«Alban shejiresi» haqynda

I

Ákesiz bala, atasyz halyq joq, әkesin tanymaghan, ata tegin bilmegen halyqtan ýmit joq. Osyny erte bilgen halyqtar ózining ata tegin tektep, ata-babalarynyng tarihyn keyingi úrpaqqa auyzsha aityp jalghastyryp otyrghan. Dýnie jýzindegi barsha halyqtyng ata tegi jәne odan tarmaqtalyp ósip-órbui jóninde óz shejireleri bar. Mysaly, qytay halqy ózderin «Huandiyden taraldyq» dese, italiyalyqtar ózderin ertede qasqyr emizip ósirgen Riym, Romul deytin eki balanyng Riyminen taraldyq dep, sonyng qúrmetine Rim qalasyn saldyrghan. Al, týrki tildes halyqtardyng bir parasy «qanshyq qasqyrdan órbigen ashyna taypasynyng túqymymyz» deydi. Sol sekildi qazaq halqy ózderin «Qadir deytin kisi men aqqu beynesinde jasanghan peri qyzynan óstik» dep anyz etisip, aqqudy qasiyet tútady. Áriyne, búl aitylghandardyng barlyghy óte erte kezdegi totemdik kózqarastan tuylghan sәby tanymdar. Odan songhy satydaghy tanym, týptep kelgende, qauymdyq, rulyq dәuirge tәn. Qazaq halqy búl kezdegi ózining týp atasy dep Alashty aitady. «Atamyz – Alash, keregimiz – aghash» deytin tasqa basqan tanbaday aishyqty sóz mine osyny menzeydi. Al, «Alash Alash bolghanda, tanbasyz (tamghasyz) tay, ensiz qoy bolghanda» deytin sózder sol týp ata retinde aitylatyn Alashtyng jeke mýlik  qalyptaspaghan kezde ómir keshkenin aighaqtaydy.

Qazaqtyng auyzsha shejiresining basy Alashtan bastalady. Shejirelerding kóbi Alashtan ózbek, qazaq, sozaq, qaraqalpaq, qyrghyz, noghay (tatar) deytin alty bala tughyzyp, olardy «Alty Alash» ataydy. Aghayyndy altau jaudan qorghanugha, ne bolmasa jaugha shabuyl jasaugha tura kelgende «Alash-Alash!» dep úran shaqyryp, tize qosatyn bolghan. Eger olar bir kisidey kýsh bolyp birikpese, orny tolghysyz jeniliske úshyraghan. Sondyqtan, qazaqtar múny «Altau ala bolsa aldydaghy ketedi, tórteu týgel bolsa tóbedegi keledi» degen maqalmen beynelegen.

Alashtan altau bolyp tuylyp, olar ósip-órbip alty rugha, odan alty taypagha, sonynan alty úlys nemese alty halyq bolghangha deyin qanshalyqty uaqyttyng ótkenin mólsherleu qiyn. Solayda búlar arasyndaghy tuysqandyqtyng qazaqtyng Áz Tәuke hanynyng zamanyna deyin jalghasqanyn myna bir derekterden bayqaugha bolady. Birde Tәuke han nókerlerin ertip ang aulap jýrip, oqiyattan jongharlardyng qolyna týsedi. Jonghar hany Tәukeni óltiruden de, qorlaudan da qorqyp, oghan altynmen aptalyp, kýmispen kýptelgen shatyr tigip, sonda ústaydy. Óitkeni, Áz Tәuke hannyng artynda qalyng eli – Alty Alashy bar edi. Alty Alashtyng balasy «alashtap» úran salyp, jonghardy talay qyrghyndaghan edi. Áz Tәuke han shatyrda jatyp:

«Ay astynda kóringen altyn shatyr,

Sol shatyrda qamauly Tәuke jatyr.

Alty Alashtyng balasy qayda deymin,

Almay ma eken qútqaryp ónsheng batyr?!» - dep Alty Alashty ózin qútqarugha shaqyrady. Sonan seskengen jonghar hany Tәukeni bosatyp qoya beredi.

Alash jóninde qazaq shejireleri әrtýrli aitady. Shejire ony Qyzyl Arystan hannan tughyzyp, ala bolghandyghy ýshin aidalagha aparyp tastandy etedi. Ony balasy joq bir qariya adam baghyp alyp, ósirip erjetkizedi. Balagha «Alasha» dep at qoyady. Keyin Qotanbaydyng ýsh balasy jýz-jýzden jigit ertip baryp qosylyp, Alashty (Alashany) han saylaydy. Ýsh jýz Qotanbaydyng osy ýsh balasynan tarady. «Alash» degenimiz osy «Alasha han» deydi. Taghy bir shejireler Alashty moghol hany Ahmet hangha baylanystyrady. Búl aitylymdardyng eshqaysysy da qisyngha kelmeydi. Óitkeni, búl anyzdar Alashty beriletip feodaldyq handyq dәuirine әkeledi. Al, shyndyghynda, Alashtyng qauymdyq, rulyq zamanda jasaghan kisi ekendigi jogharyda aitylghan ataly sózden belgili.

Qazaq shejiresining túraqtanghan berik jýiesi bar. Búl orayda oghan dәlel retinde aitatynymyz – Alash balalarynyng tarihtan bergi irgeles jasap, ortaq jaugha birlikte qarsy túryp kelgendigi, bir atadan taramaghan, tumysy bólek bolsa, búlar әldeqashan bólek-bólek ketken bolar edi. Tipti, osy Alty Alash úrpaghy Altyn Orda ydyrap, jeke-jeke handyq bolyp ketse de tuysqandyghyn úmytpaghan. Til jaghynan bylaylau bolyp ketse de, altaudyng ýlkeni bolghan ózbekti «óz agham» dep atap kelgen.

Qazaq shejiresinde terendep zertteuge tiyisti manyzdy mәselening biri – ýsh jýzge bólinu mәselesi. Búl turaly da әrtýrli derek aitylady. Múnyng biri biz jogharyda aitqan Alasha han men Qotanbaydyng ýsh balasy turaly anyz. Alayda, kópshilik shejireler ýsh jýzdi qazaqtyng ýsh balasy – Aqarys, Bekarys, Janarystan taratady. «Qazaq SSR ensiklopediyasy» múndaghy «jýz» sózin «baghyt, betalys» dep týsindiredi. Shyndyghynda da, qazaqtyng ýsh balasy ýsh baghytta: úly jýz – kýngey betke, orta jýz – teriskey betke, kishi jýz – batysqa ornalasqan. Jaugershilik, ýrkinshilik kezderi bolmasa, atam zamannan beri jýzderding búl ornalasuynda kóp ózgeris bolmaghan. Árbir jýzden taraghan taypalar men úlyly-kishili rulardyng da sol jýz ishindegi qonys-órisi bólek-bólek bolghan. Al, jaugershilik zamandarda, mәselen, «Aqtaban shúbyryndy» kezinde jan saughalap basqa jýz, basqa taypalar ornalasqan mekenge bólinip barsa da, zaman týzelip, beybit kýn kelgende bayaghy ata meken – qara qonysyna qayta kelip ornalasyp otyrghan. Múnday jaghdayda birer auyl, birer ata túqymy bólinip qalmasa, kópshiligi «Bólingendi bóri jeydi, jarylghandy jau alady» dep, nemese «U jeseng –ruynmen» dep jigin búzbaghan. Mineki, osynday ata qonysty qasiyet tútu, tuysqandyqty qasterleu ýsh jýzding nemese onan taraghan ru-taypalardyng týbining bir ekenin kórsetedi. Qaysybir zertteushiler qazaqtyng jýzge bólinuin qazaq handyghynan keyin boldy, onan búryn olar jeke-jeke jýrgen kóshpendi ru-taypalar edi, tek qazaq handyghy qúrylghan son, olar osy handyqqa qarap qazaq dep ataldy, odan song jýzge bólindi deydi. Tipti, aty alatauday kisiler «qazaq» sózin «qashaq» sózinen ózgerdi degendi kóldeneng tartady. «Qashaq» (qashqyn) deytin kemsitken sózdi bir halyq arlanbay, qorlanbay maldanyp jýre berdi degenge sene salady dep oilasa kerek. Demek, búl da handyqqa, halyqqa ortaq at bolghan «qazaq» sózining qazaq atadan kele jatqanyn, til birligining tútastyghyn, handyqqa qaraghan halyqtyng qazaq atanyng úrpaghy ekenin kórsetedi.

Jýzge bólinu Qazaq handyghy, tipti, Altyn Ordadan búryn-aq tuysqandyq, qandastyq jәne territoriyalyq-baghyttyq negizde qalyptasyp bolghan-dy. Mine, osy «jýz» sózining aldynda keletin «úly, orta, kishi» sózderi qazirgi tilimizdegi ýlken otau, orta otau, kishi otau degenmen birdey.

Alashtyng alty balasy ósip, alty el bolghangha deyin aiyrylmaghan tuysqandyghy Ábilqayyr hannyng kesirinen bolghandyghyn Qazaqstan jazushysy әri tarihshysy Múhtar Maghauin «Qazaq tarihynyng әlippesi» atty enbeginde dúrys kórsetken. Biraq, búl enbekting aghattyghy – qazaqtyng Aqarys, Bekarys, Janarys atty ýsh balasynan taraghan ýsh jýzdi Alashtyng ýsh balasy etip kórsetkendigi. Qazaq shejiresining qalaghansha kergilep-sozghylaugha kelmeytin berik jýiesi bar. Eshqanday shejire Alty Alash pen ýsh jýzdi bir sanaghan emes. Qazaqtan taraghan ýsh balanyng әrbir buynynda uaqyttyng tym úzaq boluynan jәne óz zamanynda jazbagha týspeu sebebinen ilgeri-keyindik boluy mýmkin. Mәselen, әkesi balasy, balasy әkesi ornynda aityluy, kóp atalardyng úmytylyp, aitylmay qaluy mýmkin. Múny týsinuge bolady. Biraq, eng týiindi, talmau mәselelerge qazaq shejiresi nemqúraydy qaramaghan.

Shejire – týp ata jәne odan taralatyn ru, taypa, úlystardyng ósip-órbu tarihy. Qazaq shejiresining túraqtanghan berik jýiesi bar degen edik. Endi osy jýieni biraz ashalay keteyik.

Eng aldymen, shejirening aitylu, jazylu tәrtibi basqa eshqanday әdebiyetke úqsamaydy. Shejirede «bir atashyldyq» salt basty orynda túrady. Áuelgi atadan ekinshi buyn (ata), onan ýshinshi buyn (ata) bolyp taramdala bayandalady. Keyde sol atalar ishinen shyqqan batyrlar, biyler,  sheshender, aqyndar, kóripkel-әuliyeler, emkóster, t.b. ómiri men is-әreketteri anyz-әngime retinde aitylyp otyrady. Múndaylardyng bir bólegi ýlken, orta ru atalaryna, keyde kishi ru atalaryna deyin aitylady da, múny «ata shejire» deydi.

Ekinshi, shejirede aitylatyn әrbir úl bala ata esepti bolady. Al, onyng kerisinshe, qyz bala shejirege jazylmaydy. Búl qazaqtyng qyz balany kem kórgendigi emes, qazaqtar (meyli ol qay úlys, qay taypa, ne qay ru bolsa da) әiel zatyn erekshe qúrmet tútady. Qyz balany «az kýndik qonaq» dep erkin, erke ósiredi. Qaghyp-týrtuge, kemsituge, qorlaugha jol qoymaydy. Shejirege qyz balanyng kirmeu sebebi bireu ghana. Ol – qyz balanyng jat júrtqa jaralghandyghy jәne odan ósip-órkendegen úrpaqtyng «jat júrt» atymen atalyp, qyz jaq ruynyng úrpaghy eseptelmeytindigi. Qazaq úghymynda «jat júrt» degenning úghymy óte ken. Múnyng alysy – basqa últ, basqa úlys, ne taypa bolsa, jaqyndary jeti atadan asqan búrynghy qandas tuystary. Alayda, búl tuystarda әke, bala, nemere, shebere, shópshek, tuajat, jýrejat deytin buynnan ótip, jegjat deytin buyngha jetken boluy. Bir atadan taralghan jәne sol atalastardyng bi, aqsaqaldarynyng bas qosyp batalasuy arqyly ru atyn alghan boluy shart etilgen. Erte zamandarda ru atyn alghan osy toptargha osy basqosuda úran belgilep, en, tanba (tamgha) taratqan. Úran jaugershilikke, en, tanba malgha qoldanylghan. Basqalar osy belgileri arqyly sol topty ru dep tanyghan. Eger bir rudyng ishinen búl sharttargha tolmay túryp qyzyn alyp, qyz bergender shyqsa, oghan etegin kesip elden shygharu ne bolmasa ólim jazasyn bergen.

Shejire jәne ishinara derekterge qaraghanda, Albandar Bәidibekting basqa balalarymen qosylyp, Bәidibek atany úran etken. Búl úzaq uaqytqa deyin jalghasqan. Al, óz ishinde әrbir ýlken rudyng óz úrandary bolghan. Mәselen, Qonyrbórik ruy Óteydi (Óteyboydaqty), Ayt ruy Qalypbekti, Sary ruy Baytaylaqty, Álmerek balasy Álmerekti, t.b. atalaryn úran etip belgilegen. Jonghar shapqynyna qarsy soghysta Ile angharynyng eki jaghasyn jaudan tazartugha basshylyq etip, úly jenisti qolgha keltirgen Rayymbekti tútas Alban eli osy kýni «Jalauly» dep atalatyn jerge Rayymbek batyrdyng tuyn tigip, ýlken qúryltay ótkizgen. Osy qúryltayda Rayymbekke «Bas batyr» degen ataq berip, ony býkil Alban qazaghynyng úrany etip belgilegen. Búl tәrtip kýni býginge deyin saqtalyp keledi. Al, Alban eline ejelden belgi bolyp saqtalyp kelgen ??? (tanba belgisi syzylady) ??? tanbanyng ornyna әr ru (tipti orta, kishi rulargha deyin) ózderinshe tanba iyelenip, dәstýrge ainaldyrghan. Búl dәstýr elimizdegi albandarda qazirge deyin saqtaluda.

II

Týrlishe bolyp aitylatyn shejireler qazaqta óte kóp. Olardy oqyp otyrghanda qaranghy ormangha kirip qalghanday adasa bastaysyn. Osyndayda tannyng jaryq júldyzynday bop menmúndalap jarqyrap kórinetin atalar atyna jolyqqanda izdegening tabylghanday «ýh» deging keledi. Biraq, sol atalar birde jogharydan, birde tómennen kórinip, aqylyndy dal qylady. Sonyng biri – jalghyz úly jýzge ghana emes, tútas qazaqtyng halyq bolyp irge qosuyna úiytqy bolghan – Ýisin. Al, osy ýisinning shejiredegi orny әrkelki. Mәselen, Qazaqstannan shyqqan ensiklopediyalyq ýlken shejirelerde ýisin Aqarystan bastap sanaghanda 8-orynnan kórinedi. Shoqan Uәlihanov jazyp alghan shejirede Aqarystan – Júmanbay, odan – Keyki bi, odan – Tóbey, odan – Ýisin. Jýsipbek Shayhysylamúly jazbagha týsirgen shejirede Aqarystyng ýlken әieli Bayshoradan – Baqtiyar, odan – Topay, odan – Ýisin. Shejirelerding kóbinde Ýisinnen songhy úrpaqtarda da әrkelkilik bar. Óz kezinde auyzsha taralyp, sonynan jazbagha týskendikten jәne shejireshilerding mәlimet dәrejesi әrkelki boluynan múnday jaylardyng boluy tabighiy.

«Alban shejiresi» әr týrli shejirelerdi salystyru, shejire jónindegi arghy-bergi zertteu materialdaryn paydalanu negizinde jinap, rettep qúrastyrylghan. Búl shejirede Aqarystan – Baqtiyar, Baqtiyardan – Ýisin, Ýisil, Alshyn tuyldy dep kórsetilgen. Shejirelerge qaraghanda, búlardyng ortaq úrany Baqtiyar bolghan. Baqtiyardyng bir bólim túqymy Irannyng batysyna әldebir sebeppen auyp baryp, óz aldyna handyq qúrghan. Manayyndaghy elding Baqtiyar degenge tili kelmegendikten «Baktriya» dep ataghan. Elimizding klassikalyq tarihnamasy «Hannamada» kezdesetin Baktriya osy bolsa kerek.

Endi ýisinge az ayaldasaq, ýisinder bizding jyl sanauymyzdan 300 jyl búryn iri el bolghan. «Hannamanyn» aituynsha, ýisinder Dúnhuang men Chilan (Shýlen) tauynyng aralyghyndaghy Ordos ýstirtinde qonystanghan. Týrki tilinde sóilegen jәne kelip onnan solgha qaray jazylatyn jazuy bolghan. Ýisinning әri bay, әri kýshti el ekenin estigen Han patshasy olardy ózderining ghúndargha qarsy odaqtasy etu maqsatymen Jiyang Chiandi arnauly tapsyrmamen ýisinderge jiberedi. Shijýn, Jeiýy atty hanshalaryn da beredi. Birer ret ýisinder Han handyghymen sәikesip ghúndargha qarsy soghys ashyp jengenimen, keyindep auyr jeniliske úshyrap, Ilege qonys audarady. Ózderinen búryn saqtardy quyp salyp, olardyng kóshpey qalghan bólegimen birlesip handyq qúrghan dәruzdardy (múny keybir zertteushi «úly jýz» dep, endi bireuleri «tohar» dep jazady) talqandap, qalghan daruz, saqtardy óz qúramyna alyp, Ýisin handyghyn qúrady. Bizding jyl sanauymyzdan keyingi IV ghasyrgha deyin Ýisin handyghy sharuasy shalqyp gýldendi. Eli de kóp ósti. Osydan song úrpaqtarynyng taqqa talasuy barysynda Ýisin eli ekige bólinip әlsirey bastap, qúqyq dulattan taraytyn Týrgeshterding qolyna ótti. Osydan bastap tariyhqa Ýisin atanyng ornyna odan taraghan әuletterding aty mәlim bola bastady. Qytay tarihshysy Jutaudyng IV ghasyrdan keyin «Ýisin aty atalmaytyn boldy» degeni osy edi. «Úighyrlardyng qysqasha tarihynda» ýisinderdi manayyndaghylargha sinip ketti deytini de osydan bolsa kerek.

Is jýzinde ýisin joghalghan da, sinip te ketpegen. Shinjiyannyng Júldyz qyratynan Tashkent, Qaratau, Syrgha deyingi úlan-baytaq dalany meken etken kóp elge ainalghan edi. Tipti, Týrik qaghanaty ekige bólingende sonyng batys bóligi osy Ýisin әuletterining qolynda boldy. Qazaq handyghy qúrylghanda osy ýisinderding ishinen oryn tauyp, ýisinderding qoldauymen kýsheyip, territoriyasyn úlghaytyp, kýshti handyqqa ainalghan bolatyn. Mine, sodan beri Ýisin balasy osy mekennen aughan emes. Basqa ru-taypalardan kelip qoltyghyna kirgenderdi tuysy, bauyry etip, jan sanyn molayta bergen. Búl kýnde ýisindi úiytqy etip, ózderin «Úly jýz Ýisinbiz» deytin taypa sany 20 dan asady. Sondyqtan da, әigili ghalym S. Amanjolov: «Úly jýz degenimiz – Ýisin» dep dúrys aitqan.

Shejireshilerding keybireuleri «Ýisin aty sheshelerining tilegimen qoyylghan. Olardyng familiyasy Uy eken. Sondyqtan, eki balasynyng atyn Uysin, Uysil qoyghan» deydi. Múnysy oijota, joqtan jonyp shygharghan dýniyeler. Al, Qazaqstannyng әigili til ghalymy Gh. Músabaev:

«Ýisin degen atau ýy jәne sin (shen) degen eki sóz. Kóne zamanda ol sózderding әrqaysysynda jeke maghyna bolyp, bertin kele qosylyp, biri – týbir, ekinshisi – júrnaq bolyp jetken. Eski týrkimen tilinde ýishen («Kóroghúly» jyrynda) «bir nәrsening ýiilgen, toptalghan jeri» degen maghynasy osy kýnge deyin saqtalghan. Sondyqtan, «ýisin» sózin ru-taypalardyng jinalghan jeri, memleketi dep úghugha bolady..»,- deydi. Áriyne, ýlken ghalymdardyng tújyrymyn teriske shygharu qiyn. Sóitse de, óz oiymyzdy aitu aiyp sanalmas. Mening shamalauymsha, «ýisin» sózining әsilgi núsqasy úy (ýy emes) jәne syn (sin emes) deytin eki bólikten qúrylghan. Múnyng alghashqysy – «úi» degen sóz úi (mәselen airanday úy), úiytqy, úiysu, úiymdasu degen sózderding әuelgi týbiri.

Syn – júrnaq. Tilimizde qarasyn, borasyn, alsyn, barshyn, alshyn sekildi kóp sóz bar. Sonda «úisyn» «úiysqan, yntymaqtasqan nemese úiysqysh, úiymshyl» degen maghyna beredi. Aytyla kele úy da, syn da jinishkerip, ýisin bolyp ózgergen. Búl sózding formasy úqsamaghanymen, maghynasy «úighyr» sózine úqsaydy. Qytay ghalymdarynyng kóbi «úighyr» sózi «úiymdasu, yntymaqtasu» deytin maghynany beredi dep jazady. Tipti, «Úighyrlardyng qysqasha tarihy» ýisinderdi ózderining arghy ata-babalarynyng biri etip te kórsetedi. Odan keyin ýisinder manayyndaghy elderge sinip ketti dep jansaqtyq jasaydy.

Demek, jogharydaghy derekterden jәne ýisin atynyng kóneliginen ýisinning tym kóne halyq ekenin biluge bolady. Ýisinder tәuelsiz jeke handyq qúryp, hanyn Kýnmu (Kýnbi) ataghangha deyin qanshalyqty zaman ótkenin mólsherleuge bolmaghanymen, «Hannamagha» týskennen bergi uaqyty 23  ghasyrdan (2300 jyldan) asady. Al, qazaq shejirelerinde aitylatyn ýisin qazirgi besiktegi úrpaghyna deyin sanaghanda 1000 jyldan az-aq asady. Sonda ýisin ekeu bolghany ma?

Taghy osy sekildi súrau tughyzatyn bir jay bar. Ol – alban turaly. «Qazaqtyng qysqasha tarihynda» ýisin kýnmuy Eljau biyding (ýisinning ekinshi hany, zamanymyzdan búrynghy 104-177 jyldar aralyghynda el biylegen) 10 úly bolghany, onyng ishinde Duly (Dúghlú) deytin úlynyng qabiletti de qayratty, soghys ónerine sheber qolbasy bolghany aitylady. Osy derek shapyryshty Qazybek bekting «Týp-túqiyannan ózime sheyin» atty shejiresinde de aitylady. Onda Eljau aty Elsau atalyp, búl kisi 5 әielden 23 úrpaq sýigen. Múnyng 10-y myqty bolghan. Ýlkeni Nuly, onan keyingileri Duly qatarlar delingen. Duly túqymy keyin Bәidibek nemeresi Dulatpen qosylyp, Dulat ataldy deydi. Al, Nulydan Abyl, Alban, Azyq, Sanjar deytin tórt úl qalghany aitylady. Búdan tuylatyn súrau: Osy aitylghan alban men biz shejirede aityp jýrgen alban qatysty ma, joq pa? Atalghan shejirede Elsaudyng (Eljaudyn) jetinshi úrpaghy bolyp keletin Mayqy by men Shynghyshandy handyq taqqa otyrghyzatyn Mayqy by bir me, joq pa? Shejirede Mayqy Ýisinning ýlken úly bolyp keletin jaghy taghy bar. Búlardy qalay týsinu kerek? Osy sekildi taghy bir súraq: Ýisinder Ordos ýstirtinde jýrgende olardyng batysynda qanlylar bar edi. Óz aldyna handyq qúrghan el edi deytin («Hannamada») derek bar. Al, bizding shejiremizde qanly ýisin úrpaghy bolyp aitylatyny qalay?

Shejireler men tarihy jazbalardy oqy otyryp, búlar arasynda osynday kereghar jaghdaylargha kezdespeu mýmkin emes. Búl sekildi iri kólemdi sharpityn súraqtargha jenil-jelpi jauap bere salu ýlken aghattyq tudyrady. Búghan tek shejirelerdi búrynghy-songhy jazbalarmen, zattyq, arheologiyalyq jәne etnografiyalyq mәlimettermen salystyra zertteu arqyly ghana jauap beruge bolady. Sóitse de, biz ejelden beri qazaq ómirinde saqtalyp kele jatqan balagha at qoidaghy bir erekshelikti eskermesek bolmaydy. Ol – balasyn ózinen búryn ótken iri túlghaly kisilerdey bolsa eken degen tilekpen nemese úmytylmasyn degen oimen janghyrtyp qoyylatyn at. Múnday attardyng keybiri sol adamnyng úzaq zamanda qalyp úmytylyp bara jatqan ata-babalarynyn, naghashylarynyn, jaqyn qúda-júrattarynyng aty boluy mýmkin. Keyde búryn jýrgen ata mekenderin úmytpau ýshin de qoyylatyn attar bolady. Ásirese, búryn ótken arghy atalarynyng atyn qongdan tarihta nemese shejirede attas adamdar, mәselen, eki Ýisin, eki Mayqy, eki Alban, eki Qanly kezdesetindigin týsinuge bolady.

Osynyng ishinen albandy alyp aitsaq, búl taypanyng óte kóne taypa ekenin jogharyda aitylghan jazba jәne shejire derekterinen syrt, onyng aty da rastaydy. Tarihshylar «alban» sózi kóne eki sózden qúralghanyn aitady. Múnyng alghashqy synary – «alyp» «tau» degendi, songhy synary – «an» «el, halyq» degendi bildiredi deydi. Sonda búl «tau eli, tauda jasaytyn halyq» degendi bildiredi eken (Qoyshyghara Salgharaúly «Qazaqtyng qily tarihy»). Búl tarihshy sonymen birge búrynghy alban túqymy keyingi Bәidibek by nemeresi bolyp keletin albanmen birigip, «alban» atalghanyn aitady. Búl aitylym «Qazaq SSR ensiklopediyasynda» aitylatyn albandar basqa taypalarmen birge Qazaq handyghynyng qúramyna endi degendi rastaydy.

Albandardyng kóneden kele jatqan taypa ekenin dәleldeytin taghy bir derek: albandardyng zamanymyzdyng VI ghasyrynda úly jýz Ýisin úrpaghy Dulattar qúrghan Yuebani (Ýrbi) odaghyna qatynasqany. Búl turaly elimizding tarihy jazbalary men shetel jazbalary kóp jazghan. Olar búl odaq jurjandargha qarsy qúrylghan odaq ekenin túraqtandyrady. Demek, albandar ejelden aty әigili, erjýrek, batyr halyq bolghan. Sondyqtan, ýisinning úly biyi, әri hany Bәidibek óz nemeresining atyn búrynghy әruaqty atasynyng atyn janghyrtyp «Alban» dep qoyghan. Búrynghy albannan qazirgi albangha deyin 2000 jyl shamaly uaqyt ótkenin, keyingi albannan qazirge deyin 600 jyl shamaly uaqyt ótkenin, mine osynday janghyrtyp qoyyludan dep bilgen jón sekildi.

Albandar búl kýnderi negizinen eki memleketke – Qytay men Qazaqstangha jarylyp qonystanghan. Múnan syrt Qyrghyzstannyng Ystyqkól oblysynda az bolmaghan qazaq albandary qonystanghan. Derek kózderinen qaraghanda, albannyng jalpy jan sany 500 mynnan asatyn kórinedi.

Albandar – ejelgi ýisinderding tike úrpaghy. Búlar tarihtyng úzaq sýresinde ýisinning basqa úrpaqtarynan irgesin bólip kórgen emes. Qytay elimen úzaq mezgil dostyq, qúdandalyq baylanys ornatqan ýisin úrpaghynyng biri retinde albandar Úly Jibek jolynyng ashyluyna, onyng úzaq mezgil jalghasuyna, qorghaluyna zor ýles qosqan. Ýisin eli men Han elining barys-kelisi kóbinshe Kýsәn (Kýshar) arqyly bolghandyghyn elimiz tarihshylary jazyp qaldyrghan. Al, albandar Júldyz qyratynan batysqa qaray býgingi Qazaqstannyng Almaty oblysyna qarasty Úzynaghash, Qarghaly deytin jerine deyin tauly ónirdi meken tútqan. Ásirese, Ýisin tauy men Tәnir tauynyng aralyghyndaghy Tekes angharyn ata qonys etken. Ýisin Kýnbiyining ordasy da osy ónirge ornalasqan. Búl Ýisin men Han ordalarynyng yntymaq-berekesin saqtau, jibek jolynyng qorghaluy jóninde albandargha auyr mindet jýktegen. Ásirese, Ýisin ordasynan, ne bolmasa Han ordasynan Kýshar arqyly ýisin ordasyna baratyn sauda kerueni, elshilik týgeldey osy albandar qonystanghan Tekes anghary arqyly bolghan. Amandyqqa da osylar jauapty bolghan.

III

Shejire – halyqtyng asyl múrasy, halyq tarihynyng manyzdy bir salasy. Qazaq halqy ejelden beri shejirege erekshe mәn bergen. Tegin bilmegendi «teksiz» dep ataghan. Óz balalaryna jeti atagha deyin ýiretip otyrudy saltqa ainaldyrghan. Jeti atasyn bilmegendi «jetesiz» dep kinәlaghan. Osynyng arqasynda qazaqtar eng az degende jeti atagha deyin biludi ózining boryshy sanaghan. Ár ru, әr taypada ata shejireni tolyq biletin kisiler bolghan. Olardy «shejireshi» dep ataghan. Shejire aldymen qara sóz arqyly aitylghan. Keyin bir bólim aqyn-jyraular shejireni ólenmen jyrlaytyn bolghan. Sóitip, shejire ólenmen aitylatyn shejire, qara sózben aitylatyn shejire bolyp bólingen. Búl qazaqtyng shejireshildigin bayqaghan basqa últ halyqtarynan shyqqan keybir oqymystylardy qyzyqtyryp, qazaq shejiresin jinau, zertteuge múryndyq bolghan.

Qazaq halqynda jazba shejire auyzsha shejire negizinde payda bolghan. Jazba shejirening basy dep zamanymyzdyng IV ghasyrynda ýisin elinde jazbagha týsken «Oghyznamany» aitugha bolady. Múnda ýisin (úlyq týrik), qanly, qypshaq, qarlúq attarynyng qalay qoyylghany sóz bolady. HI ghasyrda ótken Mahmút Qashqary da «Týrki tilder sózdiginde» qazaqtyng kóptegen rulary jóninde mәlimet beredi. Onan keyin qazaqtyng shejire derekterin qaghazgha týsirushi – qazaqtyng qanly taypasynan shyqqan әigili tarihshysy Jamal Qarshi. Ol HIII ghasyrda jazghan «Mulhaqat as-surah» («Sózikke qosymsha») enbeginde ózine deyingi shejire anyzdaryn, qazaq júrtynyng ómir tirshiligin bayandaghan. HIII-HVIII ghasyrlar arasyndaghy oqighalardy birshama tolyghyraq bayandaghan shejire –  «Nәsapnama qazaq» («Qazaq shejiresi»). Onan keyingi kezderde jazylghan shejireler neshe ondap sanalady. Solardyng ishinen Múhammed Haydar Dulatidyng «Tariyh-y Rashidiyn», Shoqan Uәlihanúly jazyp alghan úly jýz shejiresin, Shәkәrim Qúdayberdiúlynyng «Qazaq-qyrghyz hәm handar shejiresin», Jýsipbek Shayhsylamúlynyng «Úly jýzi shejiresin» ataugha bolady.

HIH ghasyrda qazaq shejirelerin jinau, retteu, zertteu júmysyna Shoqan Uәlihanov, Á. Divaev, Q. Halidi, N. Naushabaev jәne Shәkәrim, Múhamedjan, Mәshhýr Jýsip qatarly kisiler erekshe ýles qosqan.

Elimiz qazaqtarynda shejirelerdi qaghazgha týsiru el azattyghynan ilgeri bastalyp, azattyqtan song endi-endi qolgha alyna bastaghanda, art-artynan jýrgizilgen solaqay qimyldar kesirine úshyrap ayaqsyz qalghan edi. Tek partiyamyzdyng 11-kezekti ortalyq komiyteti 3-jalpy mәjilisinen song iydeya azat bolyp, halyq múralaryna múragerlik etu baghyty aiqyndalyp, búl iygilikti júmys resmy qolgha alyna bastady. Sonyng nәtiyjesinde 1990 jyly Nyghmet Mynjanúly men Ábdireshit Baybolatúlynyng úiymdastyryp qúrastyruynda «Qazaq shejireleri» atty kitap Ile halyq baspasynan jaryq kórdi. 1996 jyly Tәlipbay Qabaevtyng úiymdastyruymen Núrbolat, Sherubay, Qyzaybek, Dәulethan qatarly kisilerding qúrastyruymen «Qazaq shejiresi» Shinjiyang jastar-órender baspasynan jaryq kórdi. Osydan song «Kerey shejiresi», «Nayman shejiresi», «Uaq shejiresi», «Qyzay shejiresi» atty kitaptar art-artynan basylyp taraldy.

Shejireni arnayy zertteu – kenje qalghan sala. Búl júmysty alghash qolgha alghan ghalymdarymyz Shoqan Uәlihanov, Shәkәrim Qúdayberdiúly qatarly kisilermen ghana shekteledi. Mysaly, Shәkәrim Qúdayberdiúly óz kezindegi qazaq ru-taypalarynyng shejirelerin jәne erteden beri basqa halyqtar jazbalaryndaghy әr týrli derekterden paydalanyp, «Týrik, qyrghyz, qazaq hәm handar shejiresi» dep atalatyn shejire jazyp, jalpy qazaqtyng ata tegi turaly óz boljamdaryn aitty. Qazaq shejiresi jayynda elimizding oqymystylarynan túnghysh oy aityp, alghashqy qadamda zertteu jýrgizgen kisi – ghalym Nyghmet Mynjanúly boldy. Búl kisi 1990 jyly Ile halyq baspasynan jaryq kórgen «Qazaq shejireleri» atty kitapqa jazghan alghy sózinde shejire tarihy, shejirening tarih tanudaghy róli, týrge bólinui turaly birsypyra nazariyalyq mәseleler jayynda kónil toyarday tújyrym jasap, shejire zertteuding túnghysh soqpaghan saldy.

Shejire men búrynghy-songhy tarihy jazbalardy ózara salystyra zertteu jaghynan Qazaqstan etnografiyalyq ghalymy Qoyshyghara Salgharaúlynyng enbegin joghary baghalaugha bolady. Ol ózining 1992 jyly «Jalyn» baspasynan shyqqan «Qazaqtyng qily tarihy» atty enbeginde qazaqtyng ata tegi, jýzge bólinui, rular men taypalardyng tarihy jaghdaylargha baylanysty bólinu-qosyluy, taghy basqalaryn edәuir jiktep, jiliktep jazyp kórsetken. Keybir ru-taypalardyng tegi jónindegi, olardyng úrpaqtaryn kórsetu jaghyndaghy keybir aghat basqandyghyn esepke almaghanda, búl qazaq shejiresin zertteuge jasalghan óte batyl, sәtti qadam deuge bolady. Tynysynyng kendigi, qisynynyng moynyndatarlyq kýshi jaghynan búghan jetetin ghylymy enbek qazaqta әli dýniyege kelgen joq.

***

Shejire tanu – últ tanu, halyqty tanu. Últymyzdyng ótkenin bilu, dәnin alyp, qauyzyn shygharyp tastau. Yaghni, atadan kele jatqan salttyng últtyng býgini men ertenine es qatatynyn alyp, kereksizin shygharyp tastau ýshin de shejire biludin, zertteuding manyzy zor. Elimizde búl – kezeng kýtip túrghan manyzdy mәsele.

Odan qalsa, Jibek joly tarihyn zertteu – býgingi dýniyedegi eng iri taqyryp. Búl taqyryptyng «Jibek joly qashan, kimder aralyghynda, qalay bastaldy? Oghan erekshe ýles qosyp, úzaq uaqyt jalghastyruda, amandyghyn qorghaugha kim jauapty bolghan? Olardyng úrpaqtarynan kim bar?» deytin syqyldy kóp mazmúndy qamtityny ózinen-ózi týsinikti jәi.

Ekinshi jaghynan, «Búl Alban kim? Ol qazaqtyng úlys, taypalarymen qalay qiysady? Qazaqtyng últ bolyp qalyptasuynda qanday róli bar?» degen mazmúndardy da qamtyp, osy zamanghy últtanu ghylymyna da jol ashatyny sózsiz. Sonymen birge, halyqarada Qytay men Qazaqstannyng tarihy tamyrlastyghyna da ýlken kuә bolyp tabylady.

Ýshinshi, búl shejirede qazaq ru-taypalary bir kisining balasy ekendigi ashyq kórinedi. Sondyqtan, barlyq qazaq balasynyng rushyldyqqa jol bermey, ishki yntymaghyn kýsheytuine, basqa últ halyqtarymen de tyghyz yntymaqtasyp, birlikte algha basuyna dem beredi.

Tórtinshi, keyingi úrpaqtyng tegin tanuyna, ata-babalarynyng otan, halyq ýshin nelerdi istegenin biluine, búrynghygha múrager, keyingige búidager bolyp ósuine jaqynnan kómektesedi.

Besinshi, múnan keyingi shejire-tarih zertteushilerdi mol derektermen qamdaydy.

Qolynyzdaghy «Alban shejiresi» – elimizden shyqqan shejireler ishindegi kólemi eng zor ensiklopediyalyq shejire. Búl shejire qazaqtan bastalyp, albannyng osy kýngi besiktegi balasyna deyin qamtidy. Jinap qúrastyrushy Ápsamet Toqtasynúly 20 jyl boyy jalyqpay, shyndap den qoyyp jinaghan. Elimizdegi alban taypasynyng ýlkendi-kishili rularynan shejire biledi degen  súnghyla qarttardyng kóbimen súhbatta bolyp, bireulerine qol jyluyn berse, bireulerine kónil jyluyn berip, birde-bir ru, tipti bergi atalardyng da qaghys qalmauyna kóp kýsh shygharghan. Onan syrt, kórshimiz Qazaqstanda da bolyp, olardyng arasyndaghy shejire biletin birsypyra adamdardan jazyp alghan jәne Qazaqstannan shyqqan albannyng ru shejirelerin de jinaghan. Aqyrynda eki eldegi auyzsha aitylyp jýrgen shejireler men basylyp shyqqan shejirelerdi salystyra otyryp osy ýlken shejireni  qúrastyrghan.

Týrli jaghdaylargha baylanysty taryday shashylyp ketken qalyng alban taypasyn osy tomgha tolyq kirdi deuge bolmaydy. Kitapqa albannyng negizi kirip boldy deuge bolady. Qalyp qoyghandary bolyp jatsa dep, shejirening sonyna birneshe aq bet qosymsha berildi. Soghan jazyp tolyqtasa bolady.

Shejire – halyqtyng óz múrasy, tól múrasy. Múnda eskining kózi, jananyng aq tilekke toly sózi jatyr. Damyghan elderde búl sekildi asyl múra әr týtining altyn sandyghynda, aq torghyngha orap, ata múra retinde saqtalady eken. Bizding halqymyz eshkimnen kem týspeydi dep senemiz!

Tәlipbay Qabaev (1935-2017)

әdebiyet zertteushi baspager

Abai.kz