Abay ilimindegi tәnirshildik pen islam alauyzdyghynyng negizgi sebepteri

Býgingi kýnderi islam men tәnirshildikting arasynda elimizge asa qauypty alauyzdyq órshy bastady. Búl alauyzdyqtyng aldyn ala otyryp, olardy biriktire bilu kerek. Olardy biriktiruding qanday joldary bar? Biriktiru jolyn tabu ýshin әueli búl alauyzdyqtyng negizgi sebebine keleyik.  Alauyzdyqtyng negizgi sebebi: Bolmystyng birtútastyghyna kónil audarmay, ony bólip qabyldaudan bolyp otyr. Osylay birtútas Bolmysty islam men tәnirshildikke bólgen eki aghym payda bolyp, olardyng arasynda bir ymyragha kele almaytyn qayshylyqtar tudy.  

Abaydyng otyz segizinshi sózindegi «Ghalam Alla taghalanyng ishinde» degen sózi  Bolmystyng panteistik birligin bildiredi. Panteizm degenimiz Alla taghala men tabighatty birtútas qabyldap, olardy birlikte qarastyratyn ilim. Ghalam Alla taghalanyng ishinde bolghandyqtan, ol Allanyng bir kórinisi, sonymen birge, birtútas Bolmys. Bolmystyng ruhany jәne materialdyq bólikteri bar. Búlar Bolmystyn, sonymen birge, órkeniyetting eki qanaty. Olar ekeui de jaqsy jetilgen jәne ýilesimdi bolulary kerek. Búl shart әlemning barlyq bólikterine, sonymen birge, әrbir jan iyesi, qoghamdar  men halyqtargha da ortaq. Búl negizgi shart búzylghanda adam azyp, qoghamdar qúldyrau jolyna týsip, halyqtar bólinip, dinder arasynda alauyzdyq tuyp, ózara qaqtyghystan aryla almay qalady. Býgingi elimizdegi qalyptasqan jaghday Bolmystyng birligi búzylyp, ýilesimdikting bolmauynan bolyp otyr.

Elimizding ruhany bolmysynyng tiregi islam bolsa, al últtyq salttyn, yaghni, materialdyq bolmysynyng tiregi tәnirshildik. Islam adam ómirining týpki maqsatyn berse, al tәnirshildik sol maqsatqa jetu jolyn men әdis-qúralyn beredi. Qanday maqsat bolsa da jolsyz jetuge bolmaytyny tәrizdi, halqymyzgha islam men tәnirshildikting ýilesimdigi bolmay maqsatqa jetu qiyngha soghady. Sebebi, islam Bolmys birligine senimdi berse, al tәnirshildik Onyng zandylyqtaryn tanudy beredi. Tanym senimdi, yaghni, imandy ósiredi.  Abay sózimen aitqanda, «Pendege iman ózi ashady jol». Al jol ashatyn ol imangha qorshaghan dýniyeni tanymay jetu mýmkin emes. Osylay islam men tәnirshildik bir birin qoldap, jetildirip otyrady.

Býgingi islam men tәnirshildikting arasyndaghy alauyzdyqtyng sebebi osy eki joldyn, yaghny senim men tanymnyng arasyndaghy qayshylyqta bolyp otyr. Allany tanugha týrli joldarmen: tәnirshiler Bolmystyng әlemdik kórinisin tanu arqyly, al islamshylar Allanyng túlghalyq qasiyetterine senu arqyly jetkileri keledi. Tanym men senimdi bólektep, olardy biriktire almay, arasynda qayshylyq  tuyp, bir halyq ekige bóline bastady.

Eki aghym arasyndaghy alauyzdyqtyng taghy bir sebebi – olardyng arasyndaghy qatynastyng qiyanatty boluy. Qiyanat kýnәgha batyryp, imandylyqqa keri әser etedi. Osylay búl aghymdar arasyndaghy teketires halyqty ekige bólip qana qoymaydy, sonymen birge, imandy óshirip, dinning negizgi mindetin, Qúday jolymen jýruge ýlken kedergi jasaydy. Olar ózara kelisuding ornyna, birin biri jenip, ózderine kóndirip, baghyndyrghysy keledi. Al búl zorlyq, qiyanat bolyp tabylady. Ruhany jolda zorlyq emes, tolyq erkindik bolu kerek. Búl turaly danyshpan babamyz bylay dep anyqtap ketken:

Alla taghala Ózi – haqiqat, rastyqtyng joly. Qiyanat – haqiqat pen rastyqtyng dúshpany. Dúshpany arqyly shaqyrtqangha dos kele me?

Alla taghala rastyqtyng joly bolghandyqtan, qiyanat ruhany joldaghy eng ýlken dúshpan. Ruhany damu ýshin búl ýlken dúshpannan aulaq bolu kerek. Alla taghala sheksiz rahymdy, әdiletti bolghandyqtan, Ol qiyanatty mýlde qabyldamaydy. Kerisinshe, qiyanat әdiletke qarsy әreket bolghandyqtan, ol kýnәli is bolyp tabylady. Al kýnәli is imandylyqqa qarsy, ony tómendetip, adamzat azghyndyq  jolgha týsedi. Osynyng ózi qanday alauyzdyq bolsa da, onyng ýlken ziyandyghyn kórsetedi. Elimizdegi islam men tәnirshildik birin biri zorlamay, ózara bir týsinikke kelgende ghana  búl qiyanattan, kýnәli isterden qútylugha bolady.

Qiyanattan qútylu joly – demokratiyalyq prinsip bolyp tabylady. Yaghni, erkindik pen jauapkershilik ýilesimdiligi. Búlardyng biri bolmasa demokratiya da joq. Demokratiya erkindik kýsh alghanda anarhiyagha, al erkindikti túnshyqtyryp, jalang jauapkershilik ýshin qatang tәrtipti ornatqanda totalitarizmge ainalyp ketetini belgili.  Sondyqtan, islam men tәnirshildikti ýilestiru jolynda ghana emes, qoghamnyng basqa salalarynda da isting erkindigi men onyng jauapkershiligine birdey kónil bólip, olardy ýilesimli ústau kerek. Al tútas halyqty jikke bóluding jauapkershiligi óte ýlken. Onyng keleshegin boljau mýmkin emes.  Demokratiya negizderi ruhany bolmysta jatqandyqtan, búl aqiqat diny adamdardyn, tipti, әrbir azamattyng  esinde boluy tabighy mindet.

Sonymen, elimizding birligin saqtap, beybit ómir ornatu ýshin Bolmystyng ruhany jәne materialdyq bólikterin sәikesteu kerek. Ol ýshin Bolmys birligin moyynday otyryp, demokratiyalyq prinsipter negizinde   qiyanatty isterge jol bermey, ýilesimdi ómirge úmtyluymyz kerek.

Dosym Omarov,

Abaytanushy, filosofiya ghylymdarynyng doktory, teolog

Abai.kz