قىتاي وسى زامان كورنەكتى جازۋشىسى شەن شيسي ۇزاق جىل دالادا جاتىپ جان كەشتىلىكپەن ءتۇز تاعىسى قاسقىردى تەرەڭ زەردەلەپ جازعان رومانىن قازاق تىلىندە سويلەتۋ ماعان ءناسىپ بولدى...

باس كەيپكەرى كوكسۇر قانشىق پاتشانىڭ اپانداعى جيىرما قاسقىرعا جاناشىرلىعى، ولاردىڭ ءار بىرەۋىنىڭ تاعدىرى ءۇشىن ءتۇنى بويى كوز ىلمەي اۋناقشىپ سولاردىڭ ەرتەڭى ءۇشىن قام جەۋى. پاتشا بولدىم دەپ، تەك بۇيرىق بەرىپ وتىرماي، بارلىق ىستە ءوزى الدا اتويلاپ ۇلگى كورسەتۋى، موينىنداعى اۋىر جۇكتى سەزىنۋى، ءوز ۇلىن قاتەلىگى ءۇشىن اپاننان قۋى وقىرماننىڭ جۇرەگىن تەبىرەنتەدى... قويشىنىڭ كوكشولاعىنا بارلىق قاسقىردىڭ اۋىزدارىڭ سۋى اعىپ اشتىقتان بۇراتىلىپ، قىر باسىنان قاراپ تۇرادى، ءبارى دە كوكسۇر قانشىق پاتشانىڭ قاس قاباعىن باعىپ رۇقساتىن كۇتەدى، سول جىلى جاز وتە ىستىق بولىپ قۋاڭشىلىق جايلاپ، كۇزگە قاراي جەردىڭ قارا توپىراعى شىقتى، قاسقىرلار تىشقان قۋالاپ قاتتى ارىقتادى، قىستا قاتتى بولدى، قالىڭ قار بەلۋاردان استى، جەردە تۇك جوق اشتىقتان بۇراتىلعان بايقۇس كوكجالداردىڭ كەز كەلگەنىنىڭ شاماسى كەلەتىن كوكشولاققا ەندى مىنە تيىسە الماي تۇر، قانشىق پاتشا بولسا سان ويدىڭ تۇمانىندا... «ادامدار شايتاننىڭ ءتىلىن الىپ كوكتە كۇنا جاساپ قويىپ جەر بەتىنە جازا تارتىپ تۇسسە دە، ءوز ورتاسىنا قوجا بولىپ كەلدى، ادامداردىڭ تەمىر قارۋى بار ۇڭعىسى سۋىق، ودان شىققان قورعاسىن جانىمىزدى جالمايدى، كوكشولاعىن جەسەك، ىزىمىزگە ءتۇسىپ تۇقىمىزدى قۇرتادى-اۋ» دەپ، كەرى شەگىنۋگە ىڭعايلانا بەرىپ كوكجالدار توبىنا كوز سالدى. بۇرىنعى پاتشا كۇيكۇيدىڭ ءىنىسى، اعاسى، جيەنى، ناعاشىسى ارلان ابادانداردىڭ قابىرعاسىن ساناپ الارداي ارىقتاعان، ادەتتە ەشكىمگە كورسەتپەيتىن كۇجىرەيگەن مويىندارى سوزىلىپ جەرگە قاراي ءتۇسىپ كەتكەن. ءيا، ءوزى پاتشا تاعىنا وتىرعاندا قاسقىرلاردىڭ ادەتى بويىنشا "ساعان باعىنامىز" دەپ، بارلىعى ۇياتتى دا جاندى جەرى جۋان مويندارىن اشىپ تامىرىن كورسەتىپ كولدەنەڭ ءتۇسىپ الدىنا جاتقان، سول كەزدە ولاردىڭ سەنىمىن اقتاۋعا، ولاردى اش قالتىرماۋعا، جاۋعا بەرمەۋگە، توپتىڭ جەرىن ەشكىمگە تاپتاتپاۋعا، تۇقىمدى توزدىرماۋعا سەرت ەتىپ مويىندارىنان سۇيگەن. مىنە قازىر كورىپ تۇر بايقۇستار اشىققاندا ادەتتە ەش اشپايتىن ۇياتتى جەرىن جيناۋعادا شامالارى كەلمەي قالىپتى، سوعىس بولسا الدا ءجۇرىپ توپ باستاپ وزگە اپاننىڭ قاسقىرىن نە بەنگال جولبارىسىن، قوداستار مەن سۋ سيىرلاردى اپىرىپ-جاپىرىپ تاستايتىن باتىرلار...جانى اشىدى، سولار ءۇشىن پاتشانىڭ جۇرەگى جىلادى، "تاۋەكەل" دەپ بۇيرىق بەرۋگە شاق قالدى، قايتادان ادامنىڭ جاۋىزدىعىن ويلادى... شەشەسىنىڭ ىنجىقتىعىن، تىم اسىرا ويلاناتىن ەزدىگىن ىشتەي ۇناتا بەرمەيتىن، اكەسى كۇيكۇي وسى قاسقىرلار ءۇشىن بەنگال جولبارىسىنا جەكپە-جەككە شىعىپ باسىن بەرگەن باتىر بولعان. پاتشا بالاسى كوك سۇر اباداننىڭ ەندى شىدامى تاۋسىلدى، سايداعى كوكشولاققا اتىلدى، تاماقتان وردى...قالعان ارلاندار قاۋمالاي جەمتىگىن ورتاعا الدى. ءبارى تويىندى. ەستەرىن جيىپ بولعان سوڭ ادامنىڭ اتىن جەپ قويعاندارىن ەندى ءبىلدى. قورعانباسا "ادام-جاۋىز" دەپ ءاربىرى شوشىدى.

شىنىمەن روماندا قويشىنىڭ تورىنا ءتۇسىپ سايدىڭ ىشىندە قامالعان قاسقىرلاردىڭ ەكەۋى ورعا ءتۇسىپ قولدى بولسا، ارپىلداپ جەتكەن تاناداي توبەتتەردىڭ جولىن بوگەپ باسقالاردى امان جىبەرۋ ءۇشىن توپتىڭ اجەسى جيىرما جاستان اسقان كارى قانشىق قاسقىر قۇربان بولدى. اپانعا كەلىپ شۇعىل جينالىس اشقان كوكسۇر پاتشا ءۇش قاسقىردىڭ ولىمىنە سەبەپشى بولعان ءوزىنىڭ جالعىز ۇلىنىڭ ەتەگىن كەسىپ توپتان قۋدى، قاسقىر زاڭىندا ودان اسقان جازا بولمايدى، جالعىز قاسقىردى ادامدار وڭاي جايراتادى، نە باسقا توپتاعى قاسقىرلار ونى تالاپ ولتىرەدى، نە جالعىز ءوزى ازىق تابا الماي اشتان قاتادى....الايدا انا بايقۇس ەگىلە جارىم تۇندە اق تۇتەك بوراندا قالىڭ قاردى ومبىلاپ كەتىپ بارا جاتقان ۇلىنىڭ ارتىنان جىلاپ تۇردى...ءار ءتۇنى باسقا قاسقىرلار ۇيىقتاعان سوڭ ەكىنشى اسقازانىنداعى تاماقتى اپارىپ ۇلىم جۇرەدى-اۋ دەگەن جەرلەرگە تاستاپ وتىردى...

اپانداعى سەگىز ۇرعاشى ولەكشىننىڭ ۇيلەنۋ ىستەرىنە كوكسۇر پاتشا جوسپار جاسادى، ۇرپاقتىڭ ساپالى بولۋى ءۇشىن ولارعا جار تاڭداۋ ىسىندە بولاشاق كۇيەۋدىڭ جەتى اتاسىن زەردەلەپ وتە جىڭىشكە تالداۋ دا پاتشا موينىنداعى شارۋا.

شەن شيسي، بۇرىن شەن يمين دەگەن اتپەن بەلگىلى. قىتاي جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى، شانحاي جازۋشىلار بىرلەستىگىنىڭ توراعاسى، ۇلتتىق بالالار ادەبيەتى كوميتەتىنىڭ مۇشەسى. 1980 جىلداردىڭ باسىندا تابيعات ادەبيەتىنە اۋەستەنىپ، ادەبي شىعارماشىلىقپەن اينالىسا باستادى. نەگىزگى شىعارمالارى: «جەتىنشى يت»، «قىزىل ءسۇتتى قوي»، «قاسقىر پاتشانىڭ ارمانى»، «جارىمقاندى شاقال پاتشا»، «قۇس» ت.ب. ول جازعان جان-جانۋارلار تۋرالى روماندارى وتە قىزىقتى. وندا جازۋشى ءومىر بويى جيعان ءبىلىمىن ۇشتاستىرا وتىرىپ، فيلوسوفيالىق ويلارعا جەتەلەيدى، ادامداردىڭ ءوز تابيعاتىنان الىستاپ، قوعامدىق ءتارتىپتىڭ بۇزىلعانىن، ال جانۋارلار دۇنيەسىندەگى قوعامدىق تارتىپپەن، قاساڭ ەرەجەلەردىڭ ءالى ساقتاۋى ەكەنىن كوز الدىڭا اكەلىپ وتىرادى. ونىڭ شىعارماسى ۇلكەندەر مەن بالالاردىڭ دا ىستىق ىقىلاسىنا بولەنگەن ەرەكشە ستيلگە يە. ۇلتتىق ۇزدىك بالالار ادەبيەتى سىيلىعى مەن بيڭ شين بالالار ادەبيەتى سىيلىعىن بىرنەشە رەت جەڭىپ الدى جانە قىتايدىڭ باستاۋىش جانە ورتا مەكتەپتەرگە ارنالعان وقۋلىقتارىنا ەندى.

جازۋشىنىڭ اتا جۇرتى چجەتسزيان پروۆينتسياسىنىڭ سيشي دەگەن جەرى. قالامگەر 1952 جىلى شانحاي قالاسىندا دۇنيەگە كەلدى. 1969 جىلى يۋننان پروۆينتسياسىنىڭ سيشۋانبان دەگەن جەرىنە اسكەرگە باردى، سول جاقتا تۋرا 36 جىل ءومىر ءسۇردى. ول جازعان جانۋارلار تۋرالى روماندار كوننوتاتسيا مەن ەرەكشە ستيلگە يە، وقىرماندار ونى «قىتايدىڭ جانۋارلار روماندارىنىڭ پاتشاسى» دەپ اتايدى.

جازۋشىنىڭ «قىزىل شاكال» رومانى ۇلىبريتانيا، رەسەي، گەرمانيا، پولشا، تۇركيا، چەحيا، شۆەتسيا جانە بولگاريادا 2012 جىلى جارىق كوردى. «مەن قولىمداعى قالام ارقىلى ادامداردىڭ ار-وجدانىن بيىك ۇستاپ، جانۋارلاردى ءوز جايىندا تىنىش قالدىرۋ، ادامداردى تابيعاتپەن ۇيلەسىمدى ءومىر سۇرۋگە شاقىرامىن جانە جەرشارىن گۇلدەندىرۋگە ۇندەگىم كەلەدى» دەيدى جازۋشى. 2014 جىلدىڭ مامىر ايىندا «قاسقىر قانشىق پاتشاسى» رومانى مەملەكەتتىك ءباسپاسوز، راديو، كينو جانە تەلەۆيدەنيە باسقارماسىنىڭ «2014 جىلى ۇلتتىق جاسوسپىرىمدەرگە ۇسىنىلاتىن 100 تاماشا كىتاپ» تىزىمىنە ەنگەن.

اۆتور روماننىڭ العى ءسوزىن «انالىق كۇش» دەپ اتاعان، وقىپ كورىڭىز:

«مەن جانۋارلار پاتشاسى تۋرالى ۇزاق ۋاقىتتان بەرى جازعىم كەلدى جانە «پاتشانىڭ» ناقتى ءرولىن مۇقيات زەرتتەدىم. مەن وتە قىزىقتى قۇبىلىستى بايقادىم: تابيعاتتاعى جانۋارلاردا پاتشالار كوبىنەسە ەركەك بولادى. ارينە، پاتشا بولاتىن انالىقتارى دا بار، بىراق ولار نەگىزىنەن جاندىكتەر الەمىندە بولادى. مىسالعا، قۇمىرسقالار مەن ارالاردا عانا پاتشا ۇرعاشىسىنان بولادى ەكەن. كەيبىر باۋىرىمەن جورعالاۋشىلاردا ەركەگى ءالسىز ۇرعاشىسى كۇشتىسى كەزدەسەدى، سوندىقتان ولاردا انالىقتارى پاتشا. بىراق جانۋارلاردىڭ كوپشىلىگى، اسىرەسە ءسۇت قورەكتىلەردە نەگىزىنەن پاتشالارى ەركەگى. تەك بىرنەشەۋىن ايتپاعاندا، مىسالى افريكالىق جابايى يتتەر، گيمالايلىق جابايى يتتەر جانە ت.ب.، مىنە وسىندايلاردا عانا انالىقتارى پاتشا بولاتىن يتتەر توبىن بايقادىم. ەركەگىنىڭ پاتشا بولۋى تابيعاتتا كەڭ تاراپ، ادەتكە اينالعان سياقتى. سونىڭ ىشىندە ەڭ تانىمال – ول ارىستاندار. افريكا ساحاراسىنداعى ارىستانداردىڭ پاتشالارى – ءبارى ەركەك ارىستان. وسىعان ۇقساس مىسال بار: بارلىق پريماتتار، مىسالى ورانگۋتان، بابۋن، مايمىل جانە ت.ب.، بۇلاردىڭ بارىندە ەركەكتەرى پاتشا.

جانۋارلار الەمىندە ەركەگى – پاتشا. سەبەبىن ءتۇسىنۋ قيىن ەمەس، ويتكەنى جانۋارلاردىڭ كوپشىلىگىندە ەركەكتەر انالىقتاردان ۇلكەن جانە انالىقتاردان مىقتى بولادى. السىزدەردى كۇشتىلەردىڭ جەپ قويۋى تابيعات زاڭى، وندا ەركەك – پاتشا. ەركەگىنىڭ پاتشا بولۋى تابيعي زاڭدىلىق. بۇل جانۋارلار الەمىندە عانا ەمەس، سونىمەن قاتار وزدەرىن جەتىلگەن جانۋار دەپ اتايتىن ادامدارعا دا قاتىستى. قىتاي اۋلەتتەرىنىڭ تاريحي جازبالارىندا شىنىمەن ايداھار كرەسلوسىنا وتىرعان جالعىز ايەل ۋ تسزەتيان بولعان. ەگەر ءسىز يمپەراتور مارتەبەسىنە يە بولماسادا، بىراق ەلدىڭ بارلىق ءىسىن باسقارعان لۆ حوۋ مەن ءتسسيدى قوسساڭىز دا، قىتاي وركەنيەتىنىڭ بەس مىڭ جىلدىق ۇزاق تاريحىنداعى وسىنداي ءۇش حانشايىم بار. سولتۇستىك يۋننان ۇستىرتىندەگى بيىك تاۋلاردا قاسقىرلاردىڭ ءومىرىن باقىلاعان عالىمدار پاتشالارى ەركەك پاتشا ەكەنىن بىلەدى. ءيۋنناننىڭ سولتۇستىك ۇستىرتىندەگى قاسقىرلار توپقا بولىنەدى. اناتوميالىق تۇرعىدان العاندا ەرەسەك ەركەك پەن انالىق اراسىنداعى دەنە ولشەمى مەن دەنە كۇشىنىڭ ايىرماشىلىعى قاتتى الشاق ەمەس. ادەتتە، ەركەك قاسقىرلار ۇرعاشى قاسقىرلارعا قاراعاندا ءبىرشاما ۇلكەن، قاراپايىم ەركەكتەرىنە قاراعاندا الدەقايدا كۇشتى كورىنەتىن كەيبىر انالىق قاسقىرلار دا بار ەكەن. الايدا ءبىز قاسقىرلاردىڭ ءۇيىرىن باستايتىن انالىق قاسقىر تۋرالى ەشقاشان ەستىگەن ەمەسپىز.

ەركەكتەرىنىڭ پاتشا بولۋى ايەلدەرگە قاراعاندا مىقتى بولعاندىقتان ەمەس، ەرەك تۋمىسىنان ناعىز پاتشا سياقتى كورىنەدى. مۇنىڭ باسقا سەبەپتەرى بولۋى مۇمكىن، مىسالى ەركەكتەر دورەكى، قاتال، اگرەسسيۆتى، وكتەم، قاتىگەز، ۇستەم، قاھارلى جانە جاۋىز بولادى. بۇل سيپات ايلاكەر جانە باسەكەلەستىككە قۇمار ەركەكتەردىڭ بيلىك شىڭىنا وڭاي جەتۋىنە كومەكتەسەدى. سونىمەن قاتار بەيبىتشىل، تىنىشتاندىرۋ، توزىمدىلىك، جومارتتىق، پاراساتتىلىق، ءادىل، قاناعاتشىلدىق، ەركەلەتۋ، پارىزدى ءبىلۋ، سەنىمدىلىك، تەز مويىنسۇنۋ، جۇمساقتىق، السىزدىك، جاناشىرلىق، شىدامدىلىق، تاباندىلىق پەن كىشىپەيىلدىلىك، سونىمەن قاتار ومىرگە دەگەن ەموتسيونالدى بولاتىن بۇل ايەلدەرگە ءتان قاسيەت بيلىك ءۇشىن كۇرەس بارىسىندا وڭاي جەڭىلىسكە ۇشىراتادى.

دەنەسىنىڭ ۇلكەندىگى ەركەك قاسقىرمەن بىردەي بولاتىن انالىق قاسقىر نەگە قاسقىر پاتشاسى بولا المايدى؟ بايتال شاۋىپ بايگە الماستىڭ كەرى مە، جەر بەتىندە شىنىمەن دە تىنىشتىق كەتىپ، الەم الاساپىران كۇي كەشتى مە؟ ەگەر ۇرعاشى قاسقىر شىنىمەن قاسقىر پاتشاسى بولسا، قانداي بولار ەدى؟ قاسقىرلار انالىقتاردىڭ اگرەسسيۆتىلىگى مەن ەموتسيونالدى بولا الماۋىنان بىرتىندەپ ازايىپ، بىرتىندەپ ازىپ-توزىپ كەتە مە؟ نەمەسە ايەلدىڭ جەڭىسكە جەتەتىن كۇشى مەن انالىق قۇدايدىڭ سۇيىسپەنشىلىگى ارقىلى جاڭا بىرتەكتىلىك پايدا بولا ما، ال قاسقىرلار ءبىر تولقىن قالىپتاستىرا ما؟ بۇل ءبىرىنشى نەمەسە ەكىنشى توقىراۋ بولۋى مۇمكىن. قاسقىرلاردىڭ قانشىق پاتشالارى ولارعا باقىت پەن سورى بار جاڭاشا ءبىر ءتۇرلى ءومىردى اكەلدى».

اۆتور وسى روماندى جازۋعا يتەرمەلەگەن جايتتاردى بىلاي تۇسىندىرەدى: «مەن ءوزىم ۇناتاتىن جانۋارلارعا ەكسپەريمەنت جاسادىم، شىنىمەن ومىردە جوق قانشىق قاسقىر پاتشاسىن ويدان جاسادىم، جانە ول مەنىڭ جىنىستار اراسىنداعى ايىرماشىلىقتار تۋرالى ءوزىمنىڭ تالداۋلارىم مەن پايىمداۋلارىم، وزىمە ءومىردىڭ ءمانىن تەرەڭ ءتۇسىنۋىمدى ءارى شىندىقتى قابىلداۋدى ۇيرەتتى. قول استىنداعىلاردى باسقارۋ، اڭ اۋلاۋدا قولداناتىن جىلدامدىق، تاباندىلىقپەن ءومىر ءسۇرۋ، عاجايىپتار جاساۋ. مەن سيپاتتاعان قاسقىردىڭ قانشىق پاتشانىڭ شىندىققا جاناسىمدى ما، جوق پا، ول ءومىر قيسىنىنا سايكەس كەلە مە، جوق پا، ونى وقىرماندار باعالايدى. بىراق مەن قاتتى سەنەتىن ءبىر نارسە بار: ەر ادامنىڭ دەنەسى تولىق، بۇلشىق ەتتەرى جانە جۇدىرىقتارى جۋان – بۇل كۇشتىلىك، ال ايەلدىڭ ادەمى كەلبەتى، جۇمساق كورىنىسى مەن اسىل تەمپەرامەنتى دە وزىندىك نازىك كۇشى بار. ءبىر كەزدەرى ايگىلى بريتاندىق زوولوگ، «جالاڭاش مايمىلدار تريلوگياسىنىڭ» اۆتورى دەسموند مورريس: «ەگەر ايەلدەر قولدارىن جەرگە تيگىزىپ جۇرگەن ەركەكتەردى ۇناتاتىن بولسا، وندا ءبىز اداممەن توڭكەرىلگەن كوشەلەردى كورەمىز. بۇل سويلەمنىڭ ماعىناسى مىنادا: ايەلدەر سىرتقى جاعىنان ايەلدىك جانە نازىك بولىپ كورىنگەنىمەن، سەزىم كۇشى جوعارى جانە ولار ءتۇردىڭ ەۆوليۋتسيالىق باعىتىنا اسەر ەتە الادى. شىندىعىندا، ايەلدەردىڭ سەزىم كۇشى كۇشتى دەپ ويلايمىن، بۇل انا كۇشى. انالىق ءومىردى ءومىر تاربيەلەيدى، ولار ۇرپاق تاراتادى، جاندى قالىپتاستىرادى. انانىڭ مەيىرىمى – ءبارىن وزگەرتە الاتىن ۇلى كۇش. ءومىر كۇشى بولماق» دەگەن ەكەن.

رومان بىلاي باستالادى:

«ۋ-ۋ-» دەپ كوكسۇر قانشىق قاسقىر ۇلىدى، كوزىن اشىپ، قايتا تۇرۋعا تىرىستى، كۇيكۇيدىڭ قاباعىن تىلىمەن جالادى. كۇيكۇي – ۇلكەن ابادان، ول پايادين قاسقىرلارىنىڭ – پاتشاسى. قاسقىردىڭ دەنەسى قۇرىشتان قۇيىلعان. ونىڭ باسى وتە مىقتى. كەيبىر جەرلەردە ادامدار بالعا دەگەن ءسوزدى «قاسقىردىڭ باسى» مەن بايلانىستى پايدا بولعان دەيدى. ۇلكەن ەركەك قاسقىردى كۇيكۇي دەپ اتايدى، ويتكەنى ونىڭ باسى وتە ۇلكەن جانە قاتتى. قۇددى باسىنا دۋلىعا كيگىزىپ قويعان سياقتى. قاسقىردىڭ باسى بەنگال جولبارىسىنىڭ وتكىر تىستەرىنە توتەپ بەرە المايدى. قاسقىرلار پاتشاسى كۇيكۇيدىڭ باس سۇيەگىنەن تىستەگەندە ەكى تەرەڭ جاراقات پايدا بولىپ، قىزىل قانى اعىپ، اق ميى سىرتىنا شىقتى. قاسقىر پاتشاسى كۇيكۇي ءالى تىنىس الىپ جاتتى، ول قۇلاپ ءتۇستى، ال ونىڭ كومەيىنەن كۇڭگىرت جانە بۇلىڭعىر دىبىس ەستىلدى، بىراق ونىڭ كوزدەرى جۇمىلىپ، تىرشىلىك تىنىسى ۇزىلە باستادى.

ەگەر ول قاتتى السىرەپ اشىقپاعاندا بەنگال جولبارىسىنان ولاي وڭاي جەڭىلمەس ەدى-اۋ.

بۇل كەز سونداي ءبىر سۋىق قىس ەدى، قاتتى قارلى بوران ءتورت تاۋلىككە سوزىلدى. پايادين قاسقىرلار ءۇيىرىنىڭ اش بولعانى سونشالىق، ولار اشتىقتان ءوز قۇيرىقتارىن جەي باستادى. قاسقىرلار پاتشاسى كۇيكۇي دە بىرنەشە ەركەك قاسقىردى قارلى بوراندا اڭ اۋلاۋعا الىپ باردى، بىراق قاتتى جەل مەن قالىڭ قار ولارعا ەشتەڭە ىستەتپەدى. اۋىزدارىنا ەش جەمتىك تۇسپەدى، تاماق تابا المادى. قاسقىرلار پاتشاسى كۇيكۇي دە كۇنى بويى كوپ تىرباندى، قاتتى قالتىراپ توڭدى، بىراق ولاردىڭ ءبىر تىشقانعا دا قولى جەتپەدى. قاسقىرلار كوپتەن كۇتكەن قالىڭ قار، العاشقى تۇمان، ولار دالانى جورتىپ ادەتتەگىدەي جەمتىك ىزدەدى، بىراق ولاردىڭ جولى بولمادى، ولار قالىڭ قاردىڭ بەتىندە بۇلكەك جەلىسكە سالىپ، ريكۋكا قارلى تاۋىنىڭ وڭتۇستىك ەتەگىنە دەيىن باردى، تاماق بولاتىن بىردە-ءبىر ءشوپ قورەكتى جانۋاردى تابا المادى. مۇمكىن اشتىق پەن سۋىقتان با، الدە جاستىعىنان با، السىزدىگىنەن بە، كوكسۇر مەن يان يانيان اتتى انالىق قاسقىردىڭ ءجۇرىسى باياۋلاپ تالتىرەكتەي باستادى، ءبىر كەزدە تەڭسەلىپ بارىپ تايىپ، قۇلاپ ءتۇستى. كوكسۇر جاس ۇرعاشى قاسقىر بولسادا ريكۋكا قارلى تاۋىندا كىشكەنتاي كەزىنەن باستاپ ءومىر سۇرگەن، ونىڭ قاردا ءومىر سۇرۋدە تاجىريبەسى بار، اشىقتى جانە شارشاعانىن ءبىلدى، ەگەر تاماق جەمەسە كوپ دەگەندە ءبىر-ەكى ساعاتتا قۇلايدى. ودان ارى ورنىنان تۇرا الماي، مۇزداي مايىتكە اينالادى».

بۇل ۇزىندىدەن ءبىز جازۋشىنىڭ تابيعاتتى بارىنشا تۇسىنگەنىن جانە ىشكى جان-دۇنيەسىن كورە الامىز. قاسقىرلاردىڭ اشتىققا شىداي الماي قينالعانى. كۇيكۇي پاتشانىڭ باسقا قاسقىرلاردىڭ اشتىقتان السىرەپ قۇلاعانىن كورگەن كەزدە، ەندى تاماق تاۋىپ بەرمەسە تۇقىمدارى قۇريتىنىن سەزىنەدى. سول سەبەپتەن كۇيكۇي پاتشا قاۋىپ – قاتەردى ويلاماي ءوز حالقى ءۇشىن ءومىرىن قيۋعا دايىن بولدى. پاتشانىڭ كەلەسى قيمىلىن وقىڭىز:

«بەنگال جولبارىسى دا قاسقىرلاردى بايقادى، ول ارقاردى كەمىرۋىن توقتاتتى، ماڭايىنا پاتشا مىنەزىمەن پاڭدانا باسىن كوتەرىپ، قاراپ تۇردى. وسى كەزدە، ەگەر بەنگال جولبارىسى ءۇيىرلى قاسقىرلاردى مەنسىنبەي تاماعىن جەي بەرسە، اشۋلانعان بەينەدە اياق-قولىن بۇگىپ، قۇيرىعىن كوتەرىپ، قۇلشىنا جۇلمالاپ جاتسا، كوكسۇر قاسقىر پاتشاسى كۇيكۇي ەشقاشان جولبارىستىڭ تىرناعىنىڭ استىنداعى ارقار تۋرالى ويلاي الماس ەدى.

وسى ۋاقىتتا باي يانيان ەسىمدى كىشكەنتاي انالىق قاسقىر اشتىقتان ەسىن جيعاندا، كوكسۇر قاسقىر پاتشاسى كۇيكۇي ەشقاشان ونداي اجالعا بارماس ەدى.

قاسقىر مەن جولبارىس ەكى بولەك جىرتقىش اڭ. قاسقىر – ورتا ەت قورەكتى جىرتقىش، ال جولبارىس – اسا ءىرى ەت قورەكتى جىرتقىش. قاسقىردىڭ تىستەرى جولبارىستىڭ تىستەرى سياقتى وتكىر ەمەس، قاسقىردىڭ تىرناقتارى دا جولبارىستىڭ تىرناقتارى سياقتى مىقتى تەگەۋرىندى ەمەس. قاسقىردىڭ اتىلۋ كۇشى جولبارىستان مىقتى. جەر بەتىندە كەزدەسەتىن جولبارىستاردىڭ اراسىندا بەنگال جولبارىسى فيزيكالىق فورماسى بويىنشا ءسىبىر جولبارىستارىنان كەيىنگى ەكىنشى ورىندا، بىراق قاتىگەزدىگى بويىنشا ءبىرىنشى ورىن الادى. سوندىقتان، قاسقىر بەنگال جولبارىسىنا كەزدەسكەندە، ءبىرىنشى وي وعان جاقىنداۋ ەمەس جاسىرىنۋ كەرەك ەدى. ونىڭ قاندى تەگەۋرىنىنەن الىس كەتۋ كەرەك. بەنگال جولبارىسى قاسقىرلارعا قاراعانىمەن اگرەسسيۆتى اشۋلانعان جوق جانە اسىققان جوق، كەرىسىنشە، ول جارتى مينۋت ويلانىپ، كەنەتتەن قاسقىرلاردى تاڭداندىراتىن قيمىل جاسادى – ارقاردى موينىنان تىستەپ كوتەرگەن بويى تاۋ باۋرايىنداعى جولمەن، ورمان ىشىنە قاراي ىعىستى.

بۇل جەمتىكتىڭ سالماعى وتىز-قىرىق كيلو تارتادى. بەنگال جولبارىسى اۋىر جۇكتى الىپ كەتىپ بارادى. ونىڭ اياعى قالىڭ قارعا ءبىر كىرىپ ءبىر شىعادى. جولبارىس بىردە بيىك، بىردە تومەندەيدى، قينالا باسىپ بارادى. 30-40 قادام جۇرگەن سوڭ جەمتىگىن جەرگە قويىپ، از تىنىس الىپ، سودان كەيىن تاعى العا قاراي جىلجىدى. بۇل بەنگال جولبارىسىنىڭ نەگە الىستاپ كەتىپ بارا جاتقانىن قۇداي بىلەدى. مۇمكىن، ول بىرنەشە كۇننەن بەرى قارلى بوراننىڭ سالدارىنان تاماق جەي الماعان شىعار، ول اشىعىپ وسى تاماعىن قولعا تۇسىرگەنشە ابدەن شارشاپ قالعان شىعار، ەندى ول اش قاسقىرلار توبىمەن جۇلىسقانشا دەپ، ءبىر تىنىش جەر ىزدەپ بارا جاتقان بولار، سولاي تىنىش تاماعىن جەۋدى ويلاعان. مۇمكىن، بەنگال جولبارىسىنىڭ كوكەيىندە باسقا ەسەبى دە بار شىعار، پايادين قاسقىرلار توبىندا 20 دان استام قاسقىر بار، ولار شاشىراڭقى تۇردە قاردا شوقيىپ وتىر، مۇمكىن ول ءار جەردە قاراڭداعان توپتان قورىققان شىعار. مۇمكىن، جاۋلارىنىڭ سانى وزىنەن كوپ بولۋىن قالاماعان بولار، سوندىقتان دا جىلىستاپ بارا جاتقان شىعار. مۇمكىن، بۇل ەگدە جاستاعى جولبارىس، ونىڭ كۇش-قۋاتى جىل ساناپ السىرەپ، وسى ۋاقىتتا ول ءتىپتى كۇشى سارقىلعان بولار، وزىنە ەش سەنىمدىلىگى جوق بولار، سودان دا اش قاسقىرلار توبىمەن كۇرەسۋ مۇمكىندىگى بولماي، تىنىشتىقتى ىزدەپ وسى ستراتەگيانى قابىلداۋعا ءماجبۇر بولدى ما، كىم ءبىلسىن ... قانداي سەبەپ بولسا دا، پايادين قاسقىرلارىن كورگەن سوڭ بەنگال جولبارىسى ەشتەڭە دەمەي، تىنىش كەتىپ بارادى.

قىرسىققاندا وسى كەزدە باي يانيان اتتى كىشكەنتاي ۇرعاشى قاسقىر كوزدەرى قاراۋىتىپ، شالقاسىنان جەرگە سۋىق قۇلاپ، اشتىقتان ەسىنەن تاندى. دۇنيەدە بالالارىنا قارامايتىن، جانى اشىمايتىن انا جوق. ول جىلاعان ساتتە ول كىشكەنتاي كۇشىگىنىڭ اۋزىنا ءتىلىن سالدى – بۇل ەرەكشە «تاماقتانۋ» ارەكەتى. قاسقىردىڭ كۇشىگى كىشكەنە بولعان كەزدە ەرەسەك قاسقىر ءتىل قولدانادى، ءتىلىن ونىڭ اۋزىنا سالىپ، جارتىلاي قورىتىلماعان تاعامىن ءوز بالالارىنا بەرەدى. بۇل تاماقتاندىرۋ ءتاسىلى «توعىتۋ» دەپ اتالادى. بىراق، وكىنىشكە وراي، كوكسۇر قاسقىر ءوزى اش، ءىشى بوس، كۇشىگىنە بەرەتىن اسقازانىندا ەشتەڭە جوق، ونىڭ اۋزىنا كىشكەنە عانا جىلى سىلەكەي تامىزدى. كىشكەنتاي ۇرعاشى بولتىرىك باي يانياننىڭ تىرلىگى ءالى دە قىڭىر، اناسىنىڭ سىلەكەيىن جۇتقاننان كەيىن، ول ەسىن جيىپ، بىرنەشە ادىم جۇرۋگە تىرىستى، قاسقىرلار پاتشاسى كۇيكۇيگە ايانىشپەن قاراپ، ەرىندەرىن قوزعاپ، ازداپ كۇڭكىلدەدى. كومەك سۇراپ جىلاپ جاتقان سياقتى: مەن قاتتى اشپىن، كومەكتەسىڭىزشى! مەن شىنىمەن اشپىن، ماعان كومەكتەسىڭىزشى! مەنى قۇتقار! قاسقىر پاتشاسى كۇيكۇيدىڭ ارقا ءجۇنى كەنەتتەن تىك تۇردى، كوزدەرىندە وت جاندى، ول ءسۇيىر اۋزىن كوتەرىپ ءسۇيدى: «وۋ ...» - دەپ ءبىر ۇزاق ۇلىدا دا، قاسات قاردى باسىپ، بەنگال جولبارىسىنىڭ ارتىنان ءجۇردى. كۇيكۇي ول – قاسقىرلاردىڭ پاتشاسى جانە پايادين قاسقىرلار توبىنىڭ اراسىندا ەڭ جوعارى بيلىك وسىدا. قاسقىرلار ۇيىرىندە قاتاڭ ىشكى ءتارتىپ، بۇيرىقتار مەن تىيىمدار بار. قاسقىر پاتشاسىنىڭ مىنەز-قۇلقى، ءىس-اركەتى كلانداعى بارلىق قاسقىرلارعا دەمونستراتسيالىق اسەر ەتەدى. سونىمەن، بەس كۇشىگىنە تاماق تابۋ ءۇشىن قادام باستى، باسقا قاسقىرلار ونىڭ ارتىنان ەردى، سولاي بەنگال جولبارىسىنا تەز جاقىندادى. قۋ قۇلقىن، اشتىق ولارعا وسىلاي قادام جاساتتى.

ول ءوز ارەكەتىنىڭ سالدارى مەن ءوز كۇشىن باعامداي المادى، بۇل قاسقىرلار كورولى كۇيكۇي ءوز ءومىرىن قاتەرگە تىگىپ، بەنگال جولبارىسىنا سوققى جاساۋعا ءوزىن يتەرمەلەدى. بالكىم، قينالعان كىشكەنتاي قاسقىر باي يانيانعا قاراپ قاسقىر پاتشاسى كۇيكۇيدىڭ اكەلىك سۇيسپەنشىلىگى ويانعان شىعار. قاسقىر – تابيعاتتا اكەلىك سانا-سەزىمگە يە از جانۋارلاردىڭ ءبىرى. ەركەك قاسقىرلار مەن انالىق قاسقىرلار ەرلى-زايىپتىلىق قۇرعاننان كەيىن، ولار بىرگە بولادى جانە بالالارىن بىرگە تاربيەلەيدى. قاسقىرلار وتباسىندا اكەنىڭ ءرولى جانە اكەنىڭ ماحاببات سەزىمى بار. قاسقىر پاتشاسى كۇيكۇي ءوز قىزىنىڭ كوز الدىندا اشتان ولگەنىن كورۋگە شىداماي، قاۋىپتى ۇمىتىپ كەتكەن بولۋى مۇمكىن. مۇمكىن قاسقىر پاتشاسى كۇيكۇي ءوز كۇشىن ءبىر كورەيىن دەگەن دە بولار – بەنگال جولبارىسى قاتال بولسا دا، ول جالعىز، قاسقىر جولبارىستىڭ الدىندا قاۋقارسىز ءالسىز بولسادا، بىراق قاسقىرلار كوپ. پايادين قاسقىرلار توبىندا ۇلكەندى كىشىلى 20 قاسقىر بار، ولاردىڭ سانى وتە كوپ. سابىرلى جاۋاپ پەن اقىلدى قارىم-قاتىناس ارقىلى ەپتەپ تاماقتى جولبارىستىڭ اۋزىنان تارتىپ الۋعا بولاتىن با ەدى. مۇمكىن قاسقىر كورولى كۇيكۇي ءوزىنىڭ مىقتى دەنە ءبىتىمى مەن اقىلدىلىعىنا تىم سەنىمدى شىعار - قاسقىر پاتشاسى كۇيكۇي بىرنەشە رەت تاۋ بارىستارىنىڭ، سىلەۋسىندەردىڭ جانە ايۋلاردىڭ اۋزىنان تاماق تارتىپ العان. ەڭ اتاقتىسى - قاسقىر پاتشاسى كۇيكۇي مەن ەكى ەركەك قاسقىر كۇش بىرىكتىرىپ، تاۋ اڭعارىندا قىستى كۇنى ءبىر جۇپ قار بارىسىنان جەمتىگىن تارتىپ الدى. سول تابىسى قاسقىر پاتشاسى كۇيكۇيدى ماسايتتى، جەڭىسكە پاڭداندى، مىنە سول داڭق قاسقىر پاتشاسىن ولىمگە اكەلىپ سوقتىراتىن قاتەلىك جاساتتى ... بەنگال جولبارىسى ارقاردى كوتەرىپ، تەز جۇگىرە المادى، كوپ ۇزاماي-اق قاسقىرلار وعان 20-30 مەتر قاشىقتىققا جەتتى. قاسقىر پاتشاسى كۇيكۇي، مويىنىن قيسايتىپ، قيعاشتاي باسقا ۇلكەن ەركەك قاسقىرلارعا قاراپ، بەنگال جولبارىسىنىڭ ارتىنان، شابۋىل جاسايتىن بەينەگە ەندى، وسىلاي قاسقىر پاتشاسى كۇيكۇي جولبارىستى تىستەمەكشى بولدى، بۇل جۇمىرتقانىڭ تاسقا ءتيىپ جارىلعانى سيقتى تىرلىك ەدى. ول قارسىلاسىن اشۋلاندىرۋ ءۇشىن بليففيڭ ادىستەرىن قولدانىپ، قارسىلاستى قۋدالاۋ تاكتيكاسىن قولدانادى، قارسىلاس ءوزىن قۋ ءۇشىن تاماعىن تاستاۋعا تۋرا كەلەدى، وسى كەزدە باسقا قاسقىرلار ارقاردى ۇرلاپ الۋ مۇمكىندىگىنە يە بولادى. جارتى اي بۇرىن پايادين قاسقىرلارى جابايى قاباننىڭ كۇشىگىن قوڭىر ايۋدىڭ قولىنان ءساتتى جۇلىپ الۋ ءۇشىن وسى تاكتيكانى قولداندى. تەحنيكا قايتالاندى، مەن سونى قايتا جاساۋعا تىرىسامىن دەپ ۇمىتتەندى».

بۇل ۇزىندىدەن ءبىز پاتشانىڭ باسقا قاسقىرلاردىڭ ءومىر ءۇشىن كۇرەسىن كورە الامىز. بۇل روماندا قاسقىرلار الەمى انىق جانە ايقىن سۋرەتتەلگەن.

بەنگال جولبارىسىنىڭ اۋزىندا ولگەن قاسقىر پاتشا تۋرالى باياندالادى دا ودان كەيىن ونىڭ جۇبايى كوكسۇر قانشىق پايادين قاسقىرلارىنىڭ پاتشاسى بولادى. ول كوپتەگەن قيىندىقتاردى، اپاتتار مەن ازاپتاردى باستان وتكەردى. قاقاعان قىستا قاسقىرعا جەم بولىپ، قۇيرىعىمەن بالشىقتا قينالعان ەركەك قاسقىردى قۇتقارىپ، قاسقىرلاردىڭ سەنىمىنە يە بولادى. اقىرىندا، ولار باسقا قاسقىرلارمەن كۇش بىرىكتىرىپ، قاتىگەز جولبارىسپەن كۇرەسەدى جانە ايەل پاتشا باتىلدىقپەن، مەيىرىمدىلىكپەن جانە توزىمدىلىكپەن بارلىق قيىنشىلىقتاردى جەڭىپ، جەڭىمپاز قاسقىر پاتشاسىنا اينالادى.

بۇل رومان اسەرلى وقيعانى باياندايدى. قاسقىر پاتشا ءوز ءومىرىن قاتەرگە تىگىپ، «جولبارىستىڭ اۋزىنان جەمتىگىن جۇلىپ الۋ» ءۇشىن ءومىر مەن ولىممەن ارپالىسىپ، وكىنىشكە وراي قايتىس بولدى. قاسقىرلار اشتىقتان ءوز پاتشاسىنىڭ ءمايىتىن جەۋگە نيتەى بۇزىلعاندا، باس كەيپكەر كوكسۇر قانشىق قاسقىر اسقان تاۋەكەلگە بارىپ جاردان سەكىرىپ، كيىكتى ۇستايمىن دەپ ومىرمەن قوشتاسا جازدايدى. وسى ءىسى ارقىلى اپانداعى بارلىق قاسقىرعا ءوزىن مويىنداتادى. بۇل قانداي ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك سەزىمى! قانداي اسەرلى ارناۋ! جانۋارلار الەمىندەگى دجۋنگليگە كەلەتىن بولساق، ادامدار فيزيكالىق تۇرعىدان كۇشتى، باتىل ادامداردى كۇشتى دەپ سانايدى. الايدا، ەگەر تۇراقتىلىق، تاباندىلىق، جاۋاپكەرشىلىك، كىشىپەيىلدىلىك پەن سۇيىسپەنشىلىك بىرىكتىرىلسە، ناعىز باتىر سول بولماق. بۇل كارى قانشىق قاسقىر دۋو دۋودجۋدى قاتتى ەلجىرەتتى. قاسقىرلار تاق ءۇشىن تالاسىپ قاندى شايقاس باستاعالى جاتقاندا، كارى ۇرعاشى دۋو دۋودجۋ كوكسۇر قانشىق قاسقىرعا العاشقى بولىپ مويىنىن سوزىپ جاڭا قاسقىر پاتشا ەتىپ تاعايىندايدى.

پايادين قاسقىرلار توبىنىڭ تاريحىنداعى جالعىز ايەل قاسقىر پاتشاسى، ونىڭ بويىنداعى ەشقاشان وزگەرمەيتىن جاۋاپكەرشىلىك سەزىمىن كورە الاسىز، ەڭ الدىمەن، ول كۇيەۋىنىڭ الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىك. باستاپقى قاسقىر پاتشانىڭ جەسىرى رەتىندە ول قاسقىرلاردىڭ ءبىر-ءبىرىن جەۋىن توقتاتادى جانە توپتاعى ەركەك قاسقىرلارمەن ءتىل تابىسۋى. ەركەك قاسقىر مەن ۇرعاشى قاسقىر ەرلى-زايىپتى بولعاننان كەيىن ولار بىرگە تۇرىپ، بالالارىن بىرگە وسىرەدى. قاسقىر وتباسىندا تابيعي تۇردە اكە ءرولى بار، سونىمەن قاتار اكەلىك ماحاببات سەزىمى دە بار.

روماننىڭ سيۋجەتى ۇزىلمەيتىن ۇلكەن جەلىگە قۇرىلعان. جازۋشىنىڭ ءومىردىڭ زاڭىن جەتە ءتۇسىنىپ جازعانى انىق بايقالادى. بۇل رومانداعى قانشىق پاتشا قاسقىردىڭ جان قينالىسى، جان ارپالىسى شەبەر سۋرەتتەلەدى. جازۋشى قاسقىردىڭ قاسقىردى جەۋ سياقتى قاتىگەزدىگىن سۋرەتتەپ قانا قويمايدى. قاسقىرلاردىڭ بىرلەسكەن كۇش-جىگەرىنىڭ ارقاسىندا بارلىق قيىنشىلىقتارىن جەڭگەنىن بەينەلەيدى. بۇل روماندا جان-جانۋارلار تۋرالى اڭگىمە بولعانىمەن، بىزدەرگە تاربيەلىك ءمانى دە تەرەڭ، بالالارعا جاقىن، كىم دە كىم وقىپ باستاسا ەرىكسىز اياعىنا دەيىن شىعادى.

قاسقىرلار جاساعان قوعامدىق ءتارتىپتىڭ دەڭگەيىنە جەتۋ ءۇشىن ادامزات بالاسىنىڭ الدىندا ءالى دە تالاي ۇزاق جول جاتىر...

نۇرحالىق ابدىراقىن

Abai.kz