سوۆەت وداعىنىڭ قۇرامىندا، دالىرەك ايتساق جاڭا سيپاتتا قۇرىلعان ورىس يمپەرياسىنىڭ قۇرامىندا وتكىزگەن 70 جىلدىق ءومىر — ويسىز وتكەن، زايا كەتكەن ءومىر دەر ەدىم. ويتكەنى، سونداي ءماندى، سانالى ءومىر سۇرگەن بولساق، مىنا بۇگىنگى جوقتىق، بۇگىنگى پاناسىزدىق قايدان كەلدى؟

ءبىر ادەبي قاريامەن داستارقانداس بولعانىمىز بار. ء“بىز نە كورمەدىك، ءومىر بويى رەپرەسسيانىڭ استىندا كەلە جاتىرمىز” دەپ كەش بويى جىلاۋمەن بولدى. ارى-بەرىدەن سوڭ “رەپرەسسيانىڭ” انىعىنا جەتتىك. اۋەلى كانديدات بولىپتى. سودان سوڭ دوكتور بولىپتى (ايتەۋىر، بىردەڭەنىڭ دوكتورى، ەسىمدە جوق). ەندى، انە-مىنە اكادەميك بولماق. التى رەت ءۇي اۋىستىرعان. اۋىستىرعان سايىن ءبىر بالاسى، نەمەسە نەمەرەسى ءۇيلى بولىپ وتىرعان. سوڭعى كىرگەن ءۇي — الماتىنىڭ اقسۇيەكتەر تۇراتىن ورتالىق شارشىسىندا ەكەن. التى بولمەلى! ياعني، كانديداتتىق، دوكتورلىق، سودان سوڭ اكادەميكتىك اتاقپەن (ال ونىڭ كوپ ۇزاماي اكادەميك بولعانىنا كۇمانىڭىز بولماسىن) ودان سوڭ التى پاتەرمەن “رەپرەسسيالانعان”.

مىنە، سونداي دا سونداي كەپتەر بولىپتى، “ارداگەر” اعامىز ۇلت ءۇشىن، الاش ءۇشىن ەتىگىمەن سۋ كەشىپتى، وسىنداي “قورلىقتان” ءوتىپتى. سول داستارحان باسىندا، ون جەتى جىلدان بەرى بالا-شاعاسىن ارقالاپ ءۇيسىز جۇرگەن ءبىر جىگىتتىڭ، “قورلىقتان” قارتايعان ارداگەر قاريانىڭ جۇزىنە كوزى جاساۋراي قاراپ، «شىركىن، ءسىزدىڭ كورگەن قورلىعىڭىزدىڭ شيرەگىن ماعان بەرسە عوي» دەپ جۇرتتى دۋ كۇلدىرگەنى ءالى ەسىمدە.

تاعى ءبىر وقيعا ەسىمە ءتۇسىپ وتىر. ءبىر اعامىز الماتىنىڭ جيھاز وندىرەتىن فابريكاسىندا جۇمىس ىستەدى. ءومىر بويى. جىگىتتىك الاۋ شاعى ءوتتى — ءۇي جوق. قاراساقال كەمەل كەزى ءوتتى — ءالى پاتەردە. ەندى اقساقالدىق كەز كەلدى — باسپانادان نىشان جوق. ساقالى ساپسيىپ پاتەردەن پاتەرگە كوشىپ جۇرگەنىن كورگەندە ۇيالاتىنبىز. ارينە، كەزەكتە تۇر. بىراق، وتىز جىل تۇرعان ول المايدى، موسكۆادان، نەمەسە رەسەيدىڭ كەز كەلگەن تۇكپىرىنەن قاڭعىپ كەلگەن، كەزەككە ءبىر اي دا تۇرماعان سىلىمتىك ورىس الادى.

ءبىر كۇنى سول اعامىز “بالالاردان ۇيالىپ ءبىتتىم. «پاپا، ەلدىڭ بارىندە ءۇي بار، ءبىزدىڭ ءۇيىمىز قايدا؟» دەپ سۇرايدى” دەگەنى بار-تىن. كۇندەردىڭ كۇنىندە اعامىزدىڭ جولى بولدى. جوق، ءۇي العان جوق. الماتىنىڭ تۇبىندەگى كالينين كولحوزىنىڭ ءبىر تۇرعىنى اعامىزدى ۇيەلمەنىمەن ۇيىنە كىرگىزىپتى. قانشا تۇرساڭ دا ءوزىڭ بىلەسىڭ، تەك اقشاڭدى ۋاقتىلى تولەپ، ءۇيدى تازا ۇستاساڭ بولدى دەپتى. مىنە، ەلۋدەن اسقان شاعىندا اعامىز، ءبىراز ۋاقىت قۋعىن-سۇرگىنسىز تىنىش ءومىر ءسۇردى. جالدايتىن جاقسى پاتەر تابۋدىڭ ءوزى باقىت ەكەن عوي.

ەڭ عاجابى، سول اعامىز ءۇي الدى! ادام ايتسا نانعىسىز نارسە! اقىرى سوڭىندا تۇيە قۇساپ سورايىپ جۇرگەن سول اعامىزدان باستىقتاردىڭ وزدەرى ۇيالسا كەرەك، “قوي، ەكى جىلدان كەيىن پەنسياعا شىعادى، ءۇيسىز كەتسە ۇيات بولار” دەپتى. سونىمەن اعامىز قالانىڭ شەتتەۋ جەرىنەن ءتورت بولمەلى (!) ءۇي الدى. ءالى ەسىمدە، اۋىلدان تۋ بيە، بىرنەشە قوي الدىرىلدى. ءتورت بولمەنىڭ تورتەۋىندە دە ۇلان-اسىر توي بولىپ جاتىر. سوندا اعامىز “تالاسبەك، ساعان شىنىمدى ايتايىن، تۇك تە قۋانىپ وتىرعام جوق. ارينە، ۇكىمەتكە، باستىقتارعا راحمەت. بالالارىما نەسىبە بولادى. بىراق ءوز باسىم سەلت ەتپەيمىن” دەگەن ەدى.

بۇدان ارتىق نە ايتۋعا بولادى؟ ءۇي وعان الاۋلاعان جاستىق شاعىندا، ەل كورشى، تۇرعىلاستارىمەن سىيلاساتىن ازامات كەزىندە كەرەك ەدى. تاستان قالاعان ءتورت قابىرعانى اڭساۋمەن ءومىرى ءوتىپتى. مىنە، وسىنداي كەپ!

ءبىزدىڭ ۇرپاق (زامانداستارىمنىڭ دەنى) وسى پاناسىزدىقتىڭ توزاعىنان وتكەن. بايبوتا دوسىم جارتى ءومىرىن پاتەردە وتكىزدى. اڭگىمەلەسە قالساڭ جارقىلداپ، ءدۇر بولىپ تۇراتىن. بىراق ىشىندە قانداي ءيتتىڭ ءولىپ جاتقانىن جۇرەگىممەن سەزەتىنمىن. الايدا، تىلەكشى بولعاننان باسقا ءبىزدىڭ قولدان نە كەلەدى؟ ارينە، جەتتى، الدى. بىراق كوڭىلىنە قاياۋ ءتۇستى عوي. تۇرعىلاستارىمنىڭ كوبى وسى الماتىنىڭ جالدامالى پاتەرلەرىن اقتاپ ءجۇرىپ اقىن بولدى، جازۋشى بولدى، بالا ءوسىردى.

قالايشا وسىلاي بولدى دەيتىن شىعارسىز. ونىڭ سەبەبى كوپ. ارينە، ەڭ باستى سەبەپ — ورىستىڭ بۇراتانا حالىقتاردى كىرىپتار حالدە ۇستاۋدى كوزدەگەن يمپەريالىق ساياساتى. الماتى، قىزىلجار، تسەلينوگراد، قاراعاندى سياقتى ءىرى قالالارعا قازاقتى قونىستاندىرماۋ جايىندا كرەملدىڭ ارنايى جارلىعى بولىپتى (ونى كەيىن ەستىدىك). بىراق كرەملدەگى قاريالار سىزىپ بەرگەن سىزىقتىڭ، شارشىنىڭ ىشىندە تالاي ماسەلەنى شەشۋگە بولار ەدى. وسى جەردە قازاقتى ءوزىنىڭ، دۇشپانعا، جاتقا كەتسە دە قازاققا بۇيىرماسىن، بۇيىرسا ماعان عانا بۇيىرسىن دەيتىن مىسىق تىلەۋى، قىسقاسى وتارلىق “داۋرەن” كەزىندە قالىپتاسقان ەڭ انايى مەنتالدىك سىرقاتتارى ءسۇرىندىردى.

تالاسبەك اسەمقۇلوۆ 2001-جىل

Abai.kz