Цао Юй (шын есімі Ван Цзябао, әдеби есімі Сяоши, бала кезіндегі аты Тяньцзя, 1910 жылы 24 қыркүйек – 1996 жылы 13 желтоқсан) – Қытайдың көрнекті заманауи драматургі. Оның отбасы – құлдыраған феодалдық шенеуніктер әулетінен шыққан. Тяньцзинде дүниеге келіп, Хубэй провинциясының Цяньцзян қаласынан шыққан. Әкесі бір кездері Қытай президенті Ли Юаньхунның хатшысы болған, алайда кейінірек қызметінен босап, күйзеліске ұшыраған.

Цао Юй өзінің “Цао Юй” деген лақап атын фамилиясы “Ван” (萬) иероглифін екіге бөліп, “Цао (草)” және “Юй (禺)” деп оқудан алған. Бірақ “Цао” сөзі фамилия ретінде сирек қолданылатындықтан, ол “Цао” (曹) деген басқа иероглифті таңдады. Осылайша, оның “Цао Юй” есімі пайда болды.

Ол жастайынан анасынан айырылып, қатаң әрі салқын ортада тәрбиеленді, бұл оның тұйық, мұңды әрі ойшыл болып өсуіне әсер етті. 1922 жылы ол Нанкай орта мектебіне қабылданып, мектептің жаңа театр тобына қосылды. Ол бала кезінде өгей анасымен бірге әртүрлі театр қойылымдарына барып, сахна өнеріне ерте жастан жақын болды.

1996 жылы 13 желтоқсанда, ұзаққа созылған аурудан кейін Пекин ауруханасында қайтыс болды.

Цао Юй Жаңа мәдениет қозғалысының жетекшілерінің бірі ретінде Лу Шүн, Го Моро, Мао Дун, Ба Цзинь және Лао Шэ сияқты көрнекті қаламгерлермен қатар аталады. Ол Қытайдың заманауи театрының ұлы шебері ғана емес, сонымен қатар драма педагогы болды. Ол бірнеше маңызды лауазымдарды атқарды: Қытай Жазушылар Одағының атқарушы төрағасы. Қытай Театр қоғамының төрағасы. Пекин Халық өнер театрының директоры. Орталық театр академиясының вице-президенті және құрметті президенті. Цао Юй жасаған әрбір кейіпкер көрерменнің есінде мәңгі қалады. 1934 жылы оның алғашқы пьесасы «Найзағай» жарық көріп, Қытайдың заманауи театрының қалыптасуының символы ретінде танылды. Осы еңбегі үшін ол “Шығыстың Шекспирі” атанды.

Қытайдың заманауи драматургиясының аса көрнекті өкілі Цао Юй он жеті жылдық әдебиет кезеңінде де үздіксіз еңбек етіп, «Найзағай», «Күн шықты», «Кең дала», «Бейжің адамы», «Ван Чжаоцзюнь» секілді туындыларды дүниеге әкелді. Оның пьесалары терең философиялық мазмұны мен көркемдік шеберлігі арқылы өзгеше эстетикалық қуатқа ие болып, Қытай театр өнерінің дамуына өшпес із қалдырды.

«Бейжің адамы»

«Бейжің адамы» пьесасы 1940 жылы жазылғанымен, он жеті жылдық әдебиет кезеңінде де үлкен ықпалын сақтап қалды. Бұл кезеңде Қытай қоғамы түбегейлі өзгерістерге ұшырап, феодалдық құрылым күйреуге бет алды. Цао Юй өзі өскен дәстүрлі феодалдық отбасы негізінде аталмыш драманы жазып, феодалдық әулеттің шіруі мен құлдырауын көрсету арқылы ескі дәуірдің аяқталғанын бейнеледі. Ол Цзэн әулетінің үш ұрпағының өмірін сипаттай отырып, феодалдық этиканың адам жанына тигізген қысымын және оның табиғи болмысын бұрмалағанын шебер көрсетеді. Сонымен бірге, жаңа өмірге, еркін әрі адамгершілікті қоғамға деген ұмтылысты да бейнелейді.

Оқиға Пекиндегі дәстүрлі, бірақ күйреуге бет алған Цзэн отбасының айналасында өрбиді. Әулеттің басшысы Цзэн Хао – өзімшіл, екіжүзді адам. Ол отбасының сыртқы беделін сақтау үшін, өз балаларының бақытына құрбандық шалудан да тайынбайды. Оның үлкен ұлы Цзэн Вэньцин дарынды болғанымен, жанын жегідей жеген феодалдық орта оны жігерсіз, өмірден түңілген, апиынға тәуелді адамға айналдырған. Оның келіні Су Фан – мейірімді, төзімді, қайсар әйел. Ол әділетсіздікке үнсіз көніп, Цзэн Хаоға адал күтім жасайды, бірақ жүрегінде Цзэн Вэньцинге деген сүйіспеншілік жатады. Цзэн Сыи – Цзэн Вэньциннің әйелі, қулық-сұмдыққа толы, сараң әрі қатал адам. Ол отбасының байлығын иемдену үшін жанұя мүшелерімен ашық та жасырын күрес жүргізеді. Осындай күрделі қарым-қатынастар мен өткір қақтығыстар арқылы пьеса феодалдық отбасындағы өзара алауыздықты, тоқырау мен азғындықты ашып көрсетеді.

«Бейжің адамы» пьесасы ерекше стильге ие. Цао Юй кейіпкерлердің ішкі әлемін терең ашатын нәзік суреттеу тәсілін қолданады, сол арқылы олардың мінезін жан-жақты бейнелейді. Драмада символизм әдісі шебер пайдаланылған. Мысалы, пьесадағы «бейжіңдік» – бастапқы өмірлік қуат пен еркін адам табиғатының символы, олар Цзэн әулетінің мүшелеріндегі рухани тоқырау мен жаншылған болмыспен қарама-қарсы қойылады. Драманың тілі қысқа да нұсқа, бірақ мағынасы терең, кейіпкерлердің диалогтары арқылы олардың ішкі жан-дүниесі мен сезімдері толық ашылады.

«Бейжің адамы» тек феодалдық отбасына сын айтып қана қоймай, адам табиғатын терең зерттеуге арналған шығарма. Оның әдеби және көркемдік құндылығы жоғары, әрі ол Қытайдың заманауи драматургиясының дамуына бағалы тәжірибе берді.

«Бейжің адамы» пьесасынан үзінді

Пекиндегі қирауға жақын қалған Цзэн әулетінің ауласында күзгі күннің сәулесі ескі терезе торларынан өтіп, шаң басқан жиһаздардың үстіне түсіп тұр. Цзэн Хао көнерген тайши орындығында шалқая жатып, көзін сығырайта, орындықтың жақтауын баяу ұрып, өзіне арналған табыт жайлы ойға шомды.

— «Вэньцин! Вэньцин!» — деп айқайлады ол дауысына әлсіздік пен өктемдік араласып.

Цзэн Вэньцин ішкі бөлмеден баяу шықты. Оның жүзі шаршаңқы, қолында бір тал темекі.

— «Әке, сіз мені шақырдыңыз ба?» — деді ол селқос үнмен, бұл өмірде ешнәрсе қызықтырмайтындай.

— «Қарашы өзіңе! Күні бойы бос сандалып, бұл не масқара? Ертең бұл үйді ұстап қалу сенің мойныңда болады!» — Цзэн Хао ұлына қарап, көзінде үмітсіздік пен шарасыздық байқалды.

Цзэн Вэньцин сәл қабағын түйді, бірақ жауап қайтармады. Ол үнсіз басын төмен салып, темекісін ары қарай тартты. Осы сәтте Су Фан қолына шай алып, жаймен бөлмеге кірді. Оның көзқарасы мейірімді әрі алаңдаулы еді. Ол алдымен Цзэн Вэньцинге көз тастап, сосын шайды Цзэн Хаоға ұсынды:

— «Әке, тамағыңызды жібітіңіз».

Цзэн Хао шайды алып, бір жұтым ішті де, қайтадан өз ойына кетті:

— «Бұл табыт мәселесін тездету керек. Мына қу сүйегім, кім біледі, қай күні…»

Оның сөзі аяқталмай жатып, бөлмеге Цзэн Сыи найзағайдай кіріп келді. Оның жүзіне жалған күлкі үйірілген:

— «Әке, мұндай сөзді айтпаңыз, сіз әлі тыңсыз! Бірақ, бұл үйде тәртіп болу керек. Кей адамдардың еркіне жіберуге болмайды!» — деді ол Су Фанға көзінің қиығын салып.

Су Фан сәл еңкейіп, үнсіз қалды. Көзінен реніш ұшқыны көрінді, бірақ ол тез өзін жинап алды. Цзэн Вэньцин осының бәріне қарап, іштей күйініп, темекісін өшірді де орнынан тұрды:

— «Мен сыртқа серуендеп келемін.»

— «Қайда барасың? Бұл үйге сен жауаптысың ба, жоқ па?» — деп Цзэн Сыи шаңқ етті.

Цзэн Вэньцин оны елеместен, үйден шығып кетті. Аулада тұрған көне шынар ағашына қарап, ол терең ойға батты. Бір кездері оның да арманы, үміті болған. Бірақ бұл феодалдық әулеттің тұншықтырған ортасында, ол әлдеқашан бағытын жоғалтып, сезімсіз, енжар жанға айналған еді.

 «Кең дала» пьесасы

1937 жылы жазылып, он жеті жылдық кезеңде қайта талданып, сахналанды. Бұл шығарма қоғамның дүрбелеңге толы уақытында дүниеге келген, ал Цао Юй адам табиғаты мен тағдыр мәселесін зерттей отырып, әлеуметтік төменгі таптың азабы мен арпалысын бейнелеуге тырысты. Пьесаның оқиғасы Чоу Худың кек алу әрекеті төңірегінде өрбіп, махаббат пен жеккөрушілік, жақсылық пен жамандық арасындағы күресті ашып көрсетеді. Сонымен қатар, тағдырдың адамды қалай ойыншыққа айналдыратынын және адамның оған қарсы тұрудағы дәрменсіздігін терең философиялық тұрғыдан зерделейді.

Чоу Ху түрмеден қашып шығып, туған жеріне оралады. Оның мақсаты – әкесін өлтіріп, жерін тартып алған, өзін абақтыға жаптырған Цзяо Яньванның отбасынан кек алу. Алайда, ол қайтыс болып кеткендіктен, Чоу Ху өз ашуын оның ұлы Цзяо Дасинге бағыттайды. Цзяо Дасиннің әйелі – өткір мінезді, алайда жүрегі оттай жанып тұрған әйел Цзиньцзы. Ол бұрын Чоу Худы сүйген, енді екеуінің арасындағы сезім қайта оянады. Кек алу жолында Чоу Ху қатты ішкі арпалысқа түседі – кек қайтарудың ләззаты оған жеңілдік әкелмейді, керісінше, оны терең күйзеліс пен рухани дағдарысқа ұшыратады. Ал Цзяо Дасин – әлсіз әрі дәрменсіз жан, ол анасы, әйелі мен достарының арасында қалып, қайшылыққа түседі. Ақырында, ол трагедия құрбанына айналады. Шығармадағы Чоу Ху, Цзиньцзы, Цзяо Дасин сынды кейіпкерлердің терең бейнеленуі адам болмысының күрделілігі мен көпқырлылығын көрсетеді.

«Кең дала» пьесасы көркемдік жағынан өзіндік ерекшелікке ие. Цао Юй экспрессионизм әдістерін қолданып, әсіреленген сахна декорацияларын, жарық пен көлеңкенің қарама-қайшылығын және кейіпкерлердің ішкі монологтарын пайдалана отырып, қорқынышты әрі тұншықтыратын атмосфера жасайды. Бұл кейіпкерлердің жан дүниесіндегі үрей мен арпалысты терең ашып көрсетеді. Пьесадағы қақтығыстар өте шиеленісті: Чоу Ху мен Цзяо отбасының текетіресі, Чоу Худың ішкі қиналысы, сондай-ақ, Цзиньцзы мен Цзяо Дасиннің арасындағы күрделі қарым-қатынас өзара байланысып, драмалық шиеленісті күшейтеді. Осылайша, пьеса көрерменнің санасына терең әсер етіп, адам табиғаты мен тағдыр мәселелері жөнінде терең ой салуға мәжбүрлейді.

«Кең дала» үзінді

Түн қараңғылығы қоюланып, Цзяо отбасының ауласына сұсты, суық сезім орнаған. Цзяоның анасы үйдің төріндегі ежелгі креслода үнсіз отыр. Көзі көрмесе де, бәрін сезіп тұрғандай. Оның қолында таспиығы бар, ерні тынбай күбірлейді.

– Дасин, құлағыңды ашып тыңда! Ана Хуа Цзиньцзы – оңай адам емес! – Цзяо анасы суық үнмен айтты.

Цзяо Дасин басын төмен салып, міңгірледі:

– Анашым, Цзиньцзы… ол ешқандай жамандық жасаған жоқ қой.

– Жамандық жасаған жоқ дейсің бе?! – Цзяо анасының даусы қатайып, жүзі ашумен бұзылып кетті.

– Мен сезіп тұрмын! Ол менің көзіме көрінбесе де, оның мына Чоу Хумен байланысы барын білемін!

Дәл сол сәтте, Хуа Цзиньцзы сырттан кіріп келді. Үстінде қып-қызыл жібек шапан, шашы сәл тарқатылған, бірақ көздерінде қайсарлық пен еркіндік оты ойнап тұр.

– О, мен туралы айтып отыр екенсіз ғой? Айтарыңыз болса, тура бетіме айтыңыз! Жасырын өсек айтудың қажеті жоқ! – деп, ол қорықпастан Цзяодың анасына тік қарады.

Цзяо анасы ашу мен ызаға булығып, дірілдей бастады:

– Сен… сен арсыз әйелсің!

Хуа Цзиньцзы мысқылдап күлді:

– Арсыз дейсіз бе? Мен бұл үйге келін боп түскен күннен бастап бірде-бір бақытты сәт көрген жоқпын! Сіз күнде маған жәбір көрсетесіз, балағаттайсыз! Бірақ мен сіз ойлағандай осал емеспін!

Цзяо Дасин екі оттың ортасында қалды, абыржып, не істерін білмей:

– Анашым, Цзиньцзы, айқайласпаңдаршы… Сабыр сақтайық, бәрін сабырмен сөйлесейік.

– Онымен сөйлесудің қажеті жоқ! – деп, Цзяо анасы қолындағы таяғын қатты сермеді.

– Дасин, егер сен мені анаң деп санасаң, онда анау Чоу Худы үйден қу! Ал мына әйелді… оны да бұл үйде қалдыруға болмайды!

Хуа Цзиньцзы күйеуіне қарап, көзіне жас үйірілді. Оның даусында ашу мен күйініш бар еді:

– Қарашы өзіңе! Сен нағыз ынжықсың! Сен анаңның мені осылай таптап, қорлауына көне бересің бе?!

Цзяо Дасин дал болды. Бір жағы – туған анасы, екінші жағы – жары. Ол не істерін білмей, жанұшырып тұр. Ал дәл сол сәтте, Чоу Ху ауланың сыртында жасырынып, болған жайтты үнсіз тыңдап тұрды. Оның көздерінде тек бір нәрсе – кек алудың алапат жалыны жанып тұр…

«Ван Чжаоцзюнь»

«Ван Чжаоцзюнь» пьесасы 1978 жылы жазылған. Бұл кезең Қытай қоғамының жаңа даму сатысына көтеріліп, ұлттар арасындағы бірлік пен үйлесімділіктің маңыздылығы ерекше атап өтілген уақыт еді. Цао Юй тарихи оқиғаны негізге ала отырып, Ван Чжаоцзюньнің бейнесін жаңаша сомдады. Ол бұл пьесасы арқылы ұлтаралық татулықтың маңыздылығын көрсетуге, әртүрлі халықтар арасындағы достық пен мәдени алмасуларды дәріптеуге тырысты.

Шығармада Хань әулеті мен ғұндар арасындағы қарым-қатынастың шиеленіскен кезеңі суреттеледі. Ван Чжаоцзюнь ел мүддесін ойлап, өз еркімен Ғұн билеушісі Хуханье Шаньюйге ұзатылуға шешім қабылдайды. Цао Юй сомдаған Ван Чжаоцзюнь дәстүрлі әдебиеттегі мемлекет үшін өз бақытынан бас тартатын әлсіз әйел бейнесінен мүлде өзгеше. Ол – ақылды, батыл, асқан парасатты тұлға. Өзінің мейірімділігі мен кешірімділігінің арқасында ол Хань мен Ғұн арасындағы қайшылықтарды шешіп, халықтар арасындағы бейбітшілікті нығайтуға үлес қосады.

Хуханье Шаньюй пьесада әділ әрі ержүрек көшбасшы ретінде сипатталады. Ол өз халқының болашағы үшін татулық пен тұрақтылықты қалаған қайраткер. Ван Чжаоцзюнь мен Хуханье Шаньюй арасындағы өзара түсіністік, сенім мен қолдау пьесаның басты өзегіне айналған. Олардың арасындағы қарым-қатынастың эволюциясы арқылы ұлттар арасындағы шиеленістің бейбіт жолмен шешілуі көрсетіледі.

Көркемдік ерекшелігі жағынан «Ван Чжаоцзюнь» реализм мен романтизмді шебер үйлестіреді. Бір жағынан, тарихи кезең мен кейіпкерлердің өмірі нақты әрі шынайы суреттелсе, екінші жағынан, Ван Чжаоцзюнь бейнесі биік рухани идеал деңгейіне көтеріліп, шығармаға романтикалық реңк береді. Пьесаның тілі көркем, әсерлі әрі поэтикалық сипатқа ие, ұлттық мәдени бояуға қанық.

Бұл пьеса тек өнер туындысы ретінде ғана емес, мәдени құндылығы жағынан да аса маңызды. Ол халықтар арасындағы өзара түсіністікті арттыруға, ұлттық бірлікті нығайтуға және Қытайдың бай тарихи мұрасын дәріптеуге ықпал ететін шығарма ретінде бағаланады.

《Ван Чжаоцзюнь》 үзінді

Чаңъан сарайында шамдар жарқырап жанып тұр, бірақ Хань Юаньди тақта қажыған күйде отыр. Тақ алдында тұрған уәзірлер ғұндармен құдандалық байланыс орнату мәселесін қызу талқылауда.

— Тақсыр, менің ойымша, ғұндармен некелесу туралы шешімді асығыс қабылдауға болмайды. Олар – қасқыр мінезді жауынгер халық, абай болмасақ, мемлекеттің қауіпсіздігіне қатер төндіруі мүмкін, — деп уайыммен сөз бастады бір уәзір.

— Алайда шекарадағы соғыстар толастар емес, қарапайым халық азап шегіп отыр. Егер бұл неке уақытша болса да бейбітшілік әкелетін болса, оны қарастырған жөн, — деп қарсы шықты тағы бір уәзір.

Хань Юаньди қабағын түйіп, ойға шомды. Осы сәтте сарай қызметкерлерінің арасынан Ван Чжаоцзюнь алға шықты. Ол қарапайым ақ киім киген болса да, оның табиғи сұлулығы мен асыл болмысы көз тартты.

— Тақсыр, мен ғұндарға ұзатылуға дайынмын, — деді ол анық әрі сенімді дауысымен.

Сарайдағы адамдар таңданыспен оған қарасты. Хань Юаньди де аздап таңырқап, оған зер сала көз тастады.

— Сен бұл шешімді жақсылап ойладың ба? Ғұн даласына дейінгі жол ұзақ әрі ауыр. Ол жақтың өмір салты да мүлде бөлек. Егер сен кетсең, қайтып оралуың екіталай, — деді ол байыппен.

Ван Чжаоцзюнь сабырлы қалыппен басын изеді.

— Мен бәрін жақсы түсініп тұрмын. Мемлекеттің тыныштығы үшін, қарапайым халықтың соғыстан аман қалуы үшін, мен бұл құрбандыққа дайынмын, — деді ол.

Хань Юаньди оның көздерінен бекемдік пен адал ниетті көрді.

— Жақсы! Олай болса, мен сені Чжаоцзюнь ханшайымы етіп жариялаймын. Жақын арада ғұндарға аттанасың, — деді ол.

— Тақсыр, рақмет, — деп Ван Чжаоцзюнь басын иіп, тағзым етті.

Сарайдан шыққан соң, бір қарт уәзір Ван Чжаоцзюньге жақындап:

— Қызым, сен енді көп қиындық көресің, — деді жай ғана.

Ван Чжаоцзюнь сәл жымиып:

— Егер мен мемлекет пен халық үшін титтей де болсын игілік әкеле алсам, қандай қиындыққа да төзуге дайынмын. Мен сенемін, егер Хань мен Ғұндар бейбіт қарым-қатынас орната алса, онда бұл бәріне де лайықты құрбандық болмақ, — деді. Оның көздері алысты шарлап, Хань мен Ғұн шекарасының бейбітшілік пен гүлденуін елестетіп тұрғандай болды.

Цао Юйдің «Бейжің адамы», «Дала», «Ван Чжаоцзюнь» пьесалары әртүрлі қырынан қоғам шындығын, адам табиғатының күрделі қақтығыстарын және ұлттар арасындағы бірігуді терең ашады. Бұл шығармалар өзінің көркемдік құндылығымен Қытай драматургиясының классикасына айналып, кейінгі театр шығармаларына үлкен ықпал етті.

Нұрхалық Абдырақын

Abai.kz