Abay ilimi: Islam men tәnirshildik qayshylyqtary

Býgingi kýnderdegi islam men tәnirshildik arasyndaghy qayshylyqtar fәny әlemning negizgi zandylyghynan shyghyp otyr.
Búl zandylyqty Abaydyng «Eki týrli nәrse ghoy syr men symbat» degen sózinen taba alamyz. Búl sózding tereng maghynasy bar. Ruhany mesheulikting saldarynan syr men symbattyng aiyrmashylyghyn týsinu kimge bolsa da onay emes.
Bolmystyng negizgi kórinisin beretin búl tújyrymnyng maghynasy shynynda da óte kýrdeli. Syr men symbat ekeui eki basqa, aiyrmashylyqtary ýlken. Qúbylysta syr men symbat bolsa, al әrbir is-әreketting mәni men mәnisi bar. Qogham ýilesimdiligi ýshin olardy bir-birinen aiyryp qana qoymay, sonymen birge, biriktire de bilu kerek.
Syr qúbylystyng býkil Bolmyspen baylanysqan ishki mәnin berse, al symbat tek qana onyng ózine ghana tәn syrtqy beynesin, yaghny mәnisin beredi. Ishki mәn qúbylystyng ruhany bóligin qamtyp, onyng túraqty, jәne mәngilikti negizgi maqsatyn berse, al symbat onyng ózgergish, uaqytsha bolatyn syrtqy kórinisin beredi. Búl eki sipat birikkende әrbir qúbylystyng basqalardan bólek, ózindik ereksheligi tuady. Ómirding qanday qúbylysy bolsa da, onyng jetilip, dúrys damuy ýshin búl eki sipat bir-birin tolyqtyryp, ózara tyghyz baylanysta jәne ýilesimdi bolulary kerek. Olardyng ózara ýilesimdiligi bolmaghan jaghdayda, baylanys ýzilip, býkil qúbylys qúldyraydy.
Qazirgi týsiniktegi dinder (sonymen birge, islam men tәnirshildik) bolmystyng osy syry men symbatyn aiyra almaydy. Kóbinese symbatyna kónil bólip, ózderinikin basqalardan artyq kórip, qoghamdy jikke bólip, kóptegen qiynshylyqtar tudyrady. Mysaly, islam men tәnirshildik ekeuining ortaq ishki syry bir. Ol ishki syr – adamdy bir Jaratushygha, Abaysha aitqanda, Týp IYege qaytaru. Al onyng joldary, yaghny syrtqy symbaty әrtýrli. Biraq, ishki syr úmytylyp, syrty symbatqa kónil bólingendikten, býgingi kýnderi qazaqtyng búl eki qúndylyghynyn arasynda kelisimi qiyn dau shyghyp otyr. Múnday jaghday dinderge ghana emes, qoghamnyng barlyq kórinisterine tәn.
Búl alauyzdyq halqymyzgha taghdyrdyng bergen eki qúndylyghynyng arasynda bolyp otyr. Eki qúndylyqty biriktirip, elimizding órkendeu jolynda paydalana biluimiz kerek. Biriktire almasaq, ekeuinen de aiyrylyp, halqymyz qúldyrap, ne bolmasa, birtútas halyq eki dinge bólinip, nәtiyjesi mýlde basqasha boluy mýmkin. Adamzat tarihynda múnday jaghdaylar kóp. Islamnyng sunnit pen shiitke, hristian dinining kóptegen aghymdargha, ne bolmasa Indiyadan islam elderi Pәkstan, Bangladesh tәrizdi memleketterding bólinip ketuleri osynyng kórinisteri ghana. Sondyqtan, býgingi kýnderi bizding elimizding birligine de ýlken qauip tónip túr deuge bolady. Qazirgi jahandanu dәuirinde qanday mәselege bolsa da últ birligi túrghysynan qaraudyng erekshe manyzy bar.
Abay ilimi boyynsha, búl tartystardyng sebebi jan qúmary men tәn qúmarynyng kýresi bolyp tabylady. Jan qúmary birlikke әkelse, al tәn qúmary birlikti búzady. Kóp jaghdaylarda nәpsining yqpalymen tәn qúmary kýsh alyp jan qúmaryn túnshyqtyryp, imandylyqqa núqsan keltiredi. Jeke adamdar ghana emes, býkil adamzat qoghamynda, onyng ishinde bizding elde de, jaghday osynday. Osylay týrli aghymdar, olardyng ishinde dinaralyq teketirester kýsheyip, elimizding birligi búzyla bastady. Býgingi kýnderi kýsh alyp bara jatqan tәnirshildik pen islamnyng arasyndaghy alauyzdyq sonyng bir kórinisi. Búl qazaq últynyng birligin búzatyn eng qauipti qúbylystyng biri. Olardy biriktiru ýshin, Abay ilimine sýiene otyryp, eng әueli búl eki aghymnyng ne ekenin, qalay payda bolghanyn, ishki mәnin, jәne halqymyzdyng olardy qalay qabyldaghanyn anyqtap aluymyz kerek. Abaydyng Bolmys turaly ilimin paydalana otyryp, búl mәselening sheshimin tolyq tabugha bolady.
Jaghdaygha Bolmys birligi túrghysynan qaraytyn bolsaq, býgingi qalyptasqan búl mәselening eshqanday qayshylyghy joq ekenin kóremiz. Sebebi, búl ekeui de taghdyrdyng halqymyzgha bergen syilyqtary. Olardy dúrys qoldana biletin bolsaq, kedergi emes, kerisinshe, olardy elimizding órkendeui jolyndaghy negizgi tirekke ainaldyrugha bolady.
Abay ilimine sýiene otyryp, búl mәselening sheshimin izdep kórelik. Danyshpan ilimi boyynsha, bizding qazaq halqy ýshin tәnirshildik te, islam da, yaghni, ekeui de kerek. Ne sebepten? Sebebi, búlar órkeniyetting eki qanaty, tútas bolmystyng eki bólikteri. Órkeniyetting ruhany jәne materialdyq qúndylyqtary onyng eki qanaty. Dinning de ishki mәni bolyp tabylatyn ruhanilyghy jәne syrtqy kórinisi bolyp tabylatyn zattyq bóligi bar. Olardyn arasynda eshqanday qayshylyq joq, qayshylyq olardyng birligin qabylday almaytyn bizding oy órisimizde.
Sózimizding týsinikti boluy ýshin mәseleni keninen qarastyrayyq.
Áubasta tәnirshildik pen islam ekeui de Bolmysty tolyq qamtyp, adamzatty әlem ýilesimdiligine baghyttaugha arnaldy. Olar Bolmystyng birligin moyyndap, Týp IYege qaytugha jol ashty. Biraq, uaqyt yqpalymen Abay sózimen aitqanda «Zamana, sharua, minez kýnde ózgerdi». Osylay adam sanasynda Bolmystyng ruhany jәne materialdyq bólikteri ajyrap, birinen biri bóline bastady. Búl ózgerister tәn qúmary jan qúmaryn jenip, nәpsi yqpalymen adamnyng oy órisining tarylghanynan payda bolady. Osylay adam sanasynda Bolmys birligi búzylyp, eki aghymgha bólinip ketti.
Búl aghymdar qalay payda boldy? Islam Alla taghalany Jaratushy retinde qabyldasa, al tәnirshildik tabighat kórinisterin qabyldaydy. Islam Bolmystyng ruhany bóligin qabyldasa, al tәnirshildik materialdyq bóligin qabyldaydy. Býgingi kýnderdegi olardyng aiyrmashylyghy osynda. Abaydyng «Alla taghala «bir» degen tújyrymy boyynsha búlar bir Bolmystyng eki bóligi bolghandyqtan, olardy birinen birin bóluge bolmaydy. Qoghamdaghy payda bolghan alauyzdyq osy qarapayym týsinikti úmytudan, ne bolmasa týrli sayasat yqpaldaryna beriluden bolyp tabylady.
Sondyqtan, Abay ilimine sýiene otyryp, diny qayshylyqty boldyrmay, ýilesimdi ómirge úmtyluymyz kerek.
Dosym Omarov,
Abaytanushy, teolog
Abai.kz