ۇلتتىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىندا سوعىس، ساياسي توڭكەرىس، مادەنيەت رەفورمالارى ەرەكشە ءرول اتقارعان.

اسىرەسە، ادامزات قوعامى ونەركاسىپ ءداۋىرى مەن نارىق ەكونوميكاسى داۋىرىنە اياق باسىپ، ادامزات قوعامىنىڭ وسى زاماندانۋىنىڭ شىمىلدىعى اشىلعان سوڭ ۇلتتاردىڭ دامۋىنا وسى زاماندانۋىنا جاڭا مادەنيەت قوزعالىستارىنىڭ ءرولى وتە زور بولدى. بۇگىنگى دامىعان ۇلتتاردىڭ بارلىعى نەشەلەگەن مادەنيەت قوزعالىستارىن باستان كەشتى. ۇلتتىق ءداستۇرلى سالت-ساناسىنا وزگەرىستەر جاسادى. جاڭا قۇندىلىقتاردى العا شىعاردى. ۇلتتى وسى زامانداندىرۋدى ىسكە اسىردى. باستىلارىن ايتساق: جاپونيانىڭ ميڭجي جىلعى جاڭالىققا كوشۋى، روسسيانىڭ پەتر I رەفورماسى، قىتايدىڭ جاڭا مادەنيەت قوزعالىسى.....

قازاق ۇلتى ون ءبىرىنشى عاسىردا اراب مادەنيەتىمەن توعىسىپ، يسلامي قۇندىلىقتاردى قابىلدادى. قازاق كوشپەلى ساحارا مادەنيەتىن جاراتتى. بۇل داۋىرلىك توعىسۋدان ياسساۋي نەگىزىن سالعان جاديشىلدىك اعىمى قالىپتاستى. تۇركىستان جاڭا مادەنيەتتىڭ وشاعىنا اينالدى.

باتىستان كوتەرىلگەن وسى زاماندانۋ تولقىنى ون توعىزىنشى عاسىردىڭ سوڭىنان باستاپ قازاق دالاسىن وياتا باستادى. 20 عاسىردىڭ باسىندا قازاق دالاسىندا «ويان قازاق»  دەگەن ۇران كوتەرىلدى. الاش پارتياسى قۇرىلدى. قىسقا ۋاقىت بولسادا قازاق دالاسىندا الاش اۆتونوميالى ۇلتتىق وكىمەت قۇرىلىپ، بيلىك جۇرگىزدى. قازاق زيالىلارى باتىس مادەنيەتىمەن قازاق مادەنيەتىن توعىستىرۋدى ويلادى. بۇل ۇلتتىق ساياسي قوزعالىس ورىس كومپارتياسىنىڭ بيلىككە كەلۋىمەن جويىلدى. قازاق جۇرتى وتارلاندى. وتارلىق ەزگىدە 70 جىل بولدى.

1991 جىلى قازاقستاننىڭ تاۋەلسىزدىك الۋىمەن بىرگە قازاق قوعامى ەڭ الدىمەن باتىستىڭ ساياسي مادەنيەتىن قابىلدادى. جەكەمەنشىك ءتۇزىمى جولعا قويىلدى. قازاق قوعامىنىڭ باتىس مادەنيەتىمەن توعىسۋى باستالدى.

باتىس مادەنيەتىنىڭ وزەگى جەكەشىلدىك سانا مادەنيەتى. باتىس قوعامىنىڭ دامۋ تاريحى جەكەنىڭ ازاتتىعى مەن ەركىندىگى ءۇشىن كۇرەس تاريحى. 14 عاسىردان باستالعان ادەبيەت-كوركەمونەردىڭ گۇلدەنۋى، قايتا ويانۋ قوزعالىسى فەودالدىق قوعامىنىڭ ادامداردى دارەجەگە بولەتىن قۇندىلىقتارىنا قارسى تۋ كوتەردى. جەكەنىڭ ازاتتىعى، تەڭدىگى، ەركىندىگى ءۇشىن باستالعان كۇرەستەردىڭ شىمىلدىعى اشىلدى. باتىس قوعامىنان باستالعان بۇل تولقىن الاپات سوعىستار مەن قوزعالىستاردى تۋدىردى. رەسپۋبليكالىق تۇزىمدەگى ەل قۇرۋ باعىت الدى. دەموكراتيالىق قۇندىلىقتار تاعان بولعان كاپيتاليستىك قوعام قالىپتاستى. كاپيتاليستىك قوعام بۇرق-سارق قايناپ، جەكەلەردىڭ ەركىندىگىن قاناعاتتاندىرۋعا باعىتتالعان قوعام قۇرۋ العا شىقتى. قوعامدا وي ەركىندىگى، ءسوز ەركىندىگى، ادامدىق قۇقىق باستى قۇندىلىق رەتىندە الدىڭعى ورىنعا شىقتى. قۇقىقتاردىڭ زاڭمەن بەزبەندەلۋى ساياسي مادەنيەتتىڭ وزەگىنە اينالدى. قوعام قۇقىقتىق قوعام قۇرۋدى مۇرات ەتتى. جەكە تۇلعالاردىڭ ەركىندىگىنىڭ كەپىلى ۇلت ەركىندىگى. كۇرەس ۇلت ازاتتىق كۇرەستەرىنە اينالدى. ۇلتتىق مەملەكەتتەر قۇرۋ باستى باعىت بولدى. الىپ يمپەريالار ىدىراپ تىندى. ۇلت پەن مەملەكەت ۇعىمى تۇتاسىپ كەتتى.

جەكەلەردىڭ ەركىندىگى مەن تەڭدىگى ءۇشىن جۇرگىزىلگەن كۇرەس بارىسىندا جەكەشىلدىك سانا مادەنيەتى قالىپتاستى. بۇل كوپتەگەن مادەنيەت قوزعالىستارى ارقىلى ىسكە استى. جاڭا حريستيان قوزعالىسى قۇداي مەن جەكە تۇلعانىڭ تىكە بايلانىس جاساۋىن دارىپتەدى. بۇل جەكە تۇلعانىڭ جەكەشىلدىك ساناسىنىڭ تۇبەگەيلى ازات بولۋىنا ءدىني نەگىز قالادى. جەكە تۇلعانىڭ ازات بولۋىمەن بىرگە جەكە مۇددە قاسيەتتى قۇندىلىققا اينالدى. قاسيەتتى جەكە مۇددە جەكەشىلدىك سانانى كۇشەيتتى. باتىس مادەنيەتىندە جەكە تۇلعانى دامىتاتىن نەگىزگى قوزعاۋشى كۇش باسەكەلىك سانا ەمەس جەكەشىلدىك سانا بولاتىن. بۇنداي ءومىر ءسۇرۋ ساناسى جەكە تۇلعانى بارلىق فوكۋستى وزىنە ارنايتىن ءوزىن كەمەلدەندىرۋگە ءوزىم عانا جاۋاپتىمىن دەپ ويلايتىن ءوزىن كەمەلدەندىرۋ ءۇشىن وگىز كۇشىن شىعاراتىن ەتتى. باتىس مادەنيەتىندەگى جەكە تۇلعانىڭ مۇنداي ءومىر ءسۇرۋ ساناسىندا وزىنەن باسقانىڭ ابىروي ىقپالىن وزىنە كاپيتال ەتەتىن نەمەسە جاقسى اكەنىڭ ارۋاعى بالاعا قىرىق جىل ازىق دەيتىن سانا بولمادى. بۇنداي تىرلىك ساناسى جەكە تۇلعانىڭ دەربەس ويلاۋ داعدىسىن قالىپتاستىردى. دەربەس ويلاۋ جەكە تۇلعانىڭ جاسامپازدىق ساناسىن اشتى. باتىس مادەنيەتى جاسامپازدىق جاراتاتىن حيكمەتتى مادەنيەتكە، جاسامپازدىقتىڭ ورتالىعىنا اينالدى. باتىس قوعامى ادامدار سالت-ءداستۇر ەمەس، سالت-ءداستۇر  ادام ءۇشىن بولاتىن داۋىردە جاساۋدا.

ءبىزدىڭ باتىس مادەنيەتىمەن توعىسا باستاعانىمىزعا وتىز جىلدان استى. بىراق باتىس مادەنيەتىن فيلوسوفيالىق دەڭگەيدە ءتۇسىنىپ قابىلداي المادىق. ءبىز 70 جىل ماتەريا سانانى بەلگىلەيدى دەگەن قاتاڭ تۇسىنىكپەن جاسادىق. تىرلىگىمىزدى ومىرگە كوزقاراسىمىزدى قالىپتاستىردىق. تەۋەلسىزدىك العان سوڭ دا الدىمەن ەكونوميكا سونان سوڭ ساياسات يدەياسىمەن تىرلىك جاسادىق. بۇل يدەيا تاپ-تازا ماتەرياليستىك يدەيا. بۇگىنگى باتىس مادەنيەتى سانا ماتەريانى بەلگىلەيدى دەگەن يدەاليستىك فيلوسوفيانىڭ جەتەگىندە قالىپتاسقان. ءبىزدىڭ باتىس قوعامىمەن وتىز جىلدان بەرى ساياسي، ەكونوميكالىق ءتۇزىمىمىز ۇقساس بولىپ كەلسە دە، ينتەرنەتتىڭ بارلىققا كەلۋى تورتكۇل دۇنيەدەگى ينفورماتسيانى ءبىر قازاندا قايناتىپ جاتسادا، دۇنيە كۇن سايىن ساعات سايىن جاڭا زاتتارمەن جاڭا يدەيالارمەن تولىعىپ جاتسادا، بۇگىنگە دەيىن قازاق قوعامىندا بۇل تاريحي توعىسۋدى كورسەتەتىن فيلوسوفيالىق ويلاۋ جۇيەمىزدە جاڭالىقتارمەن قوعامدىق سانادا سىلكىنىستەر تۋىلمادى. ويتكەنى بۇگىنگى قازاق قوعامىنىڭ بۇل تاريحي توعىسۋدى ىسكە اسىرا الماي بىلايشا بايىرقالاپ تۇرۋىنىڭ وزىندىك تاريحي سەبەپتەرى بار ەدى.

ءبىرىنشى قازاق ۇلتى نەشە مىڭ جىل فەودالدىق داۋىردە جاسادى. بۇل داۋىردە مەملەكەتتىڭ اكىمشىلدىك قۇرىلىمى رۋلىق جۇيە بويىنشا جاسالدى. رۋلىق دەپ «قانداستىق» قاتىناس نەگىز بولعان ۇجىمدىق فورما ءوندىرىستىڭ نەگىزگى بىرلىگى بولدى. ەكونوميكالىق، اكىمشىلىك، قوعامدىق قاتىناستار رۋلىق جۇيە بويىنشا رەتتەلدى. بۇل ۇلتىمىزدا الەۋمەتتىك قارىم-قاتىناسپەن كۇندەلىكتى تۇرمىستا ۇجىمدىق سانا ۇستەمدىگىن قالىپتاستىردى. جەكە تۇلعالار ۋ ىشسەڭ رۋىڭمەن دەگەن تانىممەن ءومىر ءسۇردى. 18 عاسىردان باستالعان شار روسسيا شاپقىنشىلىعى قازاق ۇلتىن ىشتەن ىدىراتۋ ءۇشىن رۋلاردى جەرگىلىكتى بيلىككە تالاستىرۋ ءتۇزىمىن اتقاردى. بۇل رۋلىق «ۇجىمدىق»  سانانى ءتىپتى كۇشەيتتى.

ەكىنشىسى قازاق ۇلتى 20 عاسىردا ورىس كومپارتياسىنىڭ باسشىلىعىندا 70 جىل سوتسياليستىك قوعامدا جاسادى. سوتسياليستىك قوعامدا جەكەشىلدىك سانا كاپيتاليزمنىڭ قاينارى رەتىندە قارالدى. ساياسي كوزقاراس رەتىندە سىن تەزىنە الىندى. جەرىنە جەتە الاستالدى. رۋلىق فورماداعى ۇجىمدىق سانانىڭ ورنىن كۇندەلىكتى تۇرمىستا كولحوزدىق فورماداعى  ۇجىمدىق سانا باستى. تاپتىق سانا ۇلتتىق سانانى ىعىستىردى.

قازاق ۇلتى 1991 جىلى تاۋەلسىزدىك الىپ سوتسياليستىك قوعامنان جەكە مۇددە باستى ورىندا تۇراتىن  كاپيتاليستىك قوعامعا كوشتى. شۇعىل وزگەرگەن بۇل قوعامدىق بۇرىلىسقا قازاق ۇلتى دايار ەمەس ەدى. بۇل قابدەش ءجۇمادىلۇلىنىڭ «بۇقاربايدىڭ بۇقاسى» اتتتى اڭگىمەسىندە تاماشا بەينەلەنگەن.

ءۇشىنشى.ۇزاق ۋاقىتتىق وتارلىق ۇستەمدىكتىڭ ۇلتسىزداندىرۋ ساياساتى قازاق ۇلتىن ۇلت رەتىندە تاريح بەتىنەن وشىرۋگە شاق قالدى. قازاق ۇلتى تاۋەلسىزدىك العان سوڭ ۇلتتىق مادەنيەت پەن سالتتى ۇلىقتاپ ۇلتتىق سانانى وياتىپ، تاۋەلسىزدىكتى نىعايتۋ قاجەت بولدى. بۇل ويانۋ قوزعالىسى قازاقتىڭ ءوزىن تانۋ قوزعالىسى بولدى. بۇل قوزعالىس تابيعي تۇردە رۋلاردىڭ تەگىن تانۋ قوزعالىسىن قالىپتاستىردى. رۋ شەجىرەسىن جازۋ رۋ تويىن تويلاۋ، اتا-باباسىنا اس بەرۋ اۋقىمى ءورشىدى. بۇل ۇلتتىڭ قانىندا بار رۋلىق سانانى وياتتى. بۇل ويانۋ نارىقتىق قوعام اكەلگەن جەكەشىلدىك سانانىڭ ۇستەم ورىنعا شىعۋىنا بوگەت بولدى. ۇجىمدىق سانا ۇستەمدىگىن ساقتاپ قالدى. وسىنداي تاريحي سەبەپتەردەن قازىرگە دەيىن باتىس مادەنيەتىنىڭ نەگىزگى قۇندىلىعى سانامىزعا سىڭە المادى. سوسىن دا بۇل تاريحي توعىسۋدا بۇگىنگە دەيىن سانا توڭكەرىسى تۋىلمادى.

قازىر قازاق قوعامىنىڭ ۇجىمدىق سانانىڭ ۇستەمدىگىندە ءومىر ءسۇرىپ جاتقاندىعىنىڭ ەڭ ايقىن بەلگىسىنىڭ ءبىرى: توي جاساۋ، ءولىم جونەلتۋ، ءتۇرلى باس قوسۋ سىندى ۇجىمدىق قيمىل قازاق ۇلتىنىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىسىنىڭ دەنىن يەلەپ الۋىنان كورىنەدى. قازاقتار قازىر ەلدەن ۇيات بولماسىن دەگەن تانىممەن ءومىر سۇرۋدە. بۇل ولاردىڭ وزىنە-ءوزى قوجا بولاتىن جەكەشىلدىك ساناسىنىڭ ازات بولماعاندىعىنىڭ بەينەسى. ادامداردىڭ ساناسى سالت-سانانىڭ بۇعاۋىنا شىرمالىپ قالدى. ادامدار كوپتىڭ الدەبىر ستاندارتتى « تويعا بارۋ ادامداردىڭ تۇرمىس كۇيىنىڭ ولشەمى، تويدى قانشالىق دارەجەدە جاساۋ بەت-بەدەلدىڭ كورسەتكىشى بولعان» باعاسىن الۋ ءۇشىن تىربىناتىن تىرلىك ساناسىمەن ءومىر سۇرۋدە.

ۇجىمدىق سانانىڭ بيلەۋىندەگى تىرلىكتىڭ «تويشىلدىقتىڭ» قازىرگى قازاق قوعامىنا سالعان زاردابى بۇكىل ساياسي جۇيەنى جايلاپ، دامۋعا تۇساۋ بولىپ وتىرعان جەمقورلىقتىڭ زاردابىنان كەم ەمەس.

تەۋەلسىزدىك الىپ مەملەكەت قۇرعان ۇلت رەتىندە قازاققا ۇلت بولىپ دامۋدان باسقا جول جوق. سوندىقتان ءبىز باتىس مادەنيەتىمەن توعىسۋدى سانالى تۇردە جاساۋىمىز كەرەك. جەكەلەردىڭ ەركىندىگى مەن بوستاندىعىن سالت-سانانىڭ بۇعاۋىنان ازات ەتۋ ءۇشىن سالت-سانا توڭكەرىسىن بەلگى ەتكەن قازاقتىڭ "قايتا ويانۋ" قوزعالىسىن سانالى تۇردە جاساۋىمىز كەرەك. تۇپتەپ كەلگەندە تاماشا ادەت پەن داعدى عانا جەكە تۇلعانى كەمەلدەندىرسە، تەك زاماناۋي سالت-سانا عانا ۇلتتى كەمەلدەندىرە الادى. سوندىقتان جەكەشىلدىك سانانىڭ بيلەۋىندە جاڭا قازاق مادەنيەتىن جاساقتاۋىمىز، قۇندىلىقتار ءتىزىمىن قايتادان جاساۋىمىز كەرەك.

ادامزات قوعامى ونەركاسىپ داۋىرىنەن تسيفرلىق داۋىرگە ودان مىنە جاساندى ينتەللەكت داۋىرىنە قادام قويدى. داۋىرلىك وزگەرىستەر جەكەلەردىڭ ەركىندىگى مەن دەربەستىگىنە تىپتەن كۇشتى تالاپ قويۋدا.

قازىرگى قازاق قوعامى سالت-سانا توڭكەرىسىن جاساۋدىڭ شارتىن ازىرلەدى. قازاقتار قازىر توي، باس قوسۋ، ءولىم جونەلتۋدىڭ بىتپەس باسەكەسىنەن شارشادى. تويدى قىسقارتۋ كەرەك، ءولىم جونەلتۋدى قاراپايىمداستىرۋ كەرەك-دەپ اشىقتا قاتقىل ءۇن قاتتى. قازاقتاردى سالت-سانانىڭ بىتپەس جىرىنان شارشاعان، تاۋانى شاعىلعان داعدارىس سەزىمى بيلەي باستادى.

بيىل تۋىلعان ماگنۋمعا قارسى قازاق قوزعالىسى قازاقتىڭ ۇلت رەتىندە "قايتا ويانۋعا" ءازىر ەكەندىگىن تولىق دالەلدەدى. نۇرلان البان، قۋات نايماندار رۋىن بىلايشا ۇلىقتاۋدىڭ رۋلىق تار ورىستىلىك ەكەندىگىن تانىپ جەتتى نىسپىسىن بىلايشا اتاۋدان باس تارتتى. بۇل قاراپايىم قازاقتا دا ۇلتتىق مۇددەنى بارىنەن جوعارى كورەتىن تانىمنىڭ تولىق قالىپتاسقانىن، ۇلت اتاۋىنىڭ توڭىرەگىنە تىعىز توپتاسۋعا دايار ەكەندىگىن تۇسىندىرەدى.

جامبىل وبلىسى اكىمىنىڭ بيىلعى توي تۋرالى باستاماسى يگى باستاما. بۇنداي باستامالار  قوعامدىق قوزعالىسقا اينالۋ كەرەك. قازاقتى "قايتا ويانۋعا" شاقىرۋ كەرەك.

سالت-سانا توڭكەرىسىن باستاپ قازاقتى "قايتا ويانۋعا"  شاقىرۋ قازاق قوعامى ءۇشىن كەزەك كۇتتىرمەيتىن كۇن تارتىپتە تۇر.

اعىباي اكبارۇلى

Abai.kz