Qazirgi Qazaqstan qoghamynda jii estiletin jәne alandatatyn pikirlerding biri – «jastargha ne júmys joq, ne tabys joq» degen oi. Búl pikir tek әleumettik jelide aitylatyn shaghym emes, shyn mәninde, elimizdegi manyzdy әleumettik-ekonomikalyq problemanyng aiqyn kórinisi. Jyl sayyn myndaghan týlek mektep pen joghary oqu oryndaryn tәmamdap, enbek naryghyna ayaq basady. Alayda olardyng barlyghy óz mamandyghy boyynsha júmys tauyp, túraqty tabysqa qol jetkize ala ma?

Statistika men әleumettik zertteuler kórsetkendey, kóptegen jas qazaqstandyqtar júmyssyzdyq, tómen jalaqy, әleumettik túraqsyzdyq, kәsipke degen qoljetimdilikting shekteuligi syndy qiyndyqtargha tap boluda. Nelikten osynday jaghday qalyptasty? Búl isting tamyry terende me, әlde uaqytsha qúbylys pa? Endeshe, osy súraqtargha biz reti kelgenshe jauap berip kórelik.

Qazirgi problemanyng negizgi sebebi – elimizdegi bilim jýiesi men enbek naryghy talaptarynyng arasyndaghy ýilesimsizdik. Jastardyng kópshiligi joghary bilim alghanymen, sol alghan bilimderi naqty ómirde qajet bolmay jatady. Uniyversiytetter men kolledjder kóbinese teoriyalyq bilim negizinde sabaq ótkiziledi, al praktikagha negizdelgen dayyndyq jetkiliksiz.

Jastardyng arasynda zanger, ekonomist, menedjer, qarjyger, marketolog siyaqty keng taralghan mamandyqtargha degen súranys joghary. Degenmen, búl mamandyqtar boyynsha naryqta júmys oryndary shekteuli, al úsynys tym kóp. Kerisinshe, injenerlik, tehnikalyq, agrarlyq, IT syndy salalarda bilikti kadr tapshylyghy sezilude. Búl jaghday naryqtyq tepe-tendikting búzyluyna alyp kelip otyr.

Mysaly, elimizde jyl sayyn shamamen 15 myngha juyq zanger bitirip shyqsa, olardyng tek kishkene bóligi óz salasy boyynsha júmysqa ornalasady. Qalghandary mýlde ózge baghyttargha ketuge nemese júmyssyz qalugha mәjbýr. Al IT-salasynda mamandar jetispegendikten, kompaniyalar shetelden kadr tartugha nemese qyzmet sapasyn tómendetuge mәjbýr.

Jalaqynyn  mardymsyzdyghy.

 Qazaqstannyng iri qalalarynda ómir sýru qúny kýn sanap artyp keledi. Almaty, Astana, Shymkent siyaqty qalalarda jaldamaly pәter aqysy, kýndelikti azyq-týlik baghasy, qoghamdyq kólik, medisinalyq qyzmet – bәri de qymbat. Múnday jaghdayda jastargha úsynylatyn bastapqy jalaqy kýnkóris dengeyinen óte tómen.

Mysaly, jana bitirgen jas mamangha 120–150 myng tenge kóleminde jalaqy úsynylady. Búl soma qalada jeke pәter jaldaugha, tolyqqandy tamaqtanugha, kólik shyghyndaryn jabugha jetkiliksiz. Múnday tabyspen jastar óz betimen ómir sýru týgili, keyde tipti ata-anasynyng kómeginsiz ómir sýre almaydy. Osydan kelip jastarda kýizelis, motivasiyanyng tómendeui, bolashaqqa senimsizdik payda bolady.

 Auyl men qala jastarynyng tensizdigi

 Júmyssyzdyq problemasy әsirese auyl jastary arasynda ózekti. Qalalyq jerlerde qanday da bir mýmkindik bolsa, auyldyq jerlerde jastardyng tandau auqymy tym tar. Auyldarda óndiris oryndary joq, kәsipkerlik әlsiz damyghan, mәdeniy-sporttyq infraqúrylym shekteuli. Múnday jaghdayda jastar amalsyzdan qalagha qonys audarugha mәjbýr bolady.

Alayda qalagha kóshken jastardyng kópshiligi birdey júmys tauyp, ómirin onay sheshe almaydy. Biliktilikting jetispeui, bәsekening joghary boluy, pәter problemasy olardyng jolyn bógeydi. Osylaysha, «qalagha ketsem bәri sheshiledi» degen ýmit aqtalmay, kóptegen jastar «eki ottyng ortasynda» qalyp qoyady.

Qazaqstanda jastardy qoldaugha arnalghan týrli memlekettik baghdarlamalar bar. «Jastar praktikasy», «Diplommen – auylgha!», «Jas kәsipker», «Bastau Biznes», «Enbek» baghdarlamasy siyaqty jobalar kózdelgen. Alayda búl baghdarlamalar barlyq jasqa birdey qoljetimdi emes.

Kóptegen jastar búl jobalar turaly mýlde bilmeydi nemese olardy qalay paydalanu kerek ekenin týsinbeydi. Aqparattyng kemdigi, ótinish beru prosesining kýrdeliligi, qújat jinaudaghy burokratiyalyq kedergiler jastardyng belsendiligin joghaltady.

Shet elge ketudin saldary

 Jastar arasynda shet elge ketu tendensiyasy kýsheyip barady. Búl – óte alandatarlyq qúbylys. Ásirese daryndy, bilikti, ózine senimdi jastar shet elderde bilim alyp, sol jaqta qalyp qonda. Nege? Sebebi olar óz otanynda óz әleuetin jýzege asyru mýmkindigi joq dep esepteydi. Búl – el ýshin ýlken kadrlyq shyghyn. Mysaly, jylyna jýz mynday qazaq jastary shet elge aghylady. Býl súmdyq qoy! Qazirgi biylik, osyny der kezinde toqtatpasa, endi biraz jyldardan keyin býkil memleketti, qazaq halqyn tas-talqanyn shygharady. Búl shyndyq. Elde jastargha ne júmys, ne tabys joq. Bizdin, Enbek jәne halyqty әleumettik qorghau ministrligi jyl sayyn Preziydentimizge ótirik aqparat beredi. Ashylyp jatqan aitarlyqtay (úsaq-týiek bolmasa) júmys oryndary joq.   

Migrasiyanyng artuy el ishindegi bәsekege qabiletti mamandardyng kemuine, ghylym men tehnologiya salasyndaghy artta qalushylyqqa, әleumettik túraqsyzdyqqa alyp kelui mýmkin. Eger jastar óz elinde ózin taba almasa, onda elding bolashaghy joq dep aitugha bolady.

Ne isteu kerek? Jastargha naqty qoldau qajet!

 Jastar arasyndaghy júmyssyzdyq pen tabystyng tómendigi – keshiktiruge bolmaytyn kýrdeli problema. Búl jaghdaydy týzeu ýshin memleket, bilim jýiesi mekemeleri, júmys berushiler men jastardyng ózara tyghyz baylanysta júmys isteui qajet. Naqty úsynystar:

Bilim jýiesining reformasy – Oqu baghdarlamalaryn enbek naryghyna beyimdeu. Joghary oqu oryndary men kәsiporyndar arasynda dualdy bilim jýiesin damytu.

Tәjiriybe men stajirovka jýiesin damytu – Jas týlekterge mindetti týrde óndiristik tәjiriybe beriletin mehanizm engizu.

Jas kәsipkerlerge qoldau – Jenildetilgen nesiye, granttar, salyq jenildikteri arqyly jastardy bizneske yntalandyru.

Auyl jastaryna arnalghan naqty jobalar – Auylda túraqty júmys oryndaryn qúru, auyl kәsipkerligin jandandyru, auyl infraqúrylymyn jaqsartu.

Aqparattyq qoljetimdilik – Jastargha arnalghan baghdarlamalar jayly tolyq әri týsinikti aqparatty taratu.

Qazaqstan jastary – elding býgini men aldaghy bolashaghy. Olar bilimdi, kreativti, enbekqor. Biraq eger olargha jaghday jasalmasa, jastar óz mýmkindigin basqa jaqtan izdeuge mәjbýr bolady. Aytarymyz «Jastargha ne júmys joq, ne tabys joq» degen sózimizding rasqa ainaluy – últtyq tragediya. Búl problemany naqty sheshu – tek memleketting emes, býkil qoghamnyng ortaq mindeti.

Jastargha senim artyp qana qoymay, naqty qoldau kórsetu kerek. Óitkeni jastar – elding bolashaghy ghana emes, eldi damytatyn býgingi qozghaltqysh kýsh. Eger biz olardy joghaltyp alsaq, bolashaqtan da aiyrylamyz.

Beysenghazy Úlyqbek Qazaqstan Jurnalister Odaghynyng mýshesi

Abai.kz