Jaqynda Qyzylorda qalasynyng astana bolghanyna 100 jyl toluy jәne Qazaqstan halqy assambleyasynyng 30 jyldyghyna arnalghan «Dәuirler toghysyndaghy Syr óniri: tarih jәne taghylym» taqyrybynda bolmaq halyqaralyq ghylymiy-tәjiriybelik konferensiya  jayynda  aqparattyq hat shyqty.

Aqparattyq hatta Qyzylorda oblysynyng әkimdigi,  Qorqyt ata atyndaghy Qyzylorda uniyversiyteti, Qyzylorda oblysy qoghamdyq damu basqarmasynyng «Qoghamdyq kelisim» memlekettik mekemesi ótkizetin búl  konferensiyanyng maqsaty últymyzdyng tarihyn úlyqtau, zerdeleu, halyqtyng tarihy jadyn janghyrtu, últtyq sanany jәne azamattyq birlikti nasihattau jәne qoghamnyng tútastyghy men jalpyúlttyq kelisimdi nyghaytu, jalpyúlttyq sanany qalyptastyru, etnosaralyq tatulyq pen konfessiyaaralyq birlikti nasihattau. qoghamdyq kelisim men azamattyq qoghamnyng toleranttylyghyn nyghaytudaghy memleketting sayasatyna qoldau bildiru, azamattardyng erkindigi men teng qúqyghyn qamtamasyz etu baghytyndaghy júmystardy jandandyru ekeni kórsetilipti. Tómendegi shaghyn maqala osyghan baylanysty úsynylyp otyr...

Dayyndalyp jatqan osynau halyqaralyq ghylymiy-tәjiriybelik konferensiya Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaevtyng 1925 jyly Qazaq elining astanasy bolghan Qyzylorda qalasynda Últtyq qúryltaydyng besinshi otyrysyn ótkizudi úsyna kele, el astanasyn Qyzylordagha kóshiru turaly tarihy sheshimning qabyldanghanyna jәne halqymyzdyng «qazaq» degen bayyrghy atauy qaytarylghanyna da bir ghasyr tolghanyn atap aitqanyna oray mәseleni terendete qarap, keleli oilar qorytaryna kýmәn joq.

Halqymyz jaylaghan Úly Daladaghy ken-baytaq ólkening ontýstigi de Resey imperiyasy qolastyna týskennen son, Kóne Aqmeshitting Perovsk, monarhiya qúlap, Sovet biyligi ornaghannan keyin qaytadan Aqmeshit atanghany mәlim. Mine sol bayyrghy qalada birtútas ýlken, irgeli qazaq elining is jýzinde qúrylghanyn pash etken qúryltay ótti. Tashkentte 1918 jyly tu tikken Sovettik Týrkistan avtonomiyasy qúramyndaghy qazaq oblystary 1924 jylghy últtyq-memlekettik jiktep-mejeleu nauqany nәtiyjesinde bólinip, 1920 jyly respublikasynyng shanyraghyn Orynborda kótergen Qazaq avtonomiyasyna qosylghan edi. Eki respublikagha bólinip jatqan  halqymyz barlyq jer-suymen túnghysh ret birtútas memlekettik birlikke birikkenin jariya etken.    Búl 1925 jyldyng sәuir aiy edi.  Qúryltay Qazaq Respublikasy Kenesterining 5-shi sezi dep ataldy.

Sol sezden jeti ay ilgeride, Týrkistan Kenesteri Ortalyq Atqaru Komiytetining tótenshe sessiyasy Týrkistan Federativtik Kenestik Sosialistik Respublikasyn últtyq-territoriyalyq mejelerge jiktep-bólu jayynda sheshim qabyldaghan-dy. Tótenshe sessiyada Týrkatkom tóraghasynyng orynbasary, Týrkistan Kompartiyasy Ortalyq Komiytetining hatshysy, BK(b)P Orta Aziya burosynyng (Sredazburo) mýshesi,  mejeleu nauqanyna oray osy Sredazburo qúrghan Territoriyalyq komissiyanyng mýshesi Súltanbek Qojanov 1924 jylghy 15 qyrkýiekte: «Qazrespublikagha Týrkistannyng eki oblysyn qosu – Qazaq últtyq respublikasyn rәsimdeuding basy bolady», – dep mәlimdegen bolatyn. Jarty jylday Qazaq últtyq respublikasyn rәsimdeuge dayyndyq jýrgizilip-tiyanaqtalghannan keyin Qazaq Respublikasy men Syrdariya, Jetisu, Qaraqalpaq oblystarynan saylanghan delegattar jana astanagha layyq qala retinde tandalyp-bekitilgen Aqmeshitte bas qosty. Mine sol 1925 jylghy 15 sәuirde ashylyp, júmysy bes kýnge sozylghan Aqmeshit sezi ayaqtalar qarsanda, Qazaq ólkelik partiya komiytetining ekinshi hatshysy Súltanbek Qojanovtyng biyik minberden jasalghan úsynysymen Aqmeshitke irgesi keneygen Qazaq Respublikasy bastan keship otyrghan jana tarihy jaghdaygha layyq dep moyyndalyp, Qyzyl Orda atty zamanauy atalym berildi.

Aqmeshit sezi qabyldaghan tarihy sheshimder tek búl ghana emes-tin. Búlar jayynda men Últ teatrynyng alghashqy diyrektory Dinmúhamed Ádilovting OGPU tergeushisine bergen kórsetulerine sýiene otyryp ótken ghasyrdyng sonyna qaray da, bertinde de merzimdi baspasózde әldeneshe ret jazghanmyn-dy. Olar 2000 jyly jaryq kórgen «Últ teatry shanyraghyn kóterushi», 2007 jyly shyqqan «Súltanbek Qojanov» atty kitaptarymda bar. Kezinde «Týrkistan» gazeti osy manyzdy mәselege nazar audaryp, mening «Toqsan jyl ilgergi tarihy nauqan», «Ýlken Qazaqstan bylay bastaldy» degen júmystarymdy jariya etken, keyin olar «Tauariyh-tamshylar» (2017), «Tarih jәne túlgha» (2019) degen kitaptaryma endi. 2022 jyly jaryq kórgen «Tәuelsizdik tamyrlary» degen jinaghymda da osynau manyzdy mәsele atap ótildi. Al biylghy kóktemde búl mәsele Almatyda ótken әldeneshe ghylymiy-praktikalyq konferensiyanyng taqyrybyna ainaldy. Yaghny tarihy sheshimge týrtki bolghan jәitter osy jyly resmy minbelerde is jýzinde túnghysh ret naqty shyndyqqa taqaltylyp atap aityldy. Osy uaqytqa  deyin qala atauyn úsynghan dep (búl, bәlkim, sayasy repressiyalarda jazyqsyz jazalanghandardy ekshep, әr mezgilde aqtaudyn, tiyisinshe, enbekterin de der kezinde әdil baghalamaghandyqtyng saldary bolar) әdebiyetterde týrli esim atalatyn, әli de kóp jerde qatelik sol qalpy túr, tolyq týzetilip, ózgertile qoyghan joq.

Sonymen, Qazaq Respublikasy Sovetterining ret sany boyynsha Besinshi, is jýzinde eki ólkedegi el-júrt jer-suymen biriktirilgennen keyin jana ahualda ótkizilgen Birinshi  sezinde qabyldanghan shyn mәnindegi tarihy sheshim Resey Kompartiyasy Qazaq ólkelik komiytetining ekinshi hatshysy, sezd delegaty Súltanbek Qojanovtyng esimimen tyghyz baylanysty-túghyn. Sonda el men astana atalymyna baylanysty asa manyzdy qaulylar alyndy jәne olardyng ómirge qanday retpen kelgeni jayynda búryn jabyq bop kelgen birqatar tarihy qújattar syr shertedi.

«Alash isinin» alghashqy tolqynynda repressiyalanghan Últ teatrynyng alghashqy basshysy Dinmúhamed (Dinshe) Ádilov   1928 jylghy 24 jeltoqsandaghy tergeude: «...Qojanov, men, Espolov jәne Qojyqov Tabynbaevtyng ýiinde týstenip otyrghanbyz, – dep kórsetti. – Sezd ayaqtalugha taqalghan bolatyn. Sonda ýkimetting Aq-Meshit qalasyna kóship keluin este qaldyru ýshin qalanyng atyn ózgertu haqynda mәsele kóterildi. Qalay atau dúrys bolaryn oilastyra bastadyq. «Qyzyl-Orda» termiynin birinshi bolyp Qojyqov oilap tapty. Odan: Nege? dep súradyq. Ol úsynysyn bylay dәiektedi: búl – qos atau, ana jaqty da, basqa jaqty da qanaghattandyrady. «Qyzyl» – qyzyl týsti bildiredi, sondyqtan bolishevikterge únaytyn bolady, al «Orda» – últtyq termiyn. Sol sebepti ana jaqtan da, myna jaqtan da narazylyq tumaydy. Múnday dәleldermen barshamyz kelistik, sonda Qojanov: «Qalanyng aty Qyzyl-Orda dep ózgertiletin bolady», – dedi».

Búl derek mening jogharyda kórsetilgen jariyalanymdarymnan keyin jaqynda ghana – Preziydent Qasymjomart Toqaevtyng sheshimimen qúrylghan Repressiya qúrbandaryn tolyq aqtau jónindegi memlekettik komissiya júmysynyng nәtiyjelerining biri retinde 2023 jyly QR Preziydenti Arhiyvining dayyndauymen on eki kitap bop jaryq kórgen «Alashorda isi» kóptomdyghynyng 1-shi tomynda shyqty.

Osy bir týstik kezindegi pikirlesu jóninde kezinde Týrkistan ólkesindegi últ-azattyq qozghalysqa belsene qatysqan qogham qayratkeri, bayyrghy múghalim, aghartushy, tarihshy-ghalym, sol shaqtaghy kenes qyzmetkeri Qonyrqoja Qojyqov 1931 jylghy 20 qyrkýiekte OGPU tergeushisine: «Aq-Meshit qalasyn Qyzyl-Orda dep qayta atau tarihyn bilemin, – dep jauap berdi. – Ol bylay bolyp edi: 1925 jylghy Kenester sezi kezinde men, Jandosov, Qojanov jәne taghy basqalar qazaqtardyng birining ýiinde týski as ishuge jinaldyq. Tamaqtanyp otyrghanda jana astanany qalay atau kerek degen mәsele kóterildi. Men ony «Qyzyl-Orda» dep ataudy úsyndym, múnym bәrine únady, sodan song Qojanov osy ataudy Kenester sezinde úsyndy da,  úsynys qabyl alyndy». – Birikken memlekettik sayasy basqarma múraghattarynda saqtauly búl mәlimet túnghysh ret búrnaghy jyly «Alashorda isi» kóptomdyghynyng 4-shi tomynda jariyalandy.

Ádilov ózin tergeuding sol 1928 jyldyng 27 jeltoqsanynda jýrgizilgen jalghasynda: «Tabynbaev Embergenning ýiindegi týstik kezinde Aq-Meshit qalasyn Qyzyl-Orda dep ózgertip atau kerek degen qorytyndygha keldik. Osydan keyin Qojanov pen biz sezge kettik, – dep kórsetken-di. – Qojanov tóralqagha shyqty da, ózine kezekten tys sóz alyp, mynanday úsynystar engizdi: birinshi úsynysy – «Kirgiz Respublikasyna» «Qazaq Respublikasy» dep qayta at qoy, ekinshisi – Aq-Meshit qalasynyng atyn Qyzyl-Ordagha almastyru. Sezd eki úsynysty da birauyzdan qabyldady».

RK(b)P Qazaq ólkekomynyng ekinshi hatshysy, 5-shi Sovetter sezindegi komfraksiyanyng tóraghasy Súltanbek Qojanov últ qayratkerlerining beyresmy basqosuynda halqy men jer-suy birtútastanghan Ýlken Qazaqstannyng astanasyn búdan bylay Aqmeshit emes,  Qyzylorda dep atau turaly ózining ústazy ispetti qadirleytin Qonyrqoja Qojyqovtyng úsynysyn  birden qoldaghan jәne ony sezde jariya etumen birge әri onyng aldynda Dinmúhamed Ádilov OGPU tergeushisine bergen jauabynda kórsetkendey, taghy bir óte manyzdy mәseleni kótergen-di...

Besinshi sezding tasqa basylyp shyqqan stenografiyalyq esebine qaraghanda, Qojanov úsynystaryn shynynda da, Ádilov aitqanday «ózine kezekten tys sóz alyp», әri  «ssenariyden tysqary» (óitkeni búl mәselelerdi qarau  sezding kýn tәrtibinde kózdelmegen-tin), biraq óte qisynyn keltire jariya etken kórinedi. Sezde Respublikanyng basqarushy organdaryn saylau mәselesine kósher aldynda, Kirgiziyanyng (yaghny Qazaqiyanyn) barlyq enbekshilerine ýndeu qabyldau ýshin,  tóraghalyq etushi onyng mәtinin oqidy. Delegattar ýndeudi qyzu qol shapalaqtap quattaydy.

Qolshapalaq basylysymen Súltanbek Qojanúly sóz alady da minbege kóteriledi: «Bizde osy uaqytqa deyin bir týsinbestik bop túr, – dep bastaydy ol sózin. – Kirgizdar ózderin qazaqpyz dep ataydy. Múny olar orys kazaktarynan kóshirip alghan joq, olar baghzy zamannan-aq qazaq dep atalatyn.  Kóshpendilerding alghashqy odaghy qazaq delinetin, sondyqtan orys kazaktary osy ataudy ózderine bizden kóshirip alghan dep oilaugha bolady», – dep bir toqtaydy.  Sosyn búl atalymnyng qalay ózgergenine sholu jasay kelip: «Bolashaqta kirgizdi qazaq dep, al respublikany Qazaqtiki, yaghny Qazaqstan dep ataudy zandastyru kerek. Men osy ataudy bekitip, sonshalyqty әdemi emes tanbany juyp tastaudy úsynamyn. Kenesterding Besinshi Býkilkirgiz sezi «qazaq» atauyn kirgiz halqynyng atalymyna jәne «Qazaqstan» atauyn Kirgiz Respublikasyna berudi zandastyrsyn», – deydi.

Úsynys qatty qol shapalaqtaugha úlasty.

Sosyn tóragha әueli Qojanov sóilerding aldynda jariya etilgen qújat jobasyn – sezding ýndeuin dauysqa salyp aldy da: «Kelesi úsynys: Kirgiz Respublikasyna – Qazaq Sosialistik  Kenestik Respublikasy dep  qayta at qoy», – dey bergeninde júrt du ete týsip, qol soghyp jiberdi. Tóraghalyq etushi úsynystyng qabyldanghanyn jariyalady da, kelesi mәselege auysyp, Respublika ortalyghyn  Aqmeshitke kóshiruge baylanysty, Lenin atyndaghy halyq ýiin salu sheshimining oryndalu barysyn habarlady. Sodan song Qojanov kelesi úsynysyn aitu ýshin taghy da sóz aldy.

«Aqmeshit qalasy patsha ýkimeti jaulap alghangha deyin Aqmeshit atalatyn, – dep kiristi ol sózine. – Patsha ókimeti kezinde graf Perovskiyding qúrmetine qala aty Perovsk bop ózgertildi. Revolusiya oghan qaytadan eski atauyn berdi. Búryn qalay atalsa da, ol artta qalghan, qatardaghy júpyny qala bolatyn.

Kenesterding Besinshi sezin biz Qazaq Respublikasy ghúmyryndaghy kýrt betbúrys dep sanaymyz. Búl sezdi biz Birinshi Sezd dep ataymyz. Búl sezding Qazaq Respublikasynyn  jana ortalyghy Aqmeshitte ótui  de onyng mәnin arttyra týsedi.

Sóitip júpyny Aqmeshit qalashyghy Qazaq Respublikasynyng ortalyghyna ainalyp otyr. Qalanyng mәn-maghynasy auysuyna baylanysty, men osy qalanyng atyn taza qazaqy ataugha ózgertsek degen úsynys engizemin. Búryn handyq qúrylymdardyng ortalyqtary bolatyn, mysaly – Aq Orda deytin. Ataqty han óz ortalyghyn Kók Orda dep ataghan. Al biz óz ortalyghymyzdy Qyzyl Orda dep atay alamyz.  Men  ortalyghymyz Aqmeshitti (Perovskini) búdan bylay – Qyzyl Orda dep ataudy úsynamyn».

Qyzu qol soghylyp, úsynys birauyzdan qabyldandy...

Halqy men jer-suy bir shanyraq astyna jiylyp irgesi keneygen Qazaq Respublikasy Kenesterining Birinshi (kenestik avtonomiya 1920 jyly boy kótergeli bergi ret sany boyynsha – Besinshi) sezi Ýlken Qazaqstannyng astanasyna osylay Qyzyl Orda degen әsem de aibarly at berdi. Osy Aqmeshit sezining airyqsha manyzdylyghy sol – eki ólkedegi qazaq halqynyng bir memlekettik birlestik qúryp tútastanuyn,  halqymyzgha ózining etnostyq atauynyng qaytaryluyn zandastyrdy. Jәne airyqsha atap aitarlyq bir jәit – sezde qazaq qayratkerleri óte qúndy qararlar qabyldap, últtyq memlekettilik ýshin kýresting jana kezenin meylinshe belsendilikpen jýrgizuge beyil ekendikterin kórsetti. Biraq ortalyqtan jana emissar kelisimen kózdelgen, josparlanghan damu toqyrap, bәri keri ketirildi. Búl, әriyne, basqa әngimening taqyryby.

Biz  býgin shashylghan jer-suymyzdy jiystyryp, halqymyzdy irgesi keneytilgen bir shanyraq astyna toptastyrghan, tarih sahnasyna etnostyq qazaq  atymyzben shyqqanymyzdy jer-jahangha әigilegen qúryltaygha jәne sol qúryltay sheshimimen Aqmeshit-Qyzylorda  shaharynyng Ýlken Qazaqstannyng alghashqy astanasy bolghanyna tútas bir ghasyr toluyn asqan quanyshpen ataymyz. Jәne býginderi Qyzylordada osy mәseleni arnayy qarastyrmaq halyqaralyq ghylymiy-tәjiriybelik konferensiya  júmysyna tәuelsiz elimizding ruhyn asqaqtata týsetindey jemisti júmys, zor tabys tileymiz.

Beybit Qoyshybaev,

jazushy, tarih ghylymdarynyng kandidaty

Abai.kz