورلىق ارقىلى زاڭسىز  بيزنەسپەن بايۋ» دەگەنگە ۇلاسىپ جاتادى.

قازىرگى تاڭدا باسشىلاردىڭ (ارينە، ءبارىنىڭ ەمەس) جەمقورلىق سحەماسى مىناعان سايادى: نەعۇرلىم كوبىرەك اقشا جىمقىرۋ (بۇرىن ميلليوندار بولسا، ونى ميللياردتارعا جەتكىزۋ). بۇل، بىرىنشىدەن، ۇرلاعان اقشاسىنىڭ ءبىراز بولىگىن وزگە دە سىبايلاستارمەن بولىسكە سالۋ، ءسويتىپ، جازادان قۇتىلىپ كەتۋگە مۇمكىندىك بەرەدى. ەكىنشىدەن، نەعۇرلىم مول قارجى ارقىلى ءوزىنىڭ جانە ۇرپاقتارىنىڭ بولاشاعىن  ۇزاق  جىلدارعا ماتەريالدىق قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن   ومىرىنىڭ ءبىر ۋاقىتىن (1-2 جىل) تۇرمەدە وتكىزىپ، «ءوزىن قۇربان ەتۋ پسيحولوگياسى».  جەمقور – وسى ارقىلى «ۇرپاعىمنىڭ ماتەريالدىق قامتاماسىز ەتۋ جۇمىسىن جاسادىم» دەپ سەزىنەتىن كۇيگە جەتەدى. سوندىقتان بۇل جالپى جەمقورلار ءۇشىن «ءومىر ءسۇرۋدىڭ دۇرىس سحەماسى» سياقتى قالىپتاسادى. مۇندا، ول نەعۇرلىم كوبىرەك جىمقىرسا، «ماقساتتى وپەراتسياسى» سوعۇرلىم ءساتتى سانالادى. بىزدە، جەمقوردى وسىلايشا اقتاپ الاتىن تۇسىنىكتەر لەگى قالىپتاسىپ وتىر. بىراق، بۇل وي ايگىلەنبەيدى.

مۇنداي جەمقورلىق جاي اقشا جىمقىرۋ ەمەس، ول ‑ اشكوزدىك پەن تويىمسىزدىق! مىنە، جەمقورلىق قوعامدى وسىنداي دارمەنسىز كۇيگە تۇسىرەدى.

نەگىزى، جەمقورلىقتى «توناۋ»، «ۇرلىق»، «بانديتيزم»، «مەملەكەت نەگىزىنە قاۋىپ ءتوندىرۋ»، «مەملەكەتكە ساتقىندىق جاساۋ» جانە ت.ت. قىلمىستارمەن تەڭەستىرە باعالاۋ كەرەك سياقتى. ولاي بولماعاندا، قازىرگى جەمقورلىق كوپتەگەن مۇمكىندىگى بارلار ءۇشىن «توناۋشىلىقتىڭ ۆيزيتتىك كارتوچكاسىنا» اينالىپ،  قوعامنىڭ جارتىسىنا «جاعىمدى» سيپاتتا قابىلداناتىن بوپ بارادى. ال، ونىمەن اشىق كۇرەسۋشىلەرگە «اياقتان شالۋشىلار»، «كورە الماۋشىلار»، «ءىشى تار» دەگەندەي جاعىمسىز وبرازدار بەرۋ دە بەلەڭ الۋدا.

ءبىز كوررۋپتسيا ىسىندە الدىن الۋمەن ەمەس، ۇنەمى سالدارمەن كۇرەسىپ كەلەمىز. ال بۇرىنعى  الدىن الۋ تەتىكتەرى قازىرگى تاڭدا ەسكىرگەن. زيانكەس جاندىكتىڭ دارىگە بەيىمدەلەتىنى (اداپتاتسيا) سياقتى، جەمقورلىق تا جاعدايعا بەيىمدەلگەن، «ەبىن تاۋىپ ەكى اساۋ» قاعيداسىمەن ءومىر سۇرەدى. بۇل ءۇردىستى كەيبىر ساراپشىلار «ەسكى جەمقورلار» جانە «جاڭا جەمقورلار» دەپ اجىراتىپ ءجۇر.

وسى ۇلگىمەن مودەلدەسەك، ەلىمىزدە شامامەن ءبىر ميلليونداي جەمقور بار دەپ بولجام جاساساق، ال، ولاردىڭ، ورتا ەسەپپەن، ايىنا تەك ۇشەۋى عانا قۇرىقتالاتىن بولسا، بارلىعىن ۇستاپ، جازالاۋ ءۇشىن مىڭجىلدىقتار كەرەك ەكەندىگىن ەسەپتەي الامىز.

سونىمەن قاتار، جەمقورلىقپەن كۇرەس تاسىلىندە ءبىز ولاردىڭ شىعۋ تەگىن زالالسىزداندىرۋمەن شۇعىلدانۋىمىز كەرەك. ياعني، كۇرەستى باسقاشا ۇيىمداستىرۋ كەرەك. جەمقورلىق  قازىرگى مەملەكەتىمىز ءۇشىن جاي عانا ساياسي-ەكونوميكالىق، قۇقىقتىق-مورالدىك ماسەلە ەمەس، ۇزدىكسىز، حالىق بولىپ كۇرەسەتىن (ەرتەگىلەردەگى جالعىز كوزدى داۋلەرمەن سوعىسۋ سياقتى), كوپشىلىك بولىپ قولعا الاتىن جالپىحالىقتىق قوزعالىس بولۋى شارت.

ويتكەنى، بولاشاق ۇرپاقتار ەش كىناسى بولماسا دا، ءوزىنىڭ «جەمقور اتا-باباسى» ءۇشىن ازاپ شەگەدى. ونىڭ نالاسى موينىنا ارتىلعان، اتالارى قارعىسقا ۇشىراعان ۇرپاق باقىتتى بولا المايدى.

P.S. «قر جەمقورلىق جويىلا ما؟» (ارينە، ءابسوليۋتتى تۇردە جويىپ جىبەرۋ مۇمكىن ەمەس) دەگەن ساۋالعا وپتيميستىك جانە پەسسيميستىك جاۋاپ بەرۋگە بولادى:

پەسسيميستىك: جەمقورلىق دەندەپ، قانعا ءسىڭىپ كەتكەندىكتەن، كەمى ءبىر-ەكى ۇرپاق اۋىسپاي  جويىلمايدى، ول ءۇشىن ءدىل مەن سانانى تۇبەگەيلى جاڭارتۋ كەرەك.

وپتيميستىك: «ادال ازامات» تۇجىرىدىمداسى ارقىلى ادال ۇرپاقتار ءومىر ساحناسىنا كەلىپ جاتىر، جاڭا قازاقستاننىڭ «ەسكى ادامدارى» ەمەس، شىندىعىندا دا «جاڭا ادامدارى» ءوسىپ كەلە جاتىر. سوندىقتان جەمقورلىق تيىلۋى ىقتيمال دەپ بولجامدايمىز.

لايىم سولاي بولعاي!

كوللاج: Abai.kz.

ب.م. اتاش،  ال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ ۇستازى.

ءا.باكىرۇلى، فيلوسوف‑پۋبليتسيست.

Abai.kz