Últtyng qalyptasuy men damuynda soghys, sayasy tónkeris, mәdeniyet reformalary erekshe ról atqarghan.

Ásirese, adamzat qoghamy ónerkәsip dәuiri men naryq ekonomikasy dәuirine ayaq basyp, adamzat qoghamynyng osy zamandanuynyng shymyldyghy ashylghan song últtardyng damuyna osy zamandanuyna jana mәdeniyet qozghalystarynyng róli óte zor boldy. Býgingi damyghan últtardyng barlyghy neshelegen mәdeniyet qozghalystaryn bastan keshti. Últtyq dәstýrli salt-sanasyna ózgerister jasady. Jana qúndylyqtardy algha shyghardy. Últty osy zamandandyrudy iske asyrdy. Bastylaryn aitsaq: Japoniyanyng Miynjy jylghy janalyqqa kóshui, Rossiyanyng Petr I reformasy, Qytaydyng jana mәdeniyet qozghalysy.....

Qazaq últy on birinshi ghasyrda arab mәdeniyetimen toghysyp, islamy qúndylyqtardy qabyldady. Qazaq kóshpeli sahara mәdeniyetin jaratty. Búl dәuirlik toghysudan Yassauy negizin salghan jәdiyshildik aghymy qalyptasty. Týrkistan jana mәdeniyetting oshaghyna ainaldy.

Batystan kóterilgen osy zamandanu tolqyny on toghyzynshy ghasyrdyng sonynan bastap qazaq dalasyn oyata bastady. 20 ghasyrdyng basynda qazaq dalasynda «Oyan qazaq»  degen úran kóterildi. Alash partiyasy qúryldy. Qysqa uaqyt bolsada qazaq dalasynda Alash avtonomiyaly últtyq ókimet qúrylyp, biylik jýrgizdi. Qazaq ziyalylary batys mәdeniyetimen qazaq mәdeniyetin toghystyrudy oilady. Búl últtyq sayasy qozghalys orys kompartiyasynyng biylikke keluimen joyyldy. Qazaq júrty otarlandy. Otarlyq ezgide 70 jyl boldy.

1991 jyly Qazaqstannyng tәuelsizdik aluymen birge qazaq qoghamy eng aldymen batystyng sayasy mәdeniyetin qabyldady. Jekemenshik týzimi jolgha qoyyldy. Qazaq qoghamynyng batys mәdeniyetimen toghysuy bastaldy.

Batys mәdeniyetining ózegi jekeshildik sana mәdeniyeti. Batys qoghamynyng damu tarihy jekening azattyghy men erkindigi ýshin kýres tarihy. 14 ghasyrdan bastalghan әdebiyet-kórkemónerding gýldenui, qayta oyanu qozghalysy feodaldyq qoghamynyng adamdardy dәrejege bóletin qúndylyqtaryna qarsy tu kóterdi. Jekening azattyghy, tendigi, erkindigi ýshin bastalghan kýresterding shymyldyghy ashyldy. Batys qoghamynan bastalghan búl tolqyn alapat soghystar men qozghalystardy tudyrdy. Respublikalyq týzimdegi el qúru baghyt aldy. Demokratiyalyq qúndylyqtar taghan bolghan kapitalistik qogham qalyptasty. Kapitalistik qogham búrq-sarq qaynap, jekelerding erkindigin qanaghattandyrugha baghyttalghan qogham qúru algha shyqty. Qoghamda oy erkindigi, sóz erkindigi, adamdyq qúqyq basty qúndylyq retinde aldynghy oryngha shyqty. Qúqyqtardyng zanmen bezbendelui sayasy mәdeniyetting ózegine ainaldy. Qogham qúqyqtyq qogham qúrudy múrat etti. Jeke túlghalardyng erkindigining kepili últ erkindigi. Kýres últ azattyq kýresterine ainaldy. Últtyq memleketter qúru basty baghyt boldy. Alyp imperiyalar ydyrap tyndy. Últ pen memleket úghymy tútasyp ketti.

Jekelerding erkindigi men tendigi ýshin jýrgizilgen kýres barysynda jekeshildik sana mәdeniyeti qalyptasty. Búl kóptegen mәdeniyet qozghalystary arqyly iske asty. Jana hristian qozghalysy qúday men jeke túlghanyng tike baylanys jasauyn dәriptedi. Búl jeke túlghanyng jekeshildik sanasynyng týbegeyli azat boluyna diny negiz qalady. Jeke túlghanyng azat boluymen birge jeke mýdde qasiyetti qúndylyqqa ainaldy. Qasiyetti jeke mýdde jekeshildik sanany kýsheytti. Batys mәdeniyetinde jeke túlghany damytatyn negizgi qozghaushy kýsh bәsekelik sana emes jekeshildik sana bolatyn. Búnday ómir sýru sanasy jeke túlghany barlyq fokusty ózine arnaytyn ózin kemeldendiruge ózim ghana jauaptymyn dep oilaytyn ózin kemeldendiru ýshin ógiz kýshin shygharatyn etti. Batys mәdeniyetindegi jeke túlghanyng múnday ómir sýru sanasynda ózinen basqanyng abyroy yqpalyn ózine kapital etetin nemese jaqsy әkening aruaghy balagha qyryq jyl azyq deytin sana bolmady. Búnday tirlik sanasy jeke túlghanyng derbes oilau daghdysyn qalyptastyrdy. Derbes oilau jeke túlghanyng jasampazdyq sanasyn ashty. Batys mәdeniyeti jasampazdyq jaratatyn hikmetti mәdeniyetke, jasampazdyqtyng ortalyghyna ainaldy. Batys qoghamy adamdar salt-dәstýr emes, salt-dәstýr  adam ýshin bolatyn dәuirde jasauda.

Bizding batys mәdeniyetimen toghysa bastaghanymyzgha otyz jyldan asty. Biraq batys mәdeniyetin filosofiyalyq dengeyde týsinip qabylday almadyq. Biz 70 jyl materiya sanany belgileydi degen qatang týsinikpen jasadyq. Tirligimizdi ómirge kózqarasymyzdy qalyptastyrdyq. Teuelsizdik alghan song da aldymen ekonomika sonan song sayasat iydeyasymen tirlik jasadyq. Búl iydeya tap-taza materialistik iydeya. Býgingi batys mәdeniyeti sana materiyany belgileydi degen iydealistik filosofiyanyng jeteginde qalyptasqan. Bizding batys qoghamymen otyz jyldan beri sayasi, ekonomikalyq týzimimiz úqsas bolyp kelse de, internetting barlyqqa kelui tórtkýl dýniyedegi informasiyany bir qazanda qaynatyp jatsada, dýnie kýn sayyn saghat sayyn jana zattarmen jana iydeyalarmen tolyghyp jatsada, býginge deyin qazaq qoghamynda búl tarihy toghysudy kórsetetin filosofiyalyq oilau jýiemizde janalyqtarmen qoghamdyq sanada silkinister tuylmady. Óitkeni býgingi qazaq qoghamynyng búl tarihy toghysudy iske asyra almay bylaysha bayyrqalap túruynyng ózindik tarihy sebepteri bar edi.

Birinshi qazaq últy neshe myng jyl feodaldyq dәuirde jasady. Búl dәuirde memleketting әkimshildik qúrylymy rulyq jýie boyynsha jasaldy. Rulyq dep «qandastyq» qatynas negiz bolghan újymdyq forma óndiristing negizgi birligi boldy. Ekonomikalyq, әkimshilik, qoghamdyq qatynastar rulyq jýie boyynsha retteldi. Búl últymyzda әleumettik qarym-qatynaspen kýndelikti túrmysta újymdyq sana ýstemdigin qalyptastyrdy. Jeke túlghalar u ishseng ruynmen degen tanymmen ómir sýrdi. 18 ghasyrdan bastalghan shar Rossiya shapqynshylyghy qazaq últyn ishten ydyratu ýshin rulardy jergilikti biylikke talastyru týzimin atqardy. Búl rulyq «újymdyq»  sanany tipti kýsheytti.

Ekinshisi qazaq últy 20 ghasyrda orys kompartiyasynyng basshylyghynda 70 jyl sosialistik qoghamda jasady. Sosialistik qoghamda jekeshildik sana kapitalizmning qaynary retinde qaraldy. Sayasy kózqaras retinde syn tezine alyndy. Jerine jete alastaldy. Rulyq formadaghy újymdyq sananyng ornyn kýndelikti túrmysta kolhozdyq formadaghy  újymdyq sana basty. Taptyq sana últtyq sanany yghystyrdy.

Qazaq últy 1991 jyly tәuelsizdik alyp sosialistik qoghamnan jeke mýdde basty orynda túratyn  kapitalistik qoghamgha kóshti. Shúghyl ózgergen búl qoghamdyq búrylysqa qazaq últy dayar emes edi. Búl Qabdesh Júmadilúlynyng «Búqarbaydyng búqasy» attty әngimesinde tamasha beynelengen.

Ýshinshi.Úzaq uaqyttyq otarlyq ýstemdikting últsyzdandyru sayasaty qazaq últyn últ retinde tarih betinen óshiruge shaq qaldy. Qazaq últy tәuelsizdik alghan song últtyq mәdeniyet pen saltty úlyqtap últtyq sanany oyatyp, tәuelsizdikti nyghaytu qajet boldy. Búl oyanu qozghalysy qazaqtyng ózin tanu qozghalysy boldy. Búl qozghalys tabighy týrde rulardyng tegin tanu qozghalysyn qalyptastyrdy. Ru shejiresin jazu ru toyyn toylau, ata-babasyna as beru auqymy órshidi. Búl últtyng qanynda bar rulyq sanany oyatty. Búl oyanu naryqtyq qogham әkelgen jekeshildik sananyng ýstem oryngha shyghuyna bóget boldy. Újymdyq sana ýstemdigin saqtap qaldy. Osynday tarihy sebepterden qazirge deyin batys mәdeniyetining negizgi qúndylyghy sanamyzgha sine almady. Sosyn da búl tarihy toghysuda býginge deyin sana tónkerisi tuylmady.

Qazir qazaq qoghamynyng újymdyq sananyng ýstemdiginde ómir sýrip jatqandyghynyng eng aiqyn belgisining biri: toy jasau, ólim jóneltu, týrli bas qosu syndy újymdyq qimyl qazaq últynyng kýndelikti túrmysynyng denin iyelep aluynan kórinedi. Qazaqtar qazir elden úyat bolmasyn degen tanymmen ómir sýrude. Búl olardyng ózine-ózi qoja bolatyn jekeshildik sanasynyng azat bolmaghandyghynyng beynesi. Adamdardyng sanasy salt-sananyng búghauyna shyrmalyp qaldy. Adamdar kópting әldebir standartty « toygha baru adamdardyng túrmys kýiining ólshemi, toydy qanshalyq dәrejede jasau bet-bedelding kórsetkishi bolghan» baghasyn alu ýshin tyrbynatyn tirlik sanasymen ómir sýrude.

Újymdyq sananyng biyleuindegi tirlikting «toyshyldyqtyn» qazirgi qazaq qoghamyna salghan zardaby býkil sayasy jýieni jaylap, damugha túsau bolyp otyrghan jemqorlyqtyng zardabynan kem emes.

Teuelsizdik alyp memleket qúrghan últ retinde qazaqqa últ bolyp damudan basqa jol joq. Sondyqtan biz batys mәdeniyetimen toghysudy sanaly týrde jasauymyz kerek. Jekelerding erkindigi men bostandyghyn salt-sananyng búghauynan azat etu ýshin salt-sana tónkerisin belgi etken qazaqtyng "qayta oyanu" qozghalysyn sanaly týrde jasauymyz kerek. Týptep kelgende tamasha әdet pen daghdy ghana jeke túlghany kemeldendirse, tek zamanauy salt-sana ghana últty kemeldendire alady. Sondyqtan jekeshildik sananyng biyleuinde jana qazaq mәdeniyetin jasaqtauymyz, qúndylyqtar tizimin qaytadan jasauymyz kerek.

Adamzat qoghamy ónerkәsip dәuirinen sifrlyq dәuirge odan mine jasandy intellekt dәuirine qadam qoydy. Dәuirlik ózgerister jekelerding erkindigi men derbestigine tipten kýshti talap qongda.

Qazirgi qazaq qoghamy salt-sana tónkerisin jasaudyng shartyn әzirledi. Qazaqtar qazir toy, bas qosu, ólim jóneltuding bitpes bәsekesinen sharshady. Toydy qysqartu kerek, ólim jóneltudi qarapayymdastyru kerek-dep ashyqta qatqyl ýn qatty. Qazaqtardy salt-sananyng bitpes jyrynan sharshaghan, tauany shaghylghan daghdarys sezimi biyley bastady.

Biyl tuylghan magnumgha qarsy qazaq qozghalysy qazaqtyng últ retinde "qayta oyanugha" әzir ekendigin tolyq dәleldedi. Núrlan Alban, Quat Naymandar ruyn bylaysha úlyqtaudyng rulyq tar óristilik ekendigin tanyp jetti nyspysyn bylaysha ataudan bas tartty. Búl qarapayym qazaqta da últtyq mýddeni bәrinen joghary kóretin tanymnyng tolyq qalyptasqanyn, últ atauynyng tóniregine tyghyz toptasugha dayar ekendigin týsindiredi.

Jambyl oblysy әkimining biylghy toy turaly bastamasy iygi bastama. Búnday bastamalar  qoghamdyq qozghalysqa ainalu kerek. Qazaqty "qayta oyanugha" shaqyru kerek.

Salt-sana tónkerisin bastap qazaqty "qayta oyanugha"  shaqyru qazaq qoghamy ýshin kezek kýttirmeytin kýn tәrtipte túr.

Aghybay Akbarúly

Abai.kz