Sovet Odaghynyng qúramynda, dәlirek aitsaq jana sipatta qúrylghan orys imperiyasynyng qúramynda ótkizgen 70 jyldyq ómir — oisyz ótken, zaya ketken ómir der edim. Óitkeni, sonday mәndi, sanaly ómir sýrgen bolsaq, myna býgingi joqtyq, býgingi panasyzdyq qaydan keldi?

Bir әdeby qariyamen dastarqandas bolghanymyz bar. “Biz ne kórmedik, ómir boyy repressiyanyng astynda kele jatyrmyz” dep kesh boyy jylaumen boldy. Ary-beriden song “repressiyanyn” anyghyna jettik. Áueli kandidat bolypty. Sodan song doktor bolypty (Áyteuir, birdenening doktory, esimde joq). Endi, әne-mine akademik bolmaq. Alty ret ýy auystyrghan. Auystyrghan sayyn bir balasy, nemese nemeresi ýili bolyp otyrghan. Songhy kirgen ýy — Almatynyng aqsýiekter túratyn ortalyq sharshysynda eken. Alty bólmeli! Yaghni, kandidattyq, doktorlyq, sodan song akademiktik ataqpen (al onyng kóp úzamay akademik bolghanyna kýmәniniz bolmasyn) odan song alty pәtermen “repressiyalanghan”.

Mine, sonday da sonday kepter bolypty, “ardager” aghamyz últ ýshin, alash ýshin etigimen su keshipti, osynday “qorlyqtan” ótipti. Sol dastarhan basynda, on jeti jyldan beri bala-shaghasyn arqalap ýisiz jýrgen bir jigittin, “qorlyqtan” qartayghan ardager qariyanyng jýzine kózi jasauray qarap, «Shirkin, sizding kórgen qorlyghynyzdyng shiyregin maghan berse ghoy» dep júrtty du kýldirgeni әli esimde.

Taghy bir oqigha esime týsip otyr. Bir aghamyz Almatynyng jihaz óndiretin fabrikasynda júmys istedi. Ómir boyy. Jigittik alau shaghy ótti — ýy joq. Qarasaqal kemel kezi ótti — әli pәterde. Endi aqsaqaldyq kez keldi — baspanadan nyshan joq. Saqaly sapsiyp pәterden pәterge kóship jýrgenin kórgende úyalatynbyz. Áriyne, kezekte túr. Biraq, otyz jyl túrghan ol almaydy, Moskvadan, nemese Reseyding kez kelgen týkpirinen qanghyp kelgen, kezekke bir ay da túrmaghan silimtik orys alady.

Bir kýni sol aghamyz “Balalardan úyalyp bittim. «Papa, elding bәrinde ýy bar, bizding ýiimiz qayda?» dep súraydy” degeni bar-tyn. Kýnderding kýninde aghamyzdyng joly boldy. Joq, ýy alghan joq. Almatynyng týbindegi Kalinin kolhozynyng bir túrghyny aghamyzdy ýielmenimen ýiine kirgizipti. Qansha túrsang da ózing bilesin, tek aqshandy uaqtyly tólep, ýidi taza ústasang boldy depti. Mine, eluden asqan shaghynda aghamyz, biraz uaqyt qughyn-sýrginsiz tynysh ómir sýrdi. Jaldaytyn jaqsy pәter tabudyng ózi baqyt eken ghoy.

Eng ghajaby, sol aghamyz ýy aldy! Adam aitsa nanghysyz nәrse! Aqyry sonynda týie qúsap sorayyp jýrgen sol aghamyzdan bastyqtardyng ózderi úyalsa kerek, “qoy, eki jyldan keyin pensiyagha shyghady, ýisiz ketse úyat bolar” depti. Sonymen aghamyz qalanyng shetteu jerinen tórt bólmeli (!) ýy aldy. Áli esimde, auyldan tu biye, birneshe qoy aldyryldy. Tórt bólmening tórteuinde de úlan-asyr toy bolyp jatyr. Sonda aghamyz “Talasbek, saghan shynymdy aitayyn, týk te quanyp otyrgham joq. Áriyne, ýkimetke, bastyqtargha rahmet. Balalaryma nesibe bolady. Biraq óz basym selt etpeymin” degen edi.

Búdan artyq ne aitugha bolady? Ýy oghan alaulaghan jastyq shaghynda, el kórshi, túrghylastarymen syilasatyn azamat kezinde kerek edi. Tastan qalaghan tórt qabyrghany ansaumen ómiri ótipti. Mine, osynday kep!

Bizding úrpaq (zamandastarymnyng deni) osy panasyzdyqtyng tozaghynan ótken. Baybota dosym jarty ómirin pәterde ótkizdi. Ángimelese qalsang jarqyldap, dýr bolyp túratyn. Biraq ishinde qanday itting ólip jatqanyn jýregimmen sezetinmin. Alayda, tilekshi bolghannan basqa bizding qoldan ne keledi? Áriyne, jetti, aldy. Biraq kóniline qayau týsti ghoy. Túrghylastarymnyng kóbi osy Almatynyng jaldamaly pәterlerin aqtap jýrip aqyn boldy, jazushy boldy, bala ósirdi.

Qalaysha osylay boldy deytin shygharsyz. Onyng sebebi kóp. Áriyne, eng basty sebep — orystyng búratana halyqtardy kiriptar halde ústaudy kózdegen imperiyalyq sayasaty. Almaty, Qyzyljar, Selinograd, Qaraghandy siyaqty iri qalalargha qazaqty qonystandyrmau jayynda Kremliding arnayy jarlyghy bolypty (ony keyin estidik). Biraq Kremlidegi qariyalar syzyp bergen syzyqtyn, sharshynyng ishinde talay mәseleni sheshuge bolar edi. Osy jerde qazaqty ózinin, dúshpangha, jatqa ketse de qazaqqa búiyrmasyn, búiyrsa maghan ghana búiyrsyn deytin mysyq tileui, qysqasy otarlyq “dәuren” kezinde qalyptasqan eng anayy mentalidik syrqattary sýrindirdi.

Talasbek Ásemqúlov 2001-jyl

Abai.kz