Sao Yuy (shyn esimi Van Szyabao, әdeby esimi Syaoshi, bala kezindegi aty Tyaniszya, 1910 jyly 24 qyrkýiek – 1996 jyly 13 jeltoqsan) – Qytaydyng kórnekti zamanauy dramaturgi. Onyng otbasy – qúldyraghan feodaldyq sheneunikter әuletinen shyqqan. Tyaniszinde dýniyege kelip, Hubey provinsiyasynyng Syaniszyan qalasynan shyqqan. Ákesi bir kezderi Qytay preziydenti Ly Yuanihunnyng hatshysy bolghan, alayda keyinirek qyzmetinen bosap, kýizeliske úshyraghan.

Sao Yuy ózining “Sao Yuy” degen laqap atyn familiyasy “Van” (萬) iyerogliyfin ekige bólip, “Sao (草)” jәne “iyy (禺)” dep oqudan alghan. Biraq “Sao” sózi familiya retinde siyrek qoldanylatyndyqtan, ol “Sao” (曹) degen basqa iyeroglifti tandady. Osylaysha, onyng “Sao Yuy” esimi payda boldy.

Ol jastayynan anasynan aiyrylyp, qatang әri salqyn ortada tәrbiyelendi, búl onyng túiyq, múndy әri oishyl bolyp ósuine әser etti. 1922 jyly ol Nankay orta mektebine qabyldanyp, mektepting jana teatr tobyna qosyldy. Ol bala kezinde ógey anasymen birge әrtýrli teatr qoyylymdaryna baryp, sahna ónerine erte jastan jaqyn boldy.

1996 jyly 13 jeltoqsanda, úzaqqa sozylghan aurudan keyin Pekin auruhanasynda qaytys boldy.

Sao Yuy Jana mәdeniyet qozghalysynyng jetekshilerining biri retinde Lu Shýn, Go Moro, Mao Dun, Ba Szini jәne Lao She siyaqty kórnekti qalamgerlermen qatar atalady. Ol Qytaydyng zamanauy teatrynyng úly sheberi ghana emes, sonymen qatar drama pedagogy boldy. Ol birneshe manyzdy lauazymdardy atqardy: Qytay Jazushylar Odaghynyng atqarushy tóraghasy. Qytay Teatr qoghamynyng tóraghasy. Pekin Halyq óner teatrynyng diyrektory. Ortalyq teatr akademiyasynyng viyse-preziydenti jәne qúrmetti preziydenti. Sao Yuy jasaghan әrbir keyipker kórermenning esinde mәngi qalady. 1934 jyly onyng alghashqy piesasy «Nayzaghay» jaryq kórip, Qytaydyng zamanauy teatrynyng qalyptasuynyng simvoly retinde tanyldy. Osy enbegi ýshin ol “Shyghystyng Shekspiyri” atandy.

Qytaydyng zamanauy dramaturgiyasynyng asa kórnekti ókili Sao Yuy on jeti jyldyq әdebiyet kezeninde de ýzdiksiz enbek etip, «Nayzaghay», «Kýn shyqty», «Keng dala», «Beyjing adamy», «Van Chjaoszuni» sekildi tuyndylardy dýniyege әkeldi. Onyng piesalary tereng filosofiyalyq mazmúny men kórkemdik sheberligi arqyly ózgeshe estetikalyq quatqa ie bolyp, Qytay teatr ónerining damuyna óshpes iz qaldyrdy.

«Beyjing adamy»

«Beyjing adamy» piesasy 1940 jyly jazylghanymen, on jeti jyldyq әdebiyet kezeninde de ýlken yqpalyn saqtap qaldy. Búl kezende Qytay qoghamy týbegeyli ózgeristerge úshyrap, feodaldyq qúrylym kýireuge bet aldy. Sao Yuy ózi ósken dәstýrli feodaldyq otbasy negizinde atalmysh dramany jazyp, feodaldyq әuletting shirui men qúldyrauyn kórsetu arqyly eski dәuirding ayaqtalghanyn beyneledi. Ol Szen әuletining ýsh úrpaghynyng ómirin sipattay otyryp, feodaldyq etikanyng adam janyna tiygizgen qysymyn jәne onyng tabighy bolmysyn búrmalaghanyn sheber kórsetedi. Sonymen birge, jana ómirge, erkin әri adamgershilikti qoghamgha degen úmtylysty da beyneleydi.

Oqigha Pekindegi dәstýrli, biraq kýireuge bet alghan Szen otbasynyng ainalasynda órbiydi. Áuletting basshysy Szen Hao – ózimshil, ekijýzdi adam. Ol otbasynyng syrtqy bedelin saqtau ýshin, óz balalarynyng baqytyna qúrbandyq shaludan da tayynbaydy. Onyng ýlken úly Szen Venisin daryndy bolghanymen, janyn jegidey jegen feodaldyq orta ony jigersiz, ómirden týnilgen, apiyngha tәueldi adamgha ainaldyrghan. Onyng kelini Su Fan – meyirimdi, tózimdi, qaysar әiel. Ol әdiletsizdikke ýnsiz kónip, Szen Haogha adal kýtim jasaydy, biraq jýreginde Szen Venisinge degen sýiispenshilik jatady. Szen Syy – Szen Venisinning әieli, qulyq-súmdyqqa toly, sarang әri qatal adam. Ol otbasynyng baylyghyn iyemdenu ýshin janúya mýshelerimen ashyq ta jasyryn kýres jýrgizedi. Osynday kýrdeli qarym-qatynastar men ótkir qaqtyghystar arqyly piesa feodaldyq otbasyndaghy ózara alauyzdyqty, toqyrau men azghyndyqty ashyp kórsetedi.

«Beyjing adamy» piesasy erekshe stilige iye. Sao Yuy keyipkerlerding ishki әlemin tereng ashatyn nәzik suretteu tәsilin qoldanady, sol arqyly olardyng minezin jan-jaqty beyneleydi. Dramada simvolizm әdisi sheber paydalanylghan. Mysaly, piesadaghy «beyjindik» – bastapqy ómirlik quat pen erkin adam tabighatynyng simvoly, olar Szen әuletining mýshelerindegi ruhany toqyrau men janshylghan bolmyspen qarama-qarsy qoyylady. Dramanyng tili qysqa da núsqa, biraq maghynasy teren, keyipkerlerding dialogtary arqyly olardyng ishki jan-dýniyesi men sezimderi tolyq ashylady.

«Beyjing adamy» tek feodaldyq otbasyna syn aityp qana qoymay, adam tabighatyn tereng zertteuge arnalghan shygharma. Onyng әdeby jәne kórkemdik qúndylyghy joghary, әri ol Qytaydyng zamanauy dramaturgiyasynyng damuyna baghaly tәjiriybe berdi.

«Beyjing adamy» piesasynan ýzindi

Pekindegi qiraugha jaqyn qalghan Szen әuletining aulasynda kýzgi kýnning sәulesi eski tereze torlarynan ótip, shang basqan jihazdardyng ýstine týsip túr. Szen Hao kónergen tayshy oryndyghynda shalqaya jatyp, kózin syghyrayta, oryndyqtyng jaqtauyn bayau úryp, ózine arnalghan tabyt jayly oigha shomdy.

— «Venisiyn! Venisiyn!» — dep aiqaylady ol dauysyna әlsizdik pen óktemdik aralasyp.

Szen Venisin ishki bólmeden bayau shyqty. Onyng jýzi sharshanqy, qolynda bir tal temeki.

— «Áke, siz meni shaqyrdynyz ba?» — dedi ol selqos ýnmen, búl ómirde eshnәrse qyzyqtyrmaytynday.

— «Qarashy ózine! Kýni boyy bos sandalyp, búl ne masqara? Erteng búl ýidi ústap qalu sening moynynda bolady!» — Szen Hao úlyna qarap, kózinde ýmitsizdik pen sharasyzdyq bayqaldy.

Szen Venisin sәl qabaghyn týidi, biraq jauap qaytarmady. Ol ýnsiz basyn tómen salyp, temekisin ary qaray tartty. Osy sәtte Su Fan qolyna shay alyp, jaymen bólmege kirdi. Onyng kózqarasy meyirimdi әri alandauly edi. Ol aldymen Szen Venisinge kóz tastap, sosyn shaydy Szen Haogha úsyndy:

— «Áke, tamaghynyzdy jibitiniz».

Szen Hao shaydy alyp, bir jútym ishti de, qaytadan óz oiyna ketti:

— «Búl tabyt mәselesin tezdetu kerek. Myna qu sýiegim, kim biledi, qay kýni…»

Onyng sózi ayaqtalmay jatyp, bólmege Szen Syy nayzaghayday kirip keldi. Onyng jýzine jalghan kýlki ýiirilgen:

— «Áke, múnday sózdi aitpanyz, siz әli tynsyz! Biraq, búl ýide tәrtip bolu kerek. Key adamdardyng erkine jiberuge bolmaydy!» — dedi ol Su Fangha kózining qiyghyn salyp.

Su Fan sәl enkeyip, ýnsiz qaldy. Kózinen renish úshqyny kórindi, biraq ol tez ózin jinap aldy. Szen Venisin osynyng bәrine qarap, ishtey kýiinip, temekisin óshirdi de ornynan túrdy:

— «Men syrtqa seruendep kelemin.»

— «Qayda barasyn? Búl ýige sen jauaptysyng ba, joq pa?» — dep Szen Syy shanq etti.

Szen Venisin ony elemesten, ýiden shyghyp ketti. Aulada túrghan kóne shynar aghashyna qarap, ol tereng oigha batty. Bir kezderi onyng da armany, ýmiti bolghan. Biraq búl feodaldyq әuletting túnshyqtyrghan ortasynda, ol әldeqashan baghytyn joghaltyp, sezimsiz, enjar jangha ainalghan edi.

 «Keng dala» piesasy

1937 jyly jazylyp, on jeti jyldyq kezende qayta taldanyp, sahnalandy. Búl shygharma qoghamnyng dýrbelenge toly uaqytynda dýniyege kelgen, al Sao Yuy adam tabighaty men taghdyr mәselesin zerttey otyryp, әleumettik tómengi taptyng azaby men arpalysyn beyneleuge tyrysty. Piesanyng oqighasy Chou Hudyng kek alu әreketi tónireginde órbip, mahabbat pen jekkórushilik, jaqsylyq pen jamandyq arasyndaghy kýresti ashyp kórsetedi. Sonymen qatar, taghdyrdyng adamdy qalay oiynshyqqa ainaldyratynyn jәne adamnyng oghan qarsy túrudaghy dәrmensizdigin tereng filosofiyalyq túrghydan zerdeleydi.

Chou Hu týrmeden qashyp shyghyp, tughan jerine oralady. Onyng maqsaty – әkesin óltirip, jerin tartyp alghan, ózin abaqtygha japtyrghan Szyao Yanivannyng otbasynan kek alu. Alayda, ol qaytys bolyp ketkendikten, Chou Hu óz ashuyn onyng úly Szyao Dasinge baghyttaydy. Szyao Dasinning әieli – ótkir minezdi, alayda jýregi ottay janyp túrghan әiel Sziniszy. Ol búryn Chou Hudy sýigen, endi ekeuining arasyndaghy sezim qayta oyanady. Kek alu jolynda Chou Hu qatty ishki arpalysqa týsedi – kek qaytarudyng lәzzaty oghan jenildik әkelmeydi, kerisinshe, ony tereng kýizelis pen ruhany daghdarysqa úshyratady. Al Szyao Dasin – әlsiz әri dәrmensiz jan, ol anasy, әieli men dostarynyng arasynda qalyp, qayshylyqqa týsedi. Aqyrynda, ol tragediya qúrbanyna ainalady. Shygharmadaghy Chou Hu, Sziniszy, Szyao Dasin syndy keyipkerlerding tereng beynelenui adam bolmysynyng kýrdeliligi men kópqyrlylyghyn kórsetedi.

«Keng dala» piesasy kórkemdik jaghynan ózindik erekshelikke iye. Sao Yuy ekspressionizm әdisterin qoldanyp, әsirelengen sahna dekorasiyalaryn, jaryq pen kólenkening qarama-qayshylyghyn jәne keyipkerlerding ishki monologtaryn paydalana otyryp, qorqynyshty әri túnshyqtyratyn atmosfera jasaydy. Búl keyipkerlerding jan dýniyesindegi ýrey men arpalysty tereng ashyp kórsetedi. Piesadaghy qaqtyghystar óte shiyelenisti: Chou Hu men Szyao otbasynyng teketiresi, Chou Hudyng ishki qinalysy, sonday-aq, Sziniszy men Szyao Dasinning arasyndaghy kýrdeli qarym-qatynas ózara baylanysyp, dramalyq shiyelenisti kýsheytedi. Osylaysha, piesa kórermenning sanasyna tereng әser etip, adam tabighaty men taghdyr mәseleleri jóninde tereng oy salugha mәjbýrleydi.

«Ken dala» ýzindi

Týn qaranghylyghy qonlanyp, Szyao otbasynyng aulasyna sústy, suyq sezim ornaghan. Szyaonyng anasy ýiding tórindegi ejelgi kresloda ýnsiz otyr. Kózi kórmese de, bәrin sezip túrghanday. Onyng qolynda taspiyghy bar, erni tynbay kýbirleydi.

– Dasiyn, qúlaghyndy ashyp tynda! Ana Hua Sziniszy – onay adam emes! – Szyao anasy suyq ýnmen aitty.

Szyao Dasin basyn tómen salyp, mingirledi:

– Anashym, Sziniszy… ol eshqanday jamandyq jasaghan joq qoy.

– Jamandyq jasaghan joq deysing be?! – Szyao anasynyng dausy qatayyp, jýzi ashumen búzylyp ketti.

– Men sezip túrmyn! Ol mening kózime kórinbese de, onyng myna Chou Humen baylanysy baryn bilemin!

Dәl sol sәtte, Hua Sziniszy syrttan kirip keldi. Ýstinde qyp-qyzyl jibek shapan, shashy sәl tarqatylghan, biraq kózderinde qaysarlyq pen erkindik oty oinap túr.

– O, men turaly aityp otyr ekensiz ghoy? Aytarynyz bolsa, tura betime aitynyz! Jasyryn ósek aitudyng qajeti joq! – dep, ol qoryqpastan Szyaodyng anasyna tik qarady.

Szyao anasy ashu men yzagha bulyghyp, dirildey bastady:

– Sen… sen arsyz әielsin!

Hua Sziniszy mysqyldap kýldi:

– Arsyz deysiz be? Men búl ýige kelin bop týsken kýnnen bastap birde-bir baqytty sәt kórgen joqpyn! Siz kýnde maghan jәbir kórsetesiz, balaghattaysyz! Biraq men siz oilaghanday osal emespin!

Szyao Dasin eki ottyng ortasynda qaldy, abyrjyp, ne isterin bilmey:

– Anashym, Sziniszy, aiqaylaspandarshy… Sabyr saqtayyq, bәrin sabyrmen sóileseyik.

– Onymen sóilesuding qajeti joq! – dep, Szyao anasy qolyndaghy tayaghyn qatty sermedi.

– Dasiyn, eger sen meni anang dep sanasan, onda anau Chou Hudy ýiden qu! Al myna әieldi… ony da búl ýide qaldyrugha bolmaydy!

Hua Sziniszy kýieuine qarap, kózine jas ýiirildi. Onyng dausynda ashu men kýiinish bar edi:

– Qarashy ózine! Sen naghyz ynjyqsyn! Sen anannyng meni osylay taptap, qorlauyna kóne beresing be?!

Szyao Dasin dal boldy. Bir jaghy – tughan anasy, ekinshi jaghy – jary. Ol ne isterin bilmey, janúshyryp túr. Al dәl sol sәtte, Chou Hu aulanyng syrtynda jasyrynyp, bolghan jaytty ýnsiz tyndap túrdy. Onyng kózderinde tek bir nәrse – kek aludyng alapat jalyny janyp túr…

«Van Chjaoszuni»

«Van Chjaoszuni» piesasy 1978 jyly jazylghan. Búl kezeng Qytay qoghamynyng jana damu satysyna kóterilip, últtar arasyndaghy birlik pen ýilesimdilikting manyzdylyghy erekshe atap ótilgen uaqyt edi. Sao Yuy tarihy oqighany negizge ala otyryp, Van Chjaoszunining beynesin janasha somdady. Ol búl piesasy arqyly últaralyq tatulyqtyng manyzdylyghyn kórsetuge, әrtýrli halyqtar arasyndaghy dostyq pen mәdeny almasulardy dәripteuge tyrysty.

Shygharmada Hani әuleti men ghúndar arasyndaghy qarym-qatynastyng shiyelenisken kezeni suretteledi. Van Chjaoszuni el mýddesin oilap, óz erkimen Ghún biyleushisi Huhanie Shaniuyge úzatylugha sheshim qabyldaydy. Sao Yuy somdaghan Van Chjaoszuni dәstýrli әdebiyettegi memleket ýshin óz baqytynan bas tartatyn әlsiz әiel beynesinen mýlde ózgeshe. Ol – aqyldy, batyl, asqan parasatty túlgha. Ózining meyirimdiligi men keshirimdiligining arqasynda ol Hani men Ghún arasyndaghy qayshylyqtardy sheship, halyqtar arasyndaghy beybitshilikti nyghaytugha ýles qosady.

Huhanie Shaniuy piesada әdil әri erjýrek kóshbasshy retinde sipattalady. Ol óz halqynyng bolashaghy ýshin tatulyq pen túraqtylyqty qalaghan qayratker. Van Chjaoszuni men Huhanie Shaniuy arasyndaghy ózara týsinistik, senim men qoldau piesanyng basty ózegine ainalghan. Olardyng arasyndaghy qarym-qatynastyng evolusiyasy arqyly últtar arasyndaghy shiyelenisting beybit jolmen sheshilui kórsetiledi.

Kórkemdik ereksheligi jaghynan «Van Chjaoszuni» realizm men romantizmdi sheber ýilestiredi. Bir jaghynan, tarihy kezeng men keyipkerlerding ómiri naqty әri shynayy surettelse, ekinshi jaghynan, Van Chjaoszuni beynesi biyik ruhany iydeal dengeyine kóterilip, shygharmagha romantikalyq renk beredi. Piesanyng tili kórkem, әserli әri poetikalyq sipatqa iye, últtyq mәdeny boyaugha qanyq.

Búl piesa tek óner tuyndysy retinde ghana emes, mәdeny qúndylyghy jaghynan da asa manyzdy. Ol halyqtar arasyndaghy ózara týsinistikti arttyrugha, últtyq birlikti nyghaytugha jәne Qytaydyng bay tarihy múrasyn dәripteuge yqpal etetin shygharma retinde baghalanady.

《Van Chjaoszuni》 ýzindi

Chanan sarayynda shamdar jarqyrap janyp túr, biraq Hani Yuanidy taqta qajyghan kýide otyr. Taq aldynda túrghan uәzirler ghúndarmen qúdandalyq baylanys ornatu mәselesin qyzu talqylauda.

— Taqsyr, mening oiymsha, ghúndarmen nekelesu turaly sheshimdi asyghys qabyldaugha bolmaydy. Olar – qasqyr minezdi jauynger halyq, abay bolmasaq, memleketting qauipsizdigine qater tóndirui mýmkin, — dep uayymmen sóz bastady bir uәzir.

— Alayda shekaradaghy soghystar tolastar emes, qarapayym halyq azap shegip otyr. Eger búl neke uaqytsha bolsa da beybitshilik әkeletin bolsa, ony qarastyrghan jón, — dep qarsy shyqty taghy bir uәzir.

Hani Yuanidy qabaghyn týiip, oigha shomdy. Osy sәtte saray qyzmetkerlerining arasynan Van Chjaoszuni algha shyqty. Ol qarapayym aq kiyim kiygen bolsa da, onyng tabighy súlulyghy men asyl bolmysy kóz tartty.

— Taqsyr, men ghúndargha úzatylugha dayynmyn, — dedi ol anyq әri senimdi dauysymen.

Saraydaghy adamdar tandanyspen oghan qarasty. Hani Yuanidy de azdap tanyrqap, oghan zer sala kóz tastady.

— Sen búl sheshimdi jaqsylap oiladyng ba? Ghún dalasyna deyingi jol úzaq әri auyr. Ol jaqtyng ómir salty da mýlde bólek. Eger sen ketsen, qaytyp oraluyng ekitalay, — dedi ol bayyppen.

Van Chjaoszuni sabyrly qalyppen basyn iyzedi.

— Men bәrin jaqsy týsinip túrmyn. Memleketting tynyshtyghy ýshin, qarapayym halyqtyng soghystan aman qaluy ýshin, men búl qúrbandyqqa dayynmyn, — dedi ol.

Hani Yuanidy onyng kózderinen bekemdik pen adal niyetti kórdi.

— Jaqsy! Olay bolsa, men seni Chjaoszuni hanshayymy etip jariyalaymyn. Jaqyn arada ghúndargha attanasyn, — dedi ol.

— Taqsyr, raqmet, — dep Van Chjaoszuni basyn iyip, taghzym etti.

Saraydan shyqqan son, bir qart uәzir Van Chjaoszunige jaqyndap:

— Qyzym, sen endi kóp qiyndyq kóresin, — dedi jay ghana.

Van Chjaoszuni sәl jymiyp:

— Eger men memleket pen halyq ýshin tittey de bolsyn iygilik әkele alsam, qanday qiyndyqqa da tózuge dayynmyn. Men senemin, eger Hani men Ghúndar beybit qarym-qatynas ornata alsa, onda búl bәrine de layyqty qúrbandyq bolmaq, — dedi. Onyng kózderi alysty sharlap, Hani men Ghún shekarasynyng beybitshilik pen gýldenuin elestetip túrghanday boldy.

Sao Yuyding «Beyjing adamy», «Dala», «Van Chjaoszuni» piesalary әrtýrli qyrynan qogham shyndyghyn, adam tabighatynyng kýrdeli qaqtyghystaryn jәne últtar arasyndaghy birigudi tereng ashady. Búl shygharmalar ózining kórkemdik qúndylyghymen Qytay dramaturgiyasynyng klassikasyna ainalyp, keyingi teatr shygharmalaryna ýlken yqpal etti.

Núrhalyq Abdyraqyn

Abai.kz