تساو يۋي (شىن ەسىمى ۆان تسزياباو، ادەبي ەسىمى سياوشي، بالا كەزىندەگى اتى تيانتسزيا، 1910 جىلى 24 قىركۇيەك – 1996 جىلى 13 جەلتوقسان) – قىتايدىڭ كورنەكتى زاماناۋي دراماتۋرگى. ونىڭ وتباسى – قۇلدىراعان فەودالدىق شەنەۋنىكتەر اۋلەتىنەن شىققان. تيانتسزيندە دۇنيەگە كەلىپ، حۋبەي پروۆينتسياسىنىڭ تسيانتسزيان قالاسىنان شىققان. اكەسى ءبىر كەزدەرى قىتاي پرەزيدەنتى لي يۋانحۋننىڭ حاتشىسى بولعان، الايدا كەيىنىرەك قىزمەتىنەن بوساپ، كۇيزەلىسكە ۇشىراعان.

تساو يۋي ءوزىنىڭ “تساو يۋي” دەگەن لاقاپ اتىن فاميلياسى “ۆان” (萬) يەروگليفىن ەكىگە ءبولىپ، “تساو (草)” جانە “يۋي (禺)” دەپ وقۋدان العان. بىراق “تساو” ءسوزى فاميليا رەتىندە سيرەك قولدانىلاتىندىقتان، ول “تساو” (曹) دەگەن باسقا يەروگليفتى تاڭدادى. وسىلايشا، ونىڭ “تساو يۋي” ەسىمى پايدا بولدى.

ول جاستايىنان اناسىنان ايىرىلىپ، قاتاڭ ءارى سالقىن ورتادا تاربيەلەندى، بۇل ونىڭ تۇيىق، مۇڭدى ءارى ويشىل بولىپ وسۋىنە اسەر ەتتى. 1922 جىلى ول نانكاي ورتا مەكتەبىنە قابىلدانىپ، مەكتەپتىڭ جاڭا تەاتر توبىنا قوسىلدى. ول بالا كەزىندە وگەي اناسىمەن بىرگە ءارتۇرلى تەاتر قويىلىمدارىنا بارىپ، ساحنا ونەرىنە ەرتە جاستان جاقىن بولدى.

1996 جىلى 13 جەلتوقساندا، ۇزاققا سوزىلعان اۋرۋدان كەيىن پەكين اۋرۋحاناسىندا قايتىس بولدى.

تساو يۋي جاڭا مادەنيەت قوزعالىسىنىڭ جەتەكشىلەرىنىڭ ءبىرى رەتىندە لۋ ءشۇن، گو مورو، ماو دۋن، با تسزين جانە لاو شە سياقتى كورنەكتى قالامگەرلەرمەن قاتار اتالادى. ول قىتايدىڭ زاماناۋي تەاترىنىڭ ۇلى شەبەرى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار دراما پەداگوگى بولدى. ول بىرنەشە ماڭىزدى لاۋازىمداردى اتقاردى: قىتاي جازۋشىلار وداعىنىڭ اتقارۋشى توراعاسى. قىتاي تەاتر قوعامىنىڭ توراعاسى. پەكين حالىق ونەر تەاترىنىڭ ديرەكتورى. ورتالىق تەاتر اكادەمياسىنىڭ ۆيتسە-پرەزيدەنتى جانە قۇرمەتتى پرەزيدەنتى. تساو يۋي جاساعان ءاربىر كەيىپكەر كورەرمەننىڭ ەسىندە ماڭگى قالادى. 1934 جىلى ونىڭ العاشقى پەساسى «نايزاعاي» جارىق كورىپ، قىتايدىڭ زاماناۋي تەاترىنىڭ قالىپتاسۋىنىڭ سيمۆولى رەتىندە تانىلدى. وسى ەڭبەگى ءۇشىن ول “شىعىستىڭ شەكسپيرى” اتاندى.

قىتايدىڭ زاماناۋي دراماتۋرگياسىنىڭ اسا كورنەكتى وكىلى تساو يۋي ون جەتى جىلدىق ادەبيەت كەزەڭىندە دە ۇزدىكسىز ەڭبەك ەتىپ، «نايزاعاي»، «كۇن شىقتى»، «كەڭ دالا»، «بەيجىڭ ادامى»، «ۆان چجاوتسزيۋن» سەكىلدى تۋىندىلاردى دۇنيەگە اكەلدى. ونىڭ پەسالارى تەرەڭ فيلوسوفيالىق مازمۇنى مەن كوركەمدىك شەبەرلىگى ارقىلى وزگەشە ەستەتيكالىق قۋاتقا يە بولىپ، قىتاي تەاتر ونەرىنىڭ دامۋىنا وشپەس ءىز قالدىردى.

«بەيجىڭ ادامى»

«بەيجىڭ ادامى» پەساسى 1940 جىلى جازىلعانىمەن، ون جەتى جىلدىق ادەبيەت كەزەڭىندە دە ۇلكەن ىقپالىن ساقتاپ قالدى. بۇل كەزەڭدە قىتاي قوعامى تۇبەگەيلى وزگەرىستەرگە ۇشىراپ، فەودالدىق قۇرىلىم كۇيرەۋگە بەت الدى. تساو يۋي ءوزى وسكەن ءداستۇرلى فەودالدىق وتباسى نەگىزىندە اتالمىش درامانى جازىپ، فەودالدىق اۋلەتتىڭ ءشىرۋى مەن قۇلدىراۋىن كورسەتۋ ارقىلى ەسكى ءداۋىردىڭ اياقتالعانىن بەينەلەدى. ول تسزەن اۋلەتىنىڭ ءۇش ۇرپاعىنىڭ ءومىرىن سيپاتتاي وتىرىپ، فەودالدىق ەتيكانىڭ ادام جانىنا تيگىزگەن قىسىمىن جانە ونىڭ تابيعي بولمىسىن بۇرمالاعانىن شەبەر كورسەتەدى. سونىمەن بىرگە، جاڭا ومىرگە، ەركىن ءارى ادامگەرشىلىكتى قوعامعا دەگەن ۇمتىلىستى دا بەينەلەيدى.

وقيعا پەكيندەگى ءداستۇرلى، بىراق كۇيرەۋگە بەت العان تسزەن وتباسىنىڭ اينالاسىندا ءوربيدى. اۋلەتتىڭ باسشىسى تسزەن حاو – ءوزىمشىل، ەكىجۇزدى ادام. ول وتباسىنىڭ سىرتقى بەدەلىن ساقتاۋ ءۇشىن، ءوز بالالارىنىڭ باقىتىنا قۇرباندىق شالۋدان دا تايىنبايدى. ونىڭ ۇلكەن ۇلى تسزەن ۆەنتسين دارىندى بولعانىمەن، جانىن جەگىدەي جەگەن فەودالدىق ورتا ونى جىگەرسىز، ومىردەن تۇڭىلگەن، اپيىنعا تاۋەلدى ادامعا اينالدىرعان. ونىڭ كەلىنى سۋ فان – مەيىرىمدى، ءتوزىمدى، قايسار ايەل. ول ادىلەتسىزدىككە ءۇنسىز كونىپ، تسزەن حاوعا ادال كۇتىم جاسايدى، بىراق جۇرەگىندە تسزەن ۆەنتسينگە دەگەن سۇيىسپەنشىلىك جاتادى. تسزەن سىي – تسزەن ۆەنتسيننىڭ ايەلى، قۋلىق-سۇمدىققا تولى، ساراڭ ءارى قاتال ادام. ول وتباسىنىڭ بايلىعىن يەمدەنۋ ءۇشىن جانۇيا مۇشەلەرىمەن اشىق تا جاسىرىن كۇرەس جۇرگىزەدى. وسىنداي كۇردەلى قارىم-قاتىناستار مەن وتكىر قاقتىعىستار ارقىلى پەسا فەودالدىق وتباسىنداعى ءوزارا الاۋىزدىقتى، توقىراۋ مەن ازعىندىقتى اشىپ كورسەتەدى.

«بەيجىڭ ادامى» پەساسى ەرەكشە ستيلگە يە. تساو يۋي كەيىپكەرلەردىڭ ىشكى الەمىن تەرەڭ اشاتىن نازىك سۋرەتتەۋ ءتاسىلىن قولدانادى، سول ارقىلى ولاردىڭ مىنەزىن جان-جاقتى بەينەلەيدى. درامادا سيمۆوليزم ءادىسى شەبەر پايدالانىلعان. مىسالى، پەساداعى «بەيجىڭدىك» – باستاپقى ومىرلىك قۋات پەن ەركىن ادام تابيعاتىنىڭ سيمۆولى، ولار تسزەن اۋلەتىنىڭ مۇشەلەرىندەگى رۋحاني توقىراۋ مەن جانشىلعان بولمىسپەن قاراما-قارسى قويىلادى. درامانىڭ ءتىلى قىسقا دا نۇسقا، بىراق ماعىناسى تەرەڭ، كەيىپكەرلەردىڭ ديالوگتارى ارقىلى ولاردىڭ ىشكى جان-دۇنيەسى مەن سەزىمدەرى تولىق اشىلادى.

«بەيجىڭ ادامى» تەك فەودالدىق وتباسىنا سىن ايتىپ قانا قويماي، ادام تابيعاتىن تەرەڭ زەرتتەۋگە ارنالعان شىعارما. ونىڭ ادەبي جانە كوركەمدىك قۇندىلىعى جوعارى، ءارى ول قىتايدىڭ زاماناۋي دراماتۋرگياسىنىڭ دامۋىنا باعالى تاجىريبە بەردى.

«بەيجىڭ ادامى» پەساسىنان ءۇزىندى

پەكيندەگى قيراۋعا جاقىن قالعان تسزەن اۋلەتىنىڭ اۋلاسىندا كۇزگى كۇننىڭ ساۋلەسى ەسكى تەرەزە تورلارىنان ءوتىپ، شاڭ باسقان جيھازداردىڭ ۇستىنە ءتۇسىپ تۇر. تسزەن حاو كونەرگەن تايشي ورىندىعىندا شالقايا جاتىپ، كوزىن سىعىرايتا، ورىندىقتىڭ جاقتاۋىن باياۋ ۇرىپ، وزىنە ارنالعان تابىت جايلى ويعا شومدى.

— «ۆەنتسين! ۆەنتسين!» — دەپ ايقايلادى ول داۋىسىنا السىزدىك پەن وكتەمدىك ارالاسىپ.

تسزەن ۆەنتسين ىشكى بولمەدەن باياۋ شىقتى. ونىڭ ءجۇزى شارشاڭقى، قولىندا ءبىر تال تەمەكى.

— «اكە، ءسىز مەنى شاقىردىڭىز با؟» — دەدى ول سەلقوس ۇنمەن، بۇل ومىردە ەشنارسە قىزىقتىرمايتىنداي.

— «قاراشى وزىڭە! كۇنى بويى بوس ساندالىپ، بۇل نە ماسقارا؟ ەرتەڭ بۇل ءۇيدى ۇستاپ قالۋ سەنىڭ موينىڭدا بولادى!» — تسزەن حاو ۇلىنا قاراپ، كوزىندە ۇمىتسىزدىك پەن شاراسىزدىق بايقالدى.

تسزەن ۆەنتسين ءسال قاباعىن ءتۇيدى، بىراق جاۋاپ قايتارمادى. ول ءۇنسىز باسىن تومەن سالىپ، تەمەكىسىن ارى قاراي تارتتى. وسى ساتتە سۋ فان قولىنا شاي الىپ، جايمەن بولمەگە كىردى. ونىڭ كوزقاراسى مەيىرىمدى ءارى الاڭداۋلى ەدى. ول الدىمەن تسزەن ۆەنتسينگە كوز تاستاپ، سوسىن شايدى تسزەن حاوعا ۇسىندى:

— «اكە، تاماعىڭىزدى ءجىبىتىڭىز».

تسزەن حاو شايدى الىپ، ءبىر جۇتىم ءىشتى دە، قايتادان ءوز ويىنا كەتتى:

— «بۇل تابىت ماسەلەسىن تەزدەتۋ كەرەك. مىنا قۋ سۇيەگىم، كىم بىلەدى، قاي كۇنى…»

ونىڭ ءسوزى اياقتالماي جاتىپ، بولمەگە تسزەن سىي نايزاعايداي كىرىپ كەلدى. ونىڭ جۇزىنە جالعان كۇلكى ۇيىرىلگەن:

— «اكە، مۇنداي ءسوزدى ايتپاڭىز، ءسىز ءالى تىڭسىز! بىراق، بۇل ۇيدە ءتارتىپ بولۋ كەرەك. كەي ادامداردىڭ ەركىنە جىبەرۋگە بولمايدى!» — دەدى ول سۋ فانعا كوزىنىڭ قيىعىن سالىپ.

سۋ فان ءسال ەڭكەيىپ، ءۇنسىز قالدى. كوزىنەن رەنىش ۇشقىنى كورىندى، بىراق ول تەز ءوزىن جيناپ الدى. تسزەن ۆەنتسين وسىنىڭ بارىنە قاراپ، ىشتەي كۇيىنىپ، تەمەكىسىن ءوشىردى دە ورنىنان تۇردى:

— «مەن سىرتقا سەرۋەندەپ كەلەمىن.»

— «قايدا باراسىڭ؟ بۇل ۇيگە سەن جاۋاپتىسىڭ با، جوق پا؟» — دەپ تسزەن سىي شاڭق ەتتى.

تسزەن ۆەنتسين ونى ەلەمەستەن، ۇيدەن شىعىپ كەتتى. اۋلادا تۇرعان كونە شىنار اعاشىنا قاراپ، ول تەرەڭ ويعا باتتى. ءبىر كەزدەرى ونىڭ دا ارمانى، ءۇمىتى بولعان. بىراق بۇل فەودالدىق اۋلەتتىڭ تۇنشىقتىرعان ورتاسىندا، ول الدەقاشان باعىتىن جوعالتىپ، سەزىمسىز، ەنجار جانعا اينالعان ەدى.

 «كەڭ دالا» پەساسى

1937 جىلى جازىلىپ، ون جەتى جىلدىق كەزەڭدە قايتا تالدانىپ، ساحنالاندى. بۇل شىعارما قوعامنىڭ دۇربەلەڭگە تولى ۋاقىتىندا دۇنيەگە كەلگەن، ال تساو يۋي ادام تابيعاتى مەن تاعدىر ماسەلەسىن زەرتتەي وتىرىپ، الەۋمەتتىك تومەنگى تاپتىڭ ازابى مەن ارپالىسىن بەينەلەۋگە تىرىستى. پەسانىڭ وقيعاسى چوۋ حۋدىڭ كەك الۋ ارەكەتى توڭىرەگىندە ءوربىپ، ماحاببات پەن جەككورۋشىلىك، جاقسىلىق پەن جاماندىق اراسىنداعى كۇرەستى اشىپ كورسەتەدى. سونىمەن قاتار، تاعدىردىڭ ادامدى قالاي ويىنشىققا اينالدىراتىنىن جانە ادامنىڭ وعان قارسى تۇرۋداعى دارمەنسىزدىگىن تەرەڭ فيلوسوفيالىق تۇرعىدان زەردەلەيدى.

چوۋ حۋ تۇرمەدەن قاشىپ شىعىپ، تۋعان جەرىنە ورالادى. ونىڭ ماقساتى – اكەسىن ءولتىرىپ، جەرىن تارتىپ العان، ءوزىن اباقتىعا جاپتىرعان تسزياو يانۆاننىڭ وتباسىنان كەك الۋ. الايدا، ول قايتىس بولىپ كەتكەندىكتەن، چوۋ حۋ ءوز اشۋىن ونىڭ ۇلى تسزياو داسينگە باعىتتايدى. تسزياو ءداسيننىڭ ايەلى – وتكىر مىنەزدى، الايدا جۇرەگى وتتاي جانىپ تۇرعان ايەل تسزينتسزى. ول بۇرىن چوۋ حۋدى سۇيگەن، ەندى ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى سەزىم قايتا ويانادى. كەك الۋ جولىندا چوۋ حۋ قاتتى ىشكى ارپالىسقا تۇسەدى – كەك قايتارۋدىڭ ءلاززاتى وعان جەڭىلدىك اكەلمەيدى، كەرىسىنشە، ونى تەرەڭ كۇيزەلىس پەن رۋحاني داعدارىسقا ۇشىراتادى. ال تسزياو داسين – ءالسىز ءارى دارمەنسىز جان، ول اناسى، ايەلى مەن دوستارىنىڭ اراسىندا قالىپ، قايشىلىققا تۇسەدى. اقىرىندا، ول تراگەديا قۇربانىنا اينالادى. شىعارماداعى چوۋ حۋ، تسزينتسزى، تسزياو داسين سىندى كەيىپكەرلەردىڭ تەرەڭ بەينەلەنۋى ادام بولمىسىنىڭ كۇردەلىلىگى مەن كوپقىرلىلىعىن كورسەتەدى.

«كەڭ دالا» پەساسى كوركەمدىك جاعىنان وزىندىك ەرەكشەلىككە يە. تساو يۋي ەكسپرەسسيونيزم ادىستەرىن قولدانىپ، اسىرەلەنگەن ساحنا دەكوراتسيالارىن، جارىق پەن كولەڭكەنىڭ قاراما-قايشىلىعىن جانە كەيىپكەرلەردىڭ ىشكى مونولوگتارىن پايدالانا وتىرىپ، قورقىنىشتى ءارى تۇنشىقتىراتىن اتموسفەرا جاسايدى. بۇل كەيىپكەرلەردىڭ جان دۇنيەسىندەگى ۇرەي مەن ارپالىستى تەرەڭ اشىپ كورسەتەدى. پەساداعى قاقتىعىستار وتە شيەلەنىستى: چوۋ حۋ مەن تسزياو وتباسىنىڭ تەكەتىرەسى، چوۋ حۋدىڭ ىشكى قينالىسى، سونداي-اق، تسزينتسزى مەن تسزياو ءداسيننىڭ اراسىنداعى كۇردەلى قارىم-قاتىناس ءوزارا بايلانىسىپ، درامالىق شيەلەنىستى كۇشەيتەدى. وسىلايشا، پەسا كورەرمەننىڭ ساناسىنا تەرەڭ اسەر ەتىپ، ادام تابيعاتى مەن تاعدىر ماسەلەلەرى جونىندە تەرەڭ وي سالۋعا ماجبۇرلەيدى.

«كەڭ دالا» ءۇزىندى

ءتۇن قاراڭعىلىعى قويۋلانىپ، تسزياو وتباسىنىڭ اۋلاسىنا سۇستى، سۋىق سەزىم ورناعان. تسزياونىڭ اناسى ءۇيدىڭ تورىندەگى ەجەلگى كرەسلودا ءۇنسىز وتىر. كوزى كورمەسە دە، ءبارىن سەزىپ تۇرعانداي. ونىڭ قولىندا تاسپيىعى بار، ەرنى تىنباي كۇبىرلەيدى.

– داسين، قۇلاعىڭدى اشىپ تىڭدا! انا حۋا تسزينتسزى – وڭاي ادام ەمەس! – تسزياو اناسى سۋىق ۇنمەن ايتتى.

تسزياو داسين باسىن تومەن سالىپ، مىڭگىرلەدى:

– اناشىم، تسزينتسزى… ول ەشقانداي جاماندىق جاساعان جوق قوي.

– جاماندىق جاساعان جوق دەيسىڭ بە؟! – تسزياو اناسىنىڭ داۋسى قاتايىپ، ءجۇزى اشۋمەن بۇزىلىپ كەتتى.

– مەن سەزىپ تۇرمىن! ول مەنىڭ كوزىمە كورىنبەسە دە، ونىڭ مىنا چوۋ حۋمەن بايلانىسى بارىن بىلەمىن!

ءدال سول ساتتە، حۋا تسزينتسزى سىرتتان كىرىپ كەلدى. ۇستىندە قىپ-قىزىل جىبەك شاپان، شاشى ءسال تارقاتىلعان، بىراق كوزدەرىندە قايسارلىق پەن ەركىندىك وتى ويناپ تۇر.

– و، مەن تۋرالى ايتىپ وتىر ەكەنسىز عوي؟ ايتارىڭىز بولسا، تۋرا بەتىمە ايتىڭىز! جاسىرىن وسەك ايتۋدىڭ قاجەتى جوق! – دەپ، ول قورىقپاستان تسزياودىڭ اناسىنا تىك قارادى.

تسزياو اناسى اشۋ مەن ىزاعا بۋلىعىپ، دىرىلدەي باستادى:

– سەن… سەن ارسىز ايەلسىڭ!

حۋا تسزينتسزى مىسقىلداپ كۇلدى:

– ارسىز دەيسىز بە؟ مەن بۇل ۇيگە كەلىن بوپ تۇسكەن كۇننەن باستاپ بىردە-ءبىر باقىتتى ءسات كورگەن جوقپىن! ءسىز كۇندە ماعان ءجابىر كورسەتەسىز، بالاعاتتايسىز! بىراق مەن ءسىز ويلاعانداي وسال ەمەسپىن!

تسزياو داسين ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالدى، ابىرجىپ، نە ىستەرىن بىلمەي:

– اناشىم، تسزينتسزى، ايقايلاسپاڭدارشى… سابىر ساقتايىق، ءبارىن سابىرمەن سويلەسەيىك.

– ونىمەن سويلەسۋدىڭ قاجەتى جوق! – دەپ، تسزياو اناسى قولىنداعى تاياعىن قاتتى سەرمەدى.

– داسين، ەگەر سەن مەنى اناڭ دەپ ساناساڭ، وندا اناۋ چوۋ حۋدى ۇيدەن قۋ! ال مىنا ايەلدى… ونى دا بۇل ۇيدە قالدىرۋعا بولمايدى!

حۋا تسزينتسزى كۇيەۋىنە قاراپ، كوزىنە جاس ءۇيىرىلدى. ونىڭ داۋسىندا اشۋ مەن كۇيىنىش بار ەدى:

– قاراشى وزىڭە! سەن ناعىز ىنجىقسىڭ! سەن اناڭنىڭ مەنى وسىلاي تاپتاپ، قورلاۋىنا كونە بەرەسىڭ بە؟!

تسزياو داسين دال بولدى. ءبىر جاعى – تۋعان اناسى، ەكىنشى جاعى – جارى. ول نە ىستەرىن بىلمەي، جانۇشىرىپ تۇر. ال ءدال سول ساتتە، چوۋ حۋ اۋلانىڭ سىرتىندا جاسىرىنىپ، بولعان جايتتى ءۇنسىز تىڭداپ تۇردى. ونىڭ كوزدەرىندە تەك ءبىر نارسە – كەك الۋدىڭ الاپات جالىنى جانىپ تۇر…

«ۆان چجاوتسزيۋن»

«ۆان چجاوتسزيۋن» پەساسى 1978 جىلى جازىلعان. بۇل كەزەڭ قىتاي قوعامىنىڭ جاڭا دامۋ ساتىسىنا كوتەرىلىپ، ۇلتتار اراسىنداعى بىرلىك پەن ۇيلەسىمدىلىكتىڭ ماڭىزدىلىعى ەرەكشە اتاپ وتىلگەن ۋاقىت ەدى. تساو يۋي تاريحي وقيعانى نەگىزگە الا وتىرىپ، ۆان ءچجاوتسزيۋننىڭ بەينەسىن جاڭاشا سومدادى. ول بۇل پەساسى ارقىلى ۇلتارالىق تاتۋلىقتىڭ ماڭىزدىلىعىن كورسەتۋگە، ءارتۇرلى حالىقتار اراسىنداعى دوستىق پەن مادەني الماسۋلاردى دارىپتەۋگە تىرىستى.

شىعارمادا حان اۋلەتى مەن عۇندار اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ شيەلەنىسكەن كەزەڭى سۋرەتتەلەدى. ۆان چجاوتسزيۋن ەل مۇددەسىن ويلاپ، ءوز ەركىمەن عۇن بيلەۋشىسى حۋحانە شانيۋيگە ۇزاتىلۋعا شەشىم قابىلدايدى. تساو يۋي سومداعان ۆان چجاوتسزيۋن ءداستۇرلى ادەبيەتتەگى مەملەكەت ءۇشىن ءوز باقىتىنان باس تارتاتىن ءالسىز ايەل بەينەسىنەن مۇلدە وزگەشە. ول – اقىلدى، باتىل، اسقان پاراساتتى تۇلعا. ءوزىنىڭ مەيىرىمدىلىگى مەن كەشىرىمدىلىگىنىڭ ارقاسىندا ول حان مەن عۇن اراسىنداعى قايشىلىقتاردى شەشىپ، حالىقتار اراسىنداعى بەيبىتشىلىكتى نىعايتۋعا ۇلەس قوسادى.

حۋحانە شانيۋي پەسادا ءادىل ءارى ەرجۇرەك كوشباسشى رەتىندە سيپاتتالادى. ول ءوز حالقىنىڭ بولاشاعى ءۇشىن تاتۋلىق پەن تۇراقتىلىقتى قالاعان قايراتكەر. ۆان چجاوتسزيۋن مەن حۋحانە شانيۋي اراسىنداعى ءوزارا تۇسىنىستىك، سەنىم مەن قولداۋ پەسانىڭ باستى وزەگىنە اينالعان. ولاردىڭ اراسىنداعى قارىم-قاتىناستىڭ ەۆوليۋتسياسى ارقىلى ۇلتتار اراسىنداعى شيەلەنىستىڭ بەيبىت جولمەن شەشىلۋى كورسەتىلەدى.

كوركەمدىك ەرەكشەلىگى جاعىنان «ۆان چجاوتسزيۋن» رەاليزم مەن ءرومانتيزمدى شەبەر ۇيلەستىرەدى. ءبىر جاعىنان، تاريحي كەزەڭ مەن كەيىپكەرلەردىڭ ءومىرى ناقتى ءارى شىنايى سۋرەتتەلسە، ەكىنشى جاعىنان، ۆان چجاوتسزيۋن بەينەسى بيىك رۋحاني يدەال دەڭگەيىنە كوتەرىلىپ، شىعارماعا رومانتيكالىق رەڭك بەرەدى. پەسانىڭ ءتىلى كوركەم، اسەرلى ءارى پوەتيكالىق سيپاتقا يە، ۇلتتىق مادەني بوياۋعا قانىق.

بۇل پەسا تەك ونەر تۋىندىسى رەتىندە عانا ەمەس، مادەني قۇندىلىعى جاعىنان دا اسا ماڭىزدى. ول حالىقتار اراسىنداعى ءوزارا تۇسىنىستىكتى ارتتىرۋعا، ۇلتتىق بىرلىكتى نىعايتۋعا جانە قىتايدىڭ باي تاريحي مۇراسىن دارىپتەۋگە ىقپال ەتەتىن شىعارما رەتىندە باعالانادى.

《ۆان چجاوتسزيۋن》 ءۇزىندى

چاڭان سارايىندا شامدار جارقىراپ جانىپ تۇر، بىراق حان يۋاندي تاقتا قاجىعان كۇيدە وتىر. تاق الدىندا تۇرعان ۋازىرلەر عۇندارمەن قۇداندالىق بايلانىس ورناتۋ ماسەلەسىن قىزۋ تالقىلاۋدا.

— تاقسىر، مەنىڭ ويىمشا، عۇندارمەن نەكەلەسۋ تۋرالى شەشىمدى اسىعىس قابىلداۋعا بولمايدى. ولار – قاسقىر مىنەزدى جاۋىنگەر حالىق، اباي بولماساق، مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگىنە قاتەر ءتوندىرۋى مۇمكىن، — دەپ ۋايىممەن ءسوز باستادى ءبىر ءۋازىر.

— الايدا شەكاراداعى سوعىستار تولاستار ەمەس، قاراپايىم حالىق ازاپ شەگىپ وتىر. ەگەر بۇل نەكە ۋاقىتشا بولسا دا بەيبىتشىلىك اكەلەتىن بولسا، ونى قاراستىرعان ءجون، — دەپ قارسى شىقتى تاعى ءبىر ءۋازىر.

حان يۋاندي قاباعىن ءتۇيىپ، ويعا شومدى. وسى ساتتە ساراي قىزمەتكەرلەرىنىڭ اراسىنان ۆان چجاوتسزيۋن العا شىقتى. ول قاراپايىم اق كيىم كيگەن بولسا دا، ونىڭ تابيعي سۇلۋلىعى مەن اسىل بولمىسى كوز تارتتى.

— تاقسىر، مەن عۇندارعا ۇزاتىلۋعا دايىنمىن، — دەدى ول انىق ءارى سەنىمدى داۋىسىمەن.

سارايداعى ادامدار تاڭدانىسپەن وعان قاراستى. حان يۋاندي دە ازداپ تاڭىرقاپ، وعان زەر سالا كوز تاستادى.

— سەن بۇل شەشىمدى جاقسىلاپ ويلادىڭ با؟ عۇن دالاسىنا دەيىنگى جول ۇزاق ءارى اۋىر. ول جاقتىڭ ءومىر سالتى دا مۇلدە بولەك. ەگەر سەن كەتسەڭ، قايتىپ ورالۋىڭ ەكىتالاي، — دەدى ول بايىپپەن.

ۆان چجاوتسزيۋن سابىرلى قالىپپەن باسىن يزەدى.

— مەن ءبارىن جاقسى ءتۇسىنىپ تۇرمىن. مەملەكەتتىڭ تىنىشتىعى ءۇشىن، قاراپايىم حالىقتىڭ سوعىستان امان قالۋى ءۇشىن، مەن بۇل قۇرباندىققا دايىنمىن، — دەدى ول.

حان يۋاندي ونىڭ كوزدەرىنەن بەكەمدىك پەن ادال نيەتتى كوردى.

— جاقسى! ولاي بولسا، مەن سەنى چجاوتسزيۋن حانشايىمى ەتىپ جاريالايمىن. جاقىن ارادا عۇندارعا اتتاناسىڭ، — دەدى ول.

— تاقسىر، راقمەت، — دەپ ۆان چجاوتسزيۋن باسىن ءيىپ، تاعزىم ەتتى.

سارايدان شىققان سوڭ، ءبىر قارت ءۋازىر ۆان چجاوتسزيۋنگە جاقىنداپ:

— قىزىم، سەن ەندى كوپ قيىندىق كورەسىڭ، — دەدى جاي عانا.

ۆان چجاوتسزيۋن ءسال جىميىپ:

— ەگەر مەن مەملەكەت پەن حالىق ءۇشىن تيتتەي دە بولسىن يگىلىك اكەلە السام، قانداي قيىندىققا دا توزۋگە دايىنمىن. مەن سەنەمىن، ەگەر حان مەن عۇندار بەيبىت قارىم-قاتىناس ورناتا السا، وندا بۇل بارىنە دە لايىقتى قۇرباندىق بولماق، — دەدى. ونىڭ كوزدەرى الىستى شارلاپ، حان مەن عۇن شەكاراسىنىڭ بەيبىتشىلىك پەن گۇلدەنۋىن ەلەستەتىپ تۇرعانداي بولدى.

تساو ءيۋيدىڭ «بەيجىڭ ادامى»، «دالا»، «ۆان چجاوتسزيۋن» پەسالارى ءارتۇرلى قىرىنان قوعام شىندىعىن، ادام تابيعاتىنىڭ كۇردەلى قاقتىعىستارىن جانە ۇلتتار اراسىنداعى بىرىگۋدى تەرەڭ اشادى. بۇل شىعارمالار ءوزىنىڭ كوركەمدىك قۇندىلىعىمەن قىتاي دراماتۋرگياسىنىڭ كلاسسيكاسىنا اينالىپ، كەيىنگى تەاتر شىعارمالارىنا ۇلكەن ىقپال ەتتى.

نۇرحالىق ابدىراقىن

Abai.kz