Keyin de baylanysymyz ýzilgen joq. Sol kurstastarymyzdyng ishinde әsirese toghyz jigit erekshe, tipti ózgeshe dep aitarlyq qarym-qatynasta boldyq. Sóitip dos, bauyr bolyp ketken jayymyz bar. Olar: 1974 jyly oqu bitirgen song Almatyda qalyp enbek etken Qazaq radiosyndaghy Namazaly Omashev, «Qazaq әdebiyeti» gazetindegi Asqar Egeubaev, «Qazaqstan kommuniysi» men «Baldyrghan», «Bilim jәne enbek» jurnaldaryndaghy Sәulebek Jәmkenov, Nesipbek Aytov, Túrsyn Júrtbaev, Qazaq teledidaryndaghy Jýrsin Ermanov pen Esen Safuanov, «Leninshil jas» gazetindegi Dәuitәli Stambekov jәne osy joldardyng iyesi men edim. Kezinde 60, 70 jasqa tolghandarynda búl әriptesterimning bes-altauy jóninde qalam tartyp, ómiri, shygharmashylyqtary haqynda maqala jazghanmyn. Al býgin... IYә, býgin 75 jyldyq mereytoyy qarsanynda, jogharydaghy attary atalghan kurstastarymnyng ishindegi taghy biri әri biregeyi, tegeurindi talant Nesken, Nesipbek agha Aytov turaly az-kem sóz qozghamaqpyn.

Aldymen aitarym, ol alghashqy oqu jylynyng alghashqy semestrindegi alghashqy ailardan bastap-aq kurstastary bizdi ózining óte shiraq jýris-túrysy jәne ótkir minezi arqyly tәnti etti. Qolyna alghan ne nәrseni de keyinge qaldyrmay tez oilap, tez sheshetin. Áli esimde, kurstastarymyzdyng kóbining studenttik alghashqy ailardaghy kónil kýii sabaqtan song aru Almatyny aralap, kinoteatr men parkterge barugha beyim bolatyn. Dúrys qoy. Auyldan kelgen әri óz audan, aimaghynan arghy jerdi attap basyp kórmegen olardy sol kezdegi astananyng jalt-júlt etken qyzyldy-jasyldy kórinisi eliktirip, tartpay túra ma?! Al Nesipbek aghamyz bolsa... Azdy-kópti ómir kórgen ózin jәne mektep qabyrghasynan kelip uniyversiytette top ete týsken «oqushy» bizdi jogharydaghyday bos jýriske toly duly da shuly ortagha sanaly týrde jibermedi. Onday sәtterde ol: «Múnday kórseqyzarlyqty qoyyndar. Uaqytsha nәrsege aldanyp, basty isimiz – qaghaz ben qalamgha degen qúshtarlyghymyzdy joghaltyp alyp jýrmeyik, – deytin ýlkendigin bildirip. – Ózdering oilap qarandarshy. Bireumiz әjemizding jalghyz-jarym malyn satqyzyp, ekinshimiz әkemizding tirnektep jighan zeynetaqysyn qaltamyzgha basyp, gazet-jurnalda júmys isteytin maman bolamyz dep keldik qoy múnda. Endi sony, yaghny Qúday bergen qabilet – jazu-syzuymyzdy damytyp, jetildiru ýshin leksiya, seminar, kitaphanadan basqa, tәlim-tәrbie alarlyq ruhany ortalyqtargha barugha qadam jasayyq».

Osylay degen Neskeng bir kýni sabaqtan son: «Jazushylar odaghyna baramyz», – dedi. Sóitti de eki-ýsh shiykiókpe bizdi janyna ertip alyp, Kommunistik prospekt boyyndaghy 105-ýige bet aldy. Ýlken de enseli ghimarattyng kireberisinde kitap satatyn kiosk bar eken. Aghamyz múny búrynnan biletin boluy kerek, tabaldyryqtan attaghan boyda birden soghan búryldy da әrqaysymyzgha eki qalamgerding tuyndysyn núsqay kórsetip, solardy bir-birden satyp alugha isharat etti. «Sómkelerine salyp qoyyndar, – dedi jýrip kele jatyp. – Qazir osyndaghy «Jalyn» alimanaghynyng redaksiyasyna barghanda kerek bolady». Osylay dep birinshi qabattyng sol jaghyndaghy bólmege sәlem bere kirip bardy. «Ótebay agha, – dedi jolbasshymyz ózining qashanghy ótkir minezine basyp. – Men KazGU-ding jurfagynyng 1-kurs studenti Nesipbek Aytov degen aqyn ininizbin. Janadan ashylghan alimanahqa bir top ólenderimdi alyp keldim. Al myna jigitter sizge sәlem berip, kitabynyzgha qoltanba jazdyryp alugha kelgen Dulat, Kәribay, Janbolat atty kurstastarym». «O, bәrekeldi! – dedi myna sózge jaydary ýnmen til qatqan tórdegi kisi. – Ólenindi telefonmen sóilesip jatqan ana Jarasqangha ber. Poeziya sol әriptesinning enshisinde. Oqyp kórsin. Al men oghan deyin myna balalardyng ótinishin oryndayyn. Avtograf dedinder me?! Qane, әkelinder!»

...Sóitip biz sol kýni «Jalyn» alimanaghy redaksiyasynda jazushy Ótebay Qanahin men aqyn Jarasqan Ábdirashevqa baryp tanysyp, ol aghalarymyzdyng 1968–1969 jyldary baspadan shyqqan «Jer basyp jýrsem...», «Túlpartay-súnqartay» kitaptaryna qoltanba jazdyryp alyp qaytqanymyz bar. Sóz retine qaray aita keteyik, búl saparymyzdy Neskenning ile-shala basqa basylymdarda jalghastyrghany tipti quanyshty boldy. Onda «Tau basynda ekeu túr», «Áuelep úshqan alty qaz», «Úiqym kelmeydi...», «Ardaq» sekildi esselerin «Leninshil jas» gazetinen qyzygha oqyp, talantyna syrttay tabynyp jýrgen Oralhan Bókeevti alghash ret kórip, qysyla-qymtyryla amandastyq. Sport taqyrybyndaghy derekti shygharmalaryn halqymyzdyng sol kezdegi ary men namysy bola bilgen Ábdisalan Núrmahanov, Ábilseyit Ayhanovtyng danqty ómir jolyna qúra bilgen jazushy, «Bilim jәne enbek» jurnalynyng jana redaktory Qaldarbek Naymanbaevtyng qabyldauynda bolyp, qamqorlyqqa toly sózderin estidik.

Jurfak baghdarlamasyndaghy sabaqtardan keyingi bos uaqyttarda artyq dyrdugha әues bolmay, óz mamandyghymyzgha say paydaly isterge beyimdeluge arnalghan Nesipbek aghamyzdyng biz sóz etken bastamasy jogharydaghy úmtylystarmen shektelip qalghan joq. Múnymen qatar ol kuratorymyz Ábilfayyz Ydyrysovpen kelise otyryp, taghy bir qyzyqty isti úiymdastyrudy qolgha aldy. Búl auditoriyamyzgha ataqty aqyn-jazushy aghalarymyzdy kezdesuge shaqyryp, kurstastarymyzgha ol talant iyelerining ómiri kóp tvorchestvosynan habardar etetin tanymdyq әngimelerge keneltui edi. Osynday jýzdesulerding arqasynda biz kezdesuge kelgen qalamger Ády Shәripovting sózinen ózining «Partizan qyzy» povesi oi-qiyaldan emes, ómirden alynyp jazylghan shygharma ekenin bildik. Kitap avtory sondaghy basty keyipker 1941 jyly soghys bastalghanda Belarussiya ormanyndaghy halyq kekshilderi otryadynda jaryq dýnie esigin ashqan Mayya Aghadilovanyng 1958–1963 jyldary KazPIY-de oqyp, odan song Pavlodardaghy №3 orta mektepte ústazdyq qyzmet atqaryp jýrgenin aitqanda, keremet tanghalyp, tan-tamasha kýy keshkenbiz. Al ataqty jurnalist Jeken Júmahanovpen kezdeskende, ol kisi ne dedi deysizder ghoy?.. Bilmeydi ekenbiz, 1941–1945 jyldarghy ot keshude aghamyz Batys maydanyndaghy qazaq tilinde shyghatyn armiyalyq gazette әskery tilshi bolyp júmys istepti. Sol qyzmet babyndaghy issaparlarda jýrgende, Neveli qalasy manyndaghy qorghanysta túrghan rotada pulemetshi Mәnshýk Mәmetovany kórip, әngimelesip, kólemdi maqala jazghan. Tveri ormanyndaghy auyr shayqastan song tylda es jiyp jatqan polkta Áliya Moldaghúlovany jolyqtyryp, mazmúndy interviu alghan. Al Velikie Luky týbinde... Gazet tapsyrmasymen qazaqtyng taghy bir qaharman perzenti Ybyrayym Sýleymenovti izdep baryp, ataqty mergenmen jan-jaqty súhbat qúrghan. Maydanger aghanyng osy әngimelerin estigende, keremet riza boldyq. IYә, jogharydaghy sózderden song qariyany qalay qúrmettemessin?! Qalay maqtan tútpassyn?!

Osynday mysaldar arqyly aitayyq degenimiz: jogharydaghy jyly jýzdesulerding bastamashysy Nesipbek agha edi. Sonday kezdesuler arqyly ol kurstastary bizderdi tek oqu oqyp qana qoymay, kórnekti qalamgerlerdi kórsin, bilsin dedi jәne olardyng әserli әngimelerinen shygharma jazudaghy izdenisterin tyndap, ýlgi-ónege alsa dep oilady. Sondyqtan da onyng sabaq arasynda Jazushylar odaghyna qayta-qayta baryp, túghyry biyik túlghalardy studentter auditoriyalaryna ertip әkelip jýrgen enbegi zor. Ony biz úmytpaymyz.

Keyipkerimizben uniyversiytette oqyghan kezde de, odan bergi jarty ghasyrgha juyq jýrip-túrghan uaqyttarda da erekshe dep aitarlyq ekinshi bayqaghan nәrsemiz: onyng ainalasyndaghy adamdargha degen kónilining ken, qabaghynyng ashyqtyghy. Bylaysha aitqanda, jaqsy kóretin adamyna qúshaghyn aiqara ashqan anqyldaq minezi. Ózim degen jandargha jan ayamay jasaytyn jaqsylyghy. Búl jay, qúrghaq sóz emes. Múny ómirdegi naqty mysaldarmen óre otyryp bayandasaq, kóz aldymyzgha tómendegidey jaytter keledi.

Kursymyzda Qúrmanghazy Beksayynov degen aghamyz boldy. Agha dep otyrghanymyz, kóbimizden bes-alty jas ýlken-tin. Ara-túra ózining aitqanynan úqqanymyz: Qytayda tughan ol sol ónirdegi mektep internatta oqyp jýrip, 60-jyldardyng basyndaghy onda oryn alghan solaqay sayasatty kórip ósedi. Búl Mao biyligi kezindegi mәdeny revolusiya dep atalatyn zardaby mol nauqannyng qolshoqparlary – hunveybinderding Shynjandaghy az últ ókilderine jasaghan óktemdigi edi. Qazaq oqyghandaryn kýn sanap kósheden ústap әketip týrmege toghytu, eldi mekenderdegi halyqtyq dәstýrdegi óner oryndaryn shanyraghyn ortasyna týsirip qiratyp ketu, tarihy manyzy bar eskertkishterdi ot qoyyp órteu... Bir jyly ol mekteptegi oqu mausymy ayaqtalghan song audan ortalyghyndaghy internattan qyrdaghy auylyna kanikulgha kelse, eldi asharshylyq jaylaghan eken. Ýilerindegi neshe kýnnen beri nәr tatpay, syrtqa shyghugha da shamasy kelmey jatqan әke-sheshesining balasyna aitqan sózi mynau bolypty: «Auylda adamdar qyrylyp jatyr. Bir tilim nan tappaghandyqtan isip-keuip, biz de óluge jaqynbyz. Sen múnda ayaldama, qaraghym. Kýsh-quatynnyng barynda shekaragha jet. Sóitip arghy betke ót. Sonda ghana aman qalasyn. Qayyr qosh...»

Auyldaghy ýilerinen mynaday sózdi estip, ashtyq aranyn kózben kórgen tórt-bes jetkinshek shekaradan taudaghy elsiz jer arqyly eleusiz ótip, Zaysandaghy kenes zastavasyna keledi. Ondaghy jergilikti ókimet oryndary búlardy mektep pansionatyna ornalastyryp, memleket qamqorlyghyna alady. Qazir el bile bermeui mýmkin. Ol kezde keudesinde sәulesi bar qazaq jastarynyng kórshi elden bergi betke jasyrynyp ótui kóp bolghan. Bir jaqsysy, jalghan úranmen ózinen-ózi býlinip, berekesizdikke úshyrap jatqan Qytay jogharghyday sebeppen kenestik Qazaqstangha bassaughalap ketip jatqan taghdyr iyelerin izdemeytin. Súramaytyn. Sebebi 60-jyldardaghy asharshylyqtan ol jaqtaghylardyng bireudi bireu izdeytindey shamalary joq edi. Osynday jaghdaygha baylanysty Qúrmanghazy aghamyz múndaghy mektepti alansyz oqyp bitirip, azamattyq әskery boryshyn óteu ýshin Moldaviyanyng Tiraspoli qalasyna attanady. Odan qaytyp kelgen song sol Shyghys Qazaqstan oblysynyng Tarbaghatay audanyndaghy kensharda eki jyl enbek etip, KazGU-ge oqugha kelip týsedi.

Birtogha, salmaqty kisi-tin. Leksiyalardan qalmay, sabaqty jaqsy oqydy. Sebebi aghamyz osylay enbektense ghana studenttik ómirine auaday qajet stiypendiya men tegin jataqhanagha qol jetkizetinin jaqsy biletin. Uniyversiytetti bitiretin jyldyng kókteminde Neskenning auzynan Qúrekenning Mәskeuge qyzmetke shaqyrylyp jatqanyn estidik. Onda kurstasymyz Býkilodaqtyq teleradiodaghy shetelge habar taratatyn Shyghys Aziya sektorynyng Qytaygha qarsy ýgit-nasihat jýrgizetin burosynda júmys isteytin bolypty. Eskerte keteyik, ol kezde búl kórshi el men Kenes Odaghy bir-birine jau-tyn. Efirdegi atalmysh qúrylym, mine, sol uaqyttaghy qalyptasqan jaghdaygha baylanysty úiymdastyrylghan shara edi. «Dúrys qoy, – dedi әngimesining sonynda Nesken. – Tuys-tughany joq onyng ókimetten ózge kimi bar? Sondyqtan sonda baryp júmys istep, memleket qamqorlyghynda jýrgeni jón».

Osydan keyin kóp úzamay biz emtihandarymyzdy tolyq tapsyryp bitip, diplom alardaghy uniyversiytet talaby boyynsha Qyrghyzstannyng Osh qalasyndaghy ýsh ailyq әsker qatarynda bolghan son, Almatydaghy janadan ornalasqan qyzmetimizge kiriskenbiz. Bir kýni Nesipbek aghamyzdyng bәrimizdi Almaty irgesindegi Kalinin kolhozyndaghy ýiine ayaq astynan shaqyrghany... Bardyq. Shay ýstindegi әngimege qaraghanda endi eki aptadan song Qúrekeng Mәskeuge attanbaqshy eken. «Ony ol jaqqa jalghyz jibermeyik, – dedi ýy iyesi. – Basqa jer. Beytanys qala. Bóten adamdar. Osynday jaghdayda jýrip ol orys pa, oimauyt pa, әiteuir solardyng bireuine ýilenip ketse ne bolmaq? Sondyqtan kurstasymyzdyng basyn qúrap, Mәskeuge ekeu etip attandyrayyq. Ózinen súrap kórdim, sóilesip jýrgen qyzy bar eken. Aty – Klara. Biraq... Ýilenip, ýy bolarda kim-kimge de aqyl aitatyn aghayyn kerek emes pe? Al ol Qúrekende joq. Kurstasymyz soghan baylanysty ne isterin bilmey jýr. Ángimening toqeteri, biz kómekteseyik. Onyng eng bastysy – tәuekel dep uәdelesken qyzyn osy ýige kelin etip týsiru. Qaladaghy qyzmetke ornalasqan bәrimiz jinalyp, shaghyn toy rәsimin jasau. Sodan son, kóptep kómektesip, Mәskeuge shygharyp salu».

«Jaraydy! – dedik. Nәtiyjesinde bәri de solay boldy. Kurstastarymyzdyng kelinshekterinen jasaqtalghan «elshilik» ókilderi men qyz arasynda «kelissóz» de jýrgizildi. Neskeng men Manat jengey shanyraghyna shashu shashylyp, kelin de týsirildi. Jeti-segiz otbasynyng aq niyetke toly kónil kýiimen shaghyn toy da boldy. Artynsha jas júbaylar әuejaydaghy bizding qoshemetimizben qol ústasyp Mәskeuge de attandy. Onda barghan son, olar kóp úzamay Nagatinskaya Naberejnaya oramynan bir bólmeli pәter alyp, sýiinshi súraghany da esimizde. Keyin Júldyz ben Azamat atty sәbiyleri ómirge kelgende, Teleradio basshylyghy olargha qaytadan ýsh bólmeli ýy bergeni bar. Qyzyl alang manayyndaghy Sadovoe koliso kóshesindegi ol jerde Qúrekeng men Klara 15 jyl túryp, alansyz ómir keshti. Birde Neskennen: «Olar Almatygha qaytqaly jatyr. Kelgen song erulik berudi úmytpau kerek», – degen habardy estigende tanghaldyq. Sóitsek, sol uaqytta Kenes Odaghy men Qytay Halyq Respublikasynyng arasyndaghy jaghdaydyng jaqsaruyna baylanysty Býkilodaqtyq teleradiodaghy kórshi elge qarsy nasihat taratyp kelgen qúrylym qyzmetin toqtatypty da onyng qyzmetkerlerining óz respublikalaryna qaytuyna rúqsat berilipti. Solardyng qataryndaghy Qúrekeng de Mәskeudegi pәterin Almatygha auystyryp, Qazaq radiosyna júmysqa ornalasty. Sol jerden zeynetke shyghyp, qazir uayym-qayghysyz ómir sýrude.

Búl oqighany bayandau arqyly bizding oqyrmandargha aitayyq degenimiz mynau edi. Ol maqalamyzdyng basty keyipkeri Nesipbek aghamyzdyn: «Adamzattyng bәrin sýi, bauyrym dep», – Abay dana aitqan úly úghymdy «bolmasang da úqsap baq» ústanymymen jogharydaghyday izgi ister úshqyny arqyly móltek pishinde kózge elestetken: «Bar qazaqty sýie bil, bauyrym dep», – degen saqy tirligi. Týsinikti tilmen aitqanda, tóniregindegi niyettes, tilektes jandargha jasaghan jaqsylyghy, dosjar adamdargha qolúshyn berip, qoltyghynan demegen qamqorlyghy. Jogharydaghy osynday jayt solardyng bireui ghana. Al olar qanshama edi desenizshi... Mәselen, uniyversiytette oqyp jýrgende jataqhana ala almaghan Túrsyn Júrtbaevtyng jas otbasy Neskeng men Manat jengeyding Aqsay jәne Gornyy giganttaghy jaldaghan baspanalarynda eki jyl birge túryp, tughan inisi sekildi bolyp ketkeni... Biz Lәzzat ekeumiz oqu bitirip, otau qúrghanymyzda ózi túrghan Kalinin kolhozynan ýsh kýn tabanynan tausylyp jýrip ýy izdeskeni, sóitip Shynybek degen kisining aulasynan pәter tabylghan song otyn bazasynan kómir týsirip alghanymyzsha әr kesh sayyn peshke jaghugha ýiinen sekseuil arqalap әkep berip túrghany... Mine, osylardy jәne osylardan basqa da adamgershilik ainasy ispetti izgi isterdi sonau 1969 jyldyng jazynan tanysqannan bastap, 2023 jyldyng qonyr kýzine deyin Neskenning qasynda jýrgen biz óte jaqsy bilemiz. Sondyqtan búlardy býgingi úrpaqqa ýlgi-ónege bolatynday etip ómirlik mysaldarmen óre otyryp aituymyz, jazuymyz kerek. Búl – boryshymyz. Mindetimiz.

Maqalamyzdyng sonyn halqymyzdyng tildik qoryndaghy qasiyetti de qasterli paryz degen sózge qatysty oqighamen ayaqtaghymyz kelip otyr. IYә, búl qayyrymdy, jomart, jyly jýrekti jandardyng bir kezdegi ózine kórsetken kómegin úmytpau, qamqorlyghyn elge ýlgi etip aityp jýru, mýmkindiginshe ózinning de sonday iygi, izgi is-әreket jasaugha úmtylugha tyrysuyng kerek degen úghym ghoy. Nesipbek aghamyz, mine, osyny úmytpaytyn, ony temirqazyq etip ústanatyn adamdar tobynan edi. Búny aighaqtau ýshin taghy da naqty mysalgha jýginemiz. Sony dәlel ghyp aita otyryp, oqyrmandardan tómendegi oqighalargha nazar audarudy ótinemiz. Mәselen, tegeurindi talant Tóleubek Jaqypbayúly. Taghdyry tragediyagha toly osy qalamger aldyndaghy paryz ben qaryzdy óteude Nesipbek aghamyzdyng atqarghan enbegi... Mine, sony qysqa da núsqa etip bayandap aitsaq, sonda bәri de týsinikti bolmaq.

Ol búl aghasymen 1965 jyldyng kýzinde tanysypty. Onda Neskeng Shúbartau ónirining Barshatas auylyndaghy orta mektepting jetinshi synyp oqushysy eken. Ólenge әuestenip, audandyq gazetke barghyshtap jýrgen shaghy. Sonda jetkinshek búghan redaksiyada bólim mengerushisi bop isteytin kelbetti de kesek minezdi jigit aghasynyng kózi týsip, bauyryna tartady. Ol kisi sodan tórt-bes jyl ótken song Almatydaghy «Jazushy» baspasynan «Qyran turaly hikaya» atty kitaby shyghyp, sol alghashqy kórkem shygharmasymen-aq eldi eleng etkizgen Tóleubek Jaqypbayúly atty daryn iyesi edi. Neskenning aituynsha, búl ruhany aghasy sonau 30-jyldary Qytaydyng Shynjang ólkesinde dýniyege keledi. Balalyq shaghynda ata-anasynyng erensizdigimen mektepke kópke deyin barmay, 12–13 jasynda ghana Shәueshektegi gimnaziya esigin ashady. Soghan qaramastan, ózining zerektigi arqasynda bastauysh synyptardy jarty jyl sayyn attap ótip, on jyldyq bilim úyasyn óte jaqsy baghamen bitiredi. Sol ólkedegi «Tarbaghatay», «Shynjan» gazet-jurnaldarynda júmys istep, qandastarymyzdyng 50-jyldardyng ortasyndaghy alghashqy kóshimen kenestik Qazaqstangha oralady. KazGU-ge oqugha týsken studenttik jyldar Tóleubek Jaqypbayúlynyng eng bir baqytty shaghy bolypty. Búl kezende daryndy jas birneshe әnning iyesi atanyp, әngimeleri «Leninshil jas», «Qazaq әdebiyeti» gazetterine jariyalanuy arqasynda Almatydaghy әdeby ortanyng nazaryn ózine audara bastaydy. Biraq osy uaqytta ol ózi jan-tәnimen sýigen, ýilenemiz dep sóz baylasqan shetel tilderi institutyndaghy ghashyq qyzy uәdesinde túrmay, basqa jigitke túrmysqa shyghyp ketedi de, ómirding alghashqy auyr soqqysyna úshyraydy. Student Tóleubekting sózin de, sazyn da ózi jazyp shygharghan júrtshylyqqa belgili «Jas qalam» atty múnly әni, mine, sol kezde tughan edi. Uniyversiytetti bitirer kezdegi taghdyrdyng osy qiyndyghy janyna qatty batqan namysqoy jigit diplomyn qolyna alghannan keyin Almatyda qaludy jón kórmey, Semey oblysyna attanady. Sóitedi de ondaghy Shúbartau audandyq «Jana ómir» gazetine kelip júmysqa ornalasady. Bala Nesipbekting 1965 jyly ózine tәlimger, ústaz, ruhany agha bolghan qalamgermen tanysuy sol redaksiyada bastau alady.

Osy arada uaqyttan sәl oza otyryp bayandayyq, biz KazGU-ge oqugha týsken 1969 jyly Tóleubek Jaqypbayúlynyng jogharyda aityp ótken «Qyran turaly hikaya» kitaby jaryqqa shyghyp, alys audanda túratyn jas jazushynyng ataghy Almatyda dýrildep túrdy. Óitkeni búl әngimeler jinaghyndaghy «Qansonarda», «Asan ata», «Lashyn», «Jeneshem» degen kórkem tuyndylary til baylyghymen, qyzyqty sujet jәne shygharmalaryndaghy formalyq izdenisterimen әdebiyet sýier qauymdy erekshe tәnti etken edi. Qalamgerding jazghan dýniyelerine syrttay tabynyp jýrgen kýnderding birinde biz ol kisini oida-joqta kórdik te. Búl 1970 jyldyng kókteminde Nesipbek aghamyzdyng Gornyy giganttaghy Gvardeyskaya kóshesinen jaldaghan pәterindegi kezdesip, jýzdesuimiz edi. Qyzyghy sol, ol ýiding aulasy óte tynysh әri ken-tin. Emtihan jaqyndaghanda jataqhanadaghy u-shudan qashqan eki-ýsh jigit sonda baryp, sabaqqa dayyndaludy jaqsy kóretinbiz. Bir kýni sonday oimen atalmysh kóshedegi 12-ýige jetip, qaqpadan ishke kirsek, jazdygýni shay ishetin aghash kólenkesi astyna tóselgen tekemette bir beytanys kisi maldas qúryp otyr. «Balalar! Myna qonaq jazushy Tóleubek Jaqypbayúly degen aghalaryng bolady, – dep tanystyrdy ol adamdy Nesken. – Meni әdebiyetke baulyp, tyrnaqaldy ólenderimdi audandyq gazetke alghash ret jaryqqa shygharugha jәrdemdesken jan. Shúbartaudan keldi. Enbek demalysyn paydalanyp, jana kitabynyng qoljazbasyn «Jazushy» baspasyna ótkizu oiynda bar». «O-o-o!» – dedik biz myna sózge. Sóittik te shúrqyray amandasyp, búl kisini studentter qauymynyng syrttay jaqsy biletinin aityp, kónilin kóterip tastadyq.

Sol kóktemde, odan keyin de taghdyrly talantty Nesipbek aghanyng ýiinen jii kórip jýrdik. Taghdyrly deytinimiz, 1971 jyly qalamger Almatygha kóship kelip qatty qinaldy. Gazet-jurnaldardan oryn tabylmady. Baspagha tapsyrghan kitaby shyqpay, ýisiz-kýisiz jýrdi. Shúbartaudan kóshirip әkelgen bala-shaghasy qaladan qashyq Talghar audanynyng shetkeri eldi mekeninde oryn tepkendikten, tanerteng Almatygha kelip júmys izdegen ol kisi keshke otbasyna jete almay, kóbinese Neskenning әkesi Túrysbek aqsaqaldyng qala irgesine jaqyn Kalinin kolhozyndaghy ýiin panalaytyn. Óstip jýrip esil azamat 1977 jyly júmbaq jaghdayda qaytys boldy.

Osy qayghyly oqighadan keyin Neskene qatty bir oy týskenin biz jaqsy bilemiz. Ol enbegi esh, túzy sor bolghan tragediyaly túlghanyng aldyndaghy adamgershilik paryzdy óteu qajettiligi edi. Osyghan belin bekem buyp kirisken aghamyz búl baghyttaghy júmysyn birinshi kezekte jatpay-túrmay Tóleubek Jaqypbayúlynyng kózi tiri kezindegi gazet-jurnaldargha jaryqqa shyqqan әngimeleri men әdeby shygharmalargha jazghan resenziyalaryn, sonday-aq әriptesterining onyng tuyndylaryna әr jyldary bildirgen lebizderin jinaudan bastady. Múnymen qatar marqúmnyng shygharmashylyq múrasy turaly komissiya qúrugha múryndyq boldy. Ol myna jaghdaygha baylanysty edi. Esil azamat qaytys bolghanda, barlyq jazghan-syzghany salynghan qonyr chemodany Neskenning ýiinde qalypty. Sony ashyp kórip, ne bar ekenin tizimge alu ýshin aghamyz Almatynyng «Qazaqfilim» shaghyn audanyndaghy ýiine marqúmdy jaqsy biletin Jaghda Babalyqov, Qabdesh Júmadilov, Qajytay Iliyasov jәne Qúrmanbay Tolybaev pen jazushynyng otbasy mýshelerin shaqyryp aqyldasady. Ol kezde Tóleubek Jaqypbayúlynyng zayyby Qamargýl jengeyding әli ýi-kýii joq, kóship-qonyp jýrgen uaqyty edi. Balalary Mazdap pen Nazym kishkentay-tyn. Jinalghan janashyrlar aqyldasa kele, marqúmnyng múrasyna әli de Neskeng ie bola túrsyn dep chemodandy qayta amanattaydy. Arada biraz jyldar ótken son, jaghdayy sәl-pәl týzelgen Qamargýl jengey aghamyzgha bir kitapqa jetetin qarjy tapqanyn aitqanda, búghan qatty quanghan Neskeng qonyr chemodandaghy jarty qoljazbany shúghyl dayyndap, jazushynyng otbasyna jiberedi. Ol baspadan az ghana tirajben bir tom bolyp shyghady. Osy kezde Nesipbek aghamyz da ruhany ústazynyng qalghan enbegin oqyrmandargha qalay jetkizsem dep tynym tappay jýrgen uaqyty edi. Búl týiindi Jәnibek Elekbaev degen azamat sheshedi. Úzaq jyldar Mәskeudegi qazaq diasporasyn basqarghan, últ mәdeniyetine qatysty kóptegen qúndylyqtardy qarjy jaghynan qoldap, Arqadaghy jau qolynan qaza tapqan shanyshqyly Berdighoja batyrdyng kesenesin túrghyzugha atsalysqan mesenat ol Astanadaghy Neskenmen bolghan bir kezdesuinde taghdyrly talant múrasyn qoldaugha uәde etedi. Sóitedi de, ústazy Tóleubek Jaqypbayúlynyng qonyr chemodanda qalghan barlyq tuyndylaryn 2015 jyly 30 baspa tabaq kóleminde dayyndap, «Foliant» baspasynan «Qyran» degen atpen jaryqqa shygharugha qol jetkizedi.

Keyipkerimizding aghalar aldyndaghy paryzgha adaldyghy degende oiymyzgha taghy bir oqigha oralady. Ol onyng ómiri kýrmeui kóp kýrdeli jayttargha toly aqyn Shәkir Ábenúlyna degen iltipaty men qúrmeti der edik. Ghasyrgha juyq ghúmyr keshken Shәkenning búl ómirde kórmegeni joq desek artyq aitqandyq emes. 1928 jylghy tәrkileu men 1932 jylghy asharshylyqqa qarsy shygharghan ólenderi ýshin Shynghystaudan Alataugha quylady. Múnda ózining eti tiriligining arqasynda Almatydaghy ataqty aqyn-jazushylarmen tanysyp, Sәkenning atshysy, Jambyldyng hatshysy bolady. Halyq múralaryn jinau ortalyghynyng jazghy ekspedisiyasyna qatysyp, Dulat, Janaq, Týbek, Sabyrbay, Baykókshe aqyndardyng ólen-jyrlaryn jinastyrady. 1942 jyly maydangha attanady. Stalingrad týbindegi shayqasta auyr jaralanyp elge oralghanda ýstinen aryz týsip, «baydyng túqymy, bolystyng balasy» degen jalamen Sibirdegi Aleksandrovsk týrmesine aidalady. Qorlyq pen zorlyqtan tek 1955 jyly ghana qútylady. Shәkir aqynnyng sol kezde bir ghana armany boldy deydi biletinder. Ol elding sheti men jelding ótinde jýrip, әr jyldary jazghan óleng dastandaryn jinap, jeke kitap etip shygharu edi. Búl mәselede oghan eshkim qol úshyn bermedi, kómektespedi dep aitugha bolmaydy. Janashyrlyq tanytyp, jәrdemdesken adamdar boldy. Olar Sapar Bayjanov, Ázilhan Núrshayyqov siyaqty qalamgerler edi. Sonyng nәtiyjesinde 60–70-jyldary «Tansheber men Japal», «Keypin batyr» atty ólender men tolghaulary baspadan jeke kitap bolyp jaryq kórdi. Desek te, 80-jyldary Shәkir aqyn taghy da el nazarynan tys qala bastady. Mine, sol kezde, janynda jergilikti aqyn Tólegen Janghaliyevtan ózge qara tartarlyq eshkim qalmaghan ol kisige Nesipbek agha qol sozghan edi. Qazaqstan Jazushylar odaghynda kenesshi bolyp isteytin keyipkerimiz qariyanyng «Dastandar» atty qoljazbasyn «Jazushy» baspasyna aparyp berip, perspektikalyq jospargha engizuge múryndyq boldy. Oilap qarasa, aqynnyng 50, 60, 70, 80 jyldyq mereytoylary eshqashan atalyp ótpegen eken. Osyny jazushy Qalihan Ysqaqovqa aityp, «Qazaq әdebiyetine» maqala jazugha qolqa saldy. Múnymen qatar Shәkenning jariyalanbaghan ólenderin gazet-jurnaldargha aparyp berip, jaryq kóruine janashyrlyq tanytty. Tipti qart aqyndy mýshәiragha da qatystyrghan kezderi boldy. Sondaghy bir qyzyq oqighany kurstas dosymyz Sәulebek Jәmpenov әli kýnge deyin úmytpay aityp keledi.

«Ol kezde Nesipbek, Dәuitәli jәne men «Qazaqfilim» shaghyn audanynda túratynbyz, – deydi Sәuken. – Bir kýni Nesipbekting ýiine shaqyrghany... Zaulap otyryp shauyp bardym. Esikten kire bere bayqaghanym, onyng qolyndaghy konvert boldy. «Mynanyng ishi tolghan aqsha, – dedi maghan kýle qarap. – Sony ekeumiz tausylghansha ishemiz. Qydyramyz.» Mәselening mәnisi bylay eken. Jazushylar odaghynda mýshәira ótip, oghan búl Shәkir atasynyng bir top ólenin qosa salmay ma. Sóitse, onysy jýldeli oryn alyp shygha kelipti. «Osylay da osylay. Adresinizdi beriniz, salyp jibereyin, – dese qariya. – Sonyng qyzyghyn ózdering kóre berinder», – degen mәrttik minez tanytyp, batasyn bergen ghoy. Sodan ekeumiz «mýshәira juu festivalin» bastap kep jibereyik. Ol qydyru, ol toy-duman men seruen birneshe kýnge, konverttegi aqsha týgesilgenshe sozyldy».

* * *

...Aqyn Nesipbek Aytov!.. Jyr dýldýli Iliyas Jansýgirov sekildi poeziya әlemine dýrildep kelip, dýrkirep ótken nóser sekildi aqpa-tókpe tuma talant edi ol. Osy maqalamyzdy jazarda qúrmetti oqyrman, bizding kóptegen aqparat kózderin asyqpay qarap, keybireuimen qayta tanysuymyzgha túra keldi. Olar: Neskenning 1974 jyly jaryq kórgen «Qozykósh» atty túnghysh kitabynan bastap, 2022 jylgha deyin «Jazushy», «Jalyn», «Elorda», «Foliant» baspalarynan shyqqan 20-gha juyq kitabyna jazylghan resenziyalar, audarma salasyndaghy Shyghys júldyzy Álisher Nauaidyng «Hamsasy» men orystyng «Igori jasaghy turaly jyr» turaly tuyndysyn qalay, qay dengeyde tәrjimelep shyqty dep pikir bildirgen әdebiyetimizding agha buyn ókilderining enbekteri jәne onyng ózi turaly jazylghan «Bozala tannyng boztorghayy» újymdyq jinaghyndaghy avtorlar maqalalary. Múndaghy aitayyq degenimiz: solarda kóbine, tipti tútastay dese de bolady, bizding keyipkerimiz tuyndylarynyng taqyryby, tili, shygharmalaryndaghy erekshelikter aitylghandyghy. Jan-jaqty taldanyp jazylghandyghy. Al aqynnyng adamy bolmysy... Biz, mine, osy salany qauzap, iygerudi jón kórdik. Soghan kýsh saldyq. Óitkeni búl taqyrypty da bireu kóterip, jazuy kerek qoy... Maqsat – ózgege úqsamaugha tyrysu. Búrynghylardy qaytalamaugha úmtylu. Al algha qoyghan búl mindetimiz qalay oryndalyp, jýzege asty, ony ózderiniz oqyp kóresizder ghoy dep oilaymyz.

Janbolat Aupbaev,

Qazaqstannyng enbek sinirgen qayratkeri

Derekkózi: zhasalash.kz

Abai.kz