«البان شەجىرەسى» حاقىندا

ءى

اكەسىز بالا، اتاسىز حالىق جوق، اكەسىن تانىماعان، اتا تەگىن بىلمەگەن حالىقتان ءۇمىت جوق. وسىنى ەرتە بىلگەن حالىقتار ءوزىنىڭ اتا تەگىن تەكتەپ، اتا-بابالارىنىڭ تاريحىن كەيىنگى ۇرپاققا اۋىزشا ايتىپ جالعاستىرىپ وتىرعان. دۇنيە جۇزىندەگى بارشا حالىقتىڭ اتا تەگى جانە ودان تارماقتالىپ ءوسىپ-ءوربۋى جونىندە ءوز شەجىرەلەرى بار. مىسالى، قىتاي حالقى وزدەرىن «حۋاڭديدەن تارالدىق» دەسە، يتاليالىقتار وزدەرىن ەرتەدە قاسقىر ەمىزىپ وسىرگەن ريم، رومۋل دەيتىن ەكى بالانىڭ ريمىنەن تارالدىق دەپ، سونىڭ قۇرمەتىنە ريم قالاسىن سالدىرعان. ال، تۇركى تىلدەس حالىقتاردىڭ ءبىر پاراسى «قانشىق قاسقىردان وربىگەن اشىنا تايپاسىنىڭ تۇقىمىمىز» دەيدى. سول سەكىلدى قازاق حالقى وزدەرىن «قادىر دەيتىن كىسى مەن اققۋ بەينەسىندە جاسانعان پەرى قىزىنان وستىك» دەپ اڭىز ەتىسىپ، اققۋدى قاسيەت تۇتادى. ارينە، بۇل ايتىلعانداردىڭ بارلىعى وتە ەرتە كەزدەگى توتەمدىك كوزقاراستان تۋىلعان ءسابي تانىمدار. ودان سوڭعى ساتىداعى تانىم، تۇپتەپ كەلگەندە، قاۋىمدىق، رۋلىق داۋىرگە ءتان. قازاق حالقى بۇل كەزدەگى ءوزىنىڭ ءتۇپ اتاسى دەپ الاشتى ايتادى. «اتامىز – الاش، كەرەگىمىز – اعاش» دەيتىن تاسقا باسقان تاڭباداي ايشىقتى ءسوز مىنە وسىنى مەڭزەيدى. ال، «الاش الاش بولعاندا، تاڭباسىز (تامعاسىز) تاي، ەنسىز قوي بولعاندا» دەيتىن سوزدەر سول ءتۇپ اتا رەتىندە ايتىلاتىن الاشتىڭ جەكە مۇلىك  قالىپتاسپاعان كەزدە ءومىر كەشكەنىن ايعاقتايدى.

قازاقتىڭ اۋىزشا شەجىرەسىنىڭ باسى الاشتان باستالادى. شەجىرەلەردىڭ كوبى الاشتان وزبەك، قازاق، سوزاق، قاراقالپاق، قىرعىز، نوعاي (تاتار) دەيتىن التى بالا تۋعىزىپ، ولاردى «التى الاش» اتايدى. اعايىندى التاۋ جاۋدان قورعانۋعا، نە بولماسا جاۋعا شابۋىل جاساۋعا تۋرا كەلگەندە «الاش-الاش!» دەپ ۇران شاقىرىپ، تىزە قوساتىن بولعان. ەگەر ولار ءبىر كىسىدەي كۇش بولىپ بىرىكپەسە، ورنى تولعىسىز جەڭىلىسكە ۇشىراعان. سوندىقتان، قازاقتار مۇنى «التاۋ الا بولسا الدىداعى كەتەدى، تورتەۋ تۇگەل بولسا توبەدەگى كەلەدى» دەگەن ماقالمەن بەينەلەگەن.

الاشتان التاۋ بولىپ تۋىلىپ، ولار ءوسىپ-ءوربىپ التى رۋعا، ودان التى تايپاعا، سوڭىنان التى ۇلىس نەمەسە التى حالىق بولعانعا دەيىن قانشالىقتى ۋاقىتتىڭ وتكەنىن مولشەرلەۋ قيىن. سولايدا بۇلار اراسىنداعى تۋىسقاندىقتىڭ قازاقتىڭ ءاز تاۋكە حانىنىڭ زامانىنا دەيىن جالعاسقانىن مىنا ءبىر دەرەكتەردەن بايقاۋعا بولادى. بىردە تاۋكە حان نوكەرلەرىن ەرتىپ اڭ اۋلاپ ءجۇرىپ، وقياتتان جوڭعارلاردىڭ قولىنا تۇسەدى. جوڭعار حانى تاۋكەنى ولتىرۋدەن دە، قورلاۋدان دا قورقىپ، وعان التىنمەن اپتالىپ، كۇمىسپەن كۇپتەلگەن شاتىر تىگىپ، سوندا ۇستايدى. ويتكەنى، ءاز تاۋكە حاننىڭ ارتىندا قالىڭ ەلى – التى الاشى بار ەدى. التى الاشتىڭ بالاسى «الاشتاپ» ۇران سالىپ، جوڭعاردى تالاي قىرعىنداعان ەدى. ءاز تاۋكە حان شاتىردا جاتىپ:

«اي استىندا كورىنگەن التىن شاتىر،

سول شاتىردا قاماۋلى تاۋكە جاتىر.

التى الاشتىڭ بالاسى قايدا دەيمىن،

الماي ما ەكەن قۇتقارىپ وڭشەڭ باتىر؟!» - دەپ التى الاشتى ءوزىن قۇتقارۋعا شاقىرادى. سونان سەسكەنگەن جوڭعار حانى تاۋكەنى بوساتىپ قويا بەرەدى.

الاش جونىندە قازاق شەجىرەلەرى ءارتۇرلى ايتادى. شەجىرە ونى قىزىل ارىستان حاننان تۋعىزىپ، الا بولعاندىعى ءۇشىن ايدالاعا اپارىپ تاستاندى ەتەدى. ونى بالاسى جوق ءبىر قاريا ادام باعىپ الىپ، ءوسىرىپ ەرجەتكىزەدى. بالاعا «الاشا» دەپ ات قويادى. كەيىن قوتانبايدىڭ ءۇش بالاسى ءجۇز-جۇزدەن جىگىت ەرتىپ بارىپ قوسىلىپ، الاشتى (الاشانى) حان سايلايدى. ءۇش ءجۇز قوتانبايدىڭ وسى ءۇش بالاسىنان تارادى. «الاش» دەگەنىمىز وسى «الاشا حان» دەيدى. تاعى ءبىر شەجىرەلەر الاشتى موعول حانى احمەت حانعا بايلانىستىرادى. بۇل ايتىلىمداردىڭ ەشقايسىسى دا قيسىنعا كەلمەيدى. ويتكەنى، بۇل اڭىزدار الاشتى بەرىلەتىپ فەودالدىق حاندىق داۋىرىنە اكەلەدى. ال، شىندىعىندا، الاشتىڭ قاۋىمدىق، رۋلىق زاماندا جاساعان كىسى ەكەندىگى جوعارىدا ايتىلعان اتالى سوزدەن بەلگىلى.

قازاق شەجىرەسىنىڭ تۇراقتانعان بەرىك جۇيەسى بار. بۇل ورايدا وعان دالەل رەتىندە ايتاتىنىمىز – الاش بالالارىنىڭ تاريحتان بەرگى ىرگەلەس جاساپ، ورتاق جاۋعا بىرلىكتە قارسى تۇرىپ كەلگەندىگى، ءبىر اتادان تاراماعان، تۋمىسى بولەك بولسا، بۇلار الدەقاشان بولەك-بولەك كەتكەن بولار ەدى. ءتىپتى، وسى التى الاش ۇرپاعى التىن وردا ىدىراپ، جەكە-جەكە حاندىق بولىپ كەتسە دە تۋىسقاندىعىن ۇمىتپاعان. ءتىل جاعىنان بىلايلاۋ بولىپ كەتسە دە، التاۋدىڭ ۇلكەنى بولعان وزبەكتى «ءوز اعام» دەپ اتاپ كەلگەن.

قازاق شەجىرەسىندە تەرەڭدەپ زەرتتەۋگە ءتيىستى ماڭىزدى ماسەلەنىڭ ءبىرى – ءۇش جۇزگە ءبولىنۋ ماسەلەسى. بۇل تۋرالى دا ءارتۇرلى دەرەك ايتىلادى. مۇنىڭ ءبىرى ءبىز جوعارىدا ايتقان الاشا حان مەن قوتانبايدىڭ ءۇش بالاسى تۋرالى اڭىز. الايدا، كوپشىلىك شەجىرەلەر ءۇش ءجۇزدى قازاقتىڭ ءۇش بالاسى – اقارىس، بەكارىس، جانارىستان تاراتادى. «قازاق سسر ەنتسيكلوپەدياسى» مۇنداعى «ءجۇز» ءسوزىن «باعىت، بەتالىس» دەپ تۇسىندىرەدى. شىندىعىندا دا، قازاقتىڭ ءۇش بالاسى ءۇش باعىتتا: ۇلى ءجۇز – كۇنگەي بەتكە، ورتا ءجۇز – تەرىسكەي بەتكە، كىشى ءجۇز – باتىسقا ورنالاسقان. جاۋگەرشىلىك، ۇركىنشىلىك كەزدەرى بولماسا، اتام زاماننان بەرى جۇزدەردىڭ بۇل ورنالاسۋىندا كوپ وزگەرىس بولماعان. ءاربىر جۇزدەن تاراعان تايپالار مەن ۇلىلى-كىشىلى رۋلاردىڭ دا سول ءجۇز ىشىندەگى قونىس-ءورىسى بولەك-بولەك بولعان. ال، جاۋگەرشىلىك زامانداردا، ماسەلەن، «اقتابان شۇبىرىندى» كەزىندە جان ساۋعالاپ باسقا ءجۇز، باسقا تايپالار ورنالاسقان مەكەنگە ءبولىنىپ بارسا دا، زامان تۇزەلىپ، بەيبىت كۇن كەلگەندە باياعى اتا مەكەن – قارا قونىسىنا قايتا كەلىپ ورنالاسىپ وتىرعان. مۇنداي جاعدايدا بىرەر اۋىل، بىرەر اتا تۇقىمى ءبولىنىپ قالماسا، كوپشىلىگى «بولىنگەندى ءبورى جەيدى، جارىلعاندى جاۋ الادى» دەپ، نەمەسە «ۋ جەسەڭ –رۋىڭمەن» دەپ جىگىن بۇزباعان. مىنەكي، وسىنداي اتا قونىستى قاسيەت تۇتۋ، تۋىسقاندىقتى قاستەرلەۋ ءۇش ءجۇزدىڭ نەمەسە ونان تاراعان رۋ-تايپالاردىڭ ءتۇبىنىڭ ءبىر ەكەنىن كورسەتەدى. قايسىبىر زەرتتەۋشىلەر قازاقتىڭ جۇزگە ءبولىنۋىن قازاق حاندىعىنان كەيىن بولدى، ونان بۇرىن ولار جەكە-جەكە جۇرگەن كوشپەندى رۋ-تايپالار ەدى، تەك قازاق حاندىعى قۇرىلعان سوڭ، ولار وسى حاندىققا قاراپ قازاق دەپ اتالدى، ودان سوڭ جۇزگە ءبولىندى دەيدى. ءتىپتى، اتى الاتاۋداي كىسىلەر «قازاق» ءسوزىن «قاشاق» سوزىنەن وزگەردى دەگەندى كولدەنەڭ تارتادى. «قاشاق» (قاشقىن) دەيتىن كەمسىتكەن ءسوزدى ءبىر حالىق ارلانباي، قورلانباي مالدانىپ جۇرە بەردى دەگەنگە سەنە سالادى دەپ ويلاسا كەرەك. دەمەك، بۇل دا حاندىققا، حالىققا ورتاق ات بولعان «قازاق» ءسوزىنىڭ قازاق اتادان كەلە جاتقانىن، ءتىل بىرلىگىنىڭ تۇتاستىعىن، حاندىققا قاراعان حالىقتىڭ قازاق اتانىڭ ۇرپاعى ەكەنىن كورسەتەدى.

جۇزگە ءبولىنۋ قازاق حاندىعى، ءتىپتى، التىن وردادان بۇرىن-اق تۋىسقاندىق، قانداستىق جانە تەرريتوريالىق-باعىتتىق نەگىزدە قالىپتاسىپ بولعان-دى. مىنە، وسى «ءجۇز» ءسوزىنىڭ الدىندا كەلەتىن «ۇلى، ورتا، كىشى» سوزدەرى قازىرگى تىلىمىزدەگى ۇلكەن وتاۋ، ورتا وتاۋ، كىشى وتاۋ دەگەنمەن بىردەي.

الاشتىڭ التى بالاسى ءوسىپ، التى ەل بولعانعا دەيىن ايىرىلماعان تۋىسقاندىعى ابىلقايىر حاننىڭ كەسىرىنەن بولعاندىعىن قازاقستان جازۋشىسى ءارى تاريحشىسى مۇحتار ماعاۋين «قازاق تاريحىنىڭ الىپپەسى» اتتى ەڭبەگىندە دۇرىس كورسەتكەن. بىراق، بۇل ەڭبەكتىڭ اعاتتىعى – قازاقتىڭ اقارىس، بەكارىس، جانارىس اتتى ءۇش بالاسىنان تاراعان ءۇش ءجۇزدى الاشتىڭ ءۇش بالاسى ەتىپ كورسەتكەندىگى. قازاق شەجىرەسىنىڭ قالاعانشا كەرگىلەپ-سوزعىلاۋعا كەلمەيتىن بەرىك جۇيەسى بار. ەشقانداي شەجىرە التى الاش پەن ءۇش ءجۇزدى ءبىر ساناعان ەمەس. قازاقتان تاراعان ءۇش بالانىڭ ءاربىر بۋىنىندا ۋاقىتتىڭ تىم ۇزاق بولۋىنان جانە ءوز زامانىندا جازباعا تۇسپەۋ سەبەبىنەن ىلگەرى-كەيىندىك بولۋى مۇمكىن. ماسەلەن، اكەسى بالاسى، بالاسى اكەسى ورنىندا ايتىلۋى، كوپ اتالاردىڭ ۇمىتىلىپ، ايتىلماي قالۋى مۇمكىن. مۇنى تۇسىنۋگە بولادى. بىراق، ەڭ ءتۇيىندى، تالماۋ ماسەلەلەرگە قازاق شەجىرەسى نەمقۇرايدى قاراماعان.

شەجىرە – ءتۇپ اتا جانە ودان تارالاتىن رۋ، تايپا، ۇلىستاردىڭ ءوسىپ-ءوربۋ تاريحى. قازاق شەجىرەسىنىڭ تۇراقتانعان بەرىك جۇيەسى بار دەگەن ەدىك. ەندى وسى جۇيەنى ءبىراز اشالاي كەتەيىك.

ەڭ الدىمەن، شەجىرەنىڭ ايتىلۋ، جازىلۋ ءتارتىبى باسقا ەشقانداي ادەبيەتكە ۇقسامايدى. شەجىرەدە «ءبىر اتاشىلدىق» سالت باستى ورىندا تۇرادى. اۋەلگى اتادان ەكىنشى بۋىن (اتا), ونان ءۇشىنشى بۋىن (اتا) بولىپ تارامدالا باياندالادى. كەيدە سول اتالار ىشىنەن شىققان باتىرلار، بيلەر،  شەشەندەر، اقىندار، كورىپكەل-اۋليەلەر، ەمكوستەر، ت.ب. ءومىرى مەن ءىس-ارەكەتتەرى اڭىز-اڭگىمە رەتىندە ايتىلىپ وتىرادى. مۇندايلاردىڭ ءبىر بولەگى ۇلكەن، ورتا رۋ اتالارىنا، كەيدە كىشى رۋ اتالارىنا دەيىن ايتىلادى دا، مۇنى «اتا شەجىرە» دەيدى.

ەكىنشى، شەجىرەدە ايتىلاتىن ءاربىر ۇل بالا اتا ەسەپتى بولادى. ال، ونىڭ كەرىسىنشە، قىز بالا شەجىرەگە جازىلمايدى. بۇل قازاقتىڭ قىز بالانى كەم كورگەندىگى ەمەس، قازاقتار (مەيلى ول قاي ۇلىس، قاي تايپا، نە قاي رۋ بولسا دا) ايەل زاتىن ەرەكشە قۇرمەت تۇتادى. قىز بالانى «از كۇندىك قوناق» دەپ ەركىن، ەركە وسىرەدى. قاعىپ-تۇرتۋگە، كەمسىتۋگە، قورلاۋعا جول قويمايدى. شەجىرەگە قىز بالانىڭ كىرمەۋ سەبەبى بىرەۋ عانا. ول – قىز بالانىڭ جات جۇرتقا جارالعاندىعى جانە ودان ءوسىپ-وركەندەگەن ۇرپاقتىڭ «جات جۇرت» اتىمەن اتالىپ، قىز جاق رۋىنىڭ ۇرپاعى ەسەپتەلمەيتىندىگى. قازاق ۇعىمىندا «جات جۇرت» دەگەننىڭ ۇعىمى وتە كەڭ. مۇنىڭ الىسى – باسقا ۇلت، باسقا ۇلىس، نە تايپا بولسا، جاقىندارى جەتى اتادان اسقان بۇرىنعى قانداس تۋىستارى. الايدا، بۇل تۋىستاردا اكە، بالا، نەمەرە، شەبەرە، شوپشەك، تۋاجات، جۇرەجات دەيتىن بۋىننان ءوتىپ، جەگجات دەيتىن بۋىنعا جەتكەن بولۋى. ءبىر اتادان تارالعان جانە سول اتالاستاردىڭ بي، اقساقالدارىنىڭ باس قوسىپ باتالاسۋى ارقىلى رۋ اتىن العان بولۋى شارت ەتىلگەن. ەرتە زامانداردا رۋ اتىن العان وسى توپتارعا وسى باسقوسۋدا ۇران بەلگىلەپ، ەن، تاڭبا (تامعا) تاراتقان. ۇران جاۋگەرشىلىككە، ەن، تاڭبا مالعا قولدانىلعان. باسقالار وسى بەلگىلەرى ارقىلى سول توپتى رۋ دەپ تانىعان. ەگەر ءبىر رۋدىڭ ىشىنەن بۇل شارتتارعا تولماي تۇرىپ قىزىن الىپ، قىز بەرگەندەر شىقسا، وعان ەتەگىن كەسىپ ەلدەن شىعارۋ نە بولماسا ءولىم جازاسىن بەرگەن.

شەجىرە جانە ءىشىنارا دەرەكتەرگە قاراعاندا، الباندار بايدىبەكتىڭ باسقا بالالارىمەن قوسىلىپ، بايدىبەك اتانى ۇران ەتكەن. بۇل ۇزاق ۋاقىتقا دەيىن جالعاسقان. ال، ءوز ىشىندە ءاربىر ۇلكەن رۋدىڭ ءوز ۇراندارى بولعان. ماسەلەن، قوڭىربورىك رۋى وتەيدى (وتەيبويداقتى), ايت رۋى قالىپبەكتى، سارى رۋى بايتايلاقتى، المەرەك بالاسى المەرەكتى، ت.ب. اتالارىن ۇران ەتىپ بەلگىلەگەن. جوڭعار شاپقىنىنا قارسى سوعىستا ىلە اڭعارىنىڭ ەكى جاعاسىن جاۋدان تازارتۋعا باسشىلىق ەتىپ، ۇلى جەڭىستى قولعا كەلتىرگەن رايىمبەكتى تۇتاس البان ەلى وسى كۇنى «جالاۋلى» دەپ اتالاتىن جەرگە رايىمبەك باتىردىڭ تۋىن تىگىپ، ۇلكەن قۇرىلتاي وتكىزگەن. وسى قۇرىلتايدا رايىمبەككە «باس باتىر» دەگەن اتاق بەرىپ، ونى بۇكىل البان قازاعىنىڭ ۇرانى ەتىپ بەلگىلەگەن. بۇل ءتارتىپ كۇنى بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ كەلەدى. ال، البان ەلىنە ەجەلدەن بەلگى بولىپ ساقتالىپ كەلگەن ؟؟؟ (تاڭبا بەلگىسى سىزىلادى) ؟؟؟ تاڭبانىڭ ورنىنا ءار رۋ ء(تىپتى ورتا، كىشى رۋلارعا دەيىن) وزدەرىنشە تاڭبا يەلەنىپ، داستۇرگە اينالدىرعان. بۇل ءداستۇر ەلىمىزدەگى البانداردا قازىرگە دەيىن ساقتالۋدا.

ءىى

تۇرلىشە بولىپ ايتىلاتىن شەجىرەلەر قازاقتا وتە كوپ. ولاردى وقىپ وتىرعاندا قاراڭعى ورمانعا كىرىپ قالعانداي اداسا باستايسىڭ. وسىندايدا تاڭنىڭ جارىق جۇلدىزىنداي بوپ مەنمۇندالاپ جارقىراپ كورىنەتىن اتالار اتىنا جولىققاندا ىزدەگەنىڭ تابىلعانداي «ءۇھ» دەگىڭ كەلەدى. بىراق، سول اتالار بىردە جوعارىدان، بىردە تومەننەن كورىنىپ، اقىلىڭدى دال قىلادى. سونىڭ ءبىرى – جالعىز ۇلى جۇزگە عانا ەمەس، تۇتاس قازاقتىڭ حالىق بولىپ ىرگە قوسۋىنا ۇيىتقى بولعان – ءۇيسىن. ال، وسى ءۇيسىننىڭ شەجىرەدەگى ورنى اركەلكى. ماسەلەن، قازاقستاننان شىققان ەنتسيكلوپەديالىق ۇلكەن شەجىرەلەردە ءۇيسىن اقارىستان باستاپ ساناعاندا 8-ورىننان كورىنەدى. شوقان ءۋاليحانوۆ جازىپ العان شەجىرەدە اقارىستان – جۇمانباي، ودان – كەيكى بي، ودان – توبەي، ودان – ءۇيسىن. جۇسىپبەك شايحىسىلامۇلى جازباعا تۇسىرگەن شەجىرەدە اقارىستىڭ ۇلكەن ايەلى بايشورادان – باقتيار، ودان – توپاي، ودان – ءۇيسىن. شەجىرەلەردىڭ كوبىندە ۇيسىننەن سوڭعى ۇرپاقتاردا دا اركەلكىلىك بار. ءوز كەزىندە اۋىزشا تارالىپ، سوڭىنان جازباعا تۇسكەندىكتەن جانە شەجىرەشىلەردىڭ مالىمەت دارەجەسى اركەلكى بولۋىنان مۇنداي جايلاردىڭ بولۋى تابيعي.

«البان شەجىرەسى» ءار ءتۇرلى شەجىرەلەردى سالىستىرۋ، شەجىرە جونىندەگى ارعى-بەرگى زەرتتەۋ ماتەريالدارىن پايدالانۋ نەگىزىندە جيناپ، رەتتەپ قۇراستىرىلعان. بۇل شەجىرەدە اقارىستان – باقتيار، باقتياردان – ءۇيسىن، ءۇيسىل، الشىن تۋىلدى دەپ كورسەتىلگەن. شەجىرەلەرگە قاراعاندا، بۇلاردىڭ ورتاق ۇرانى باقتيار بولعان. باقتياردىڭ ءبىر ءبولىم تۇقىمى يراننىڭ باتىسىنا الدەبىر سەبەپپەن اۋىپ بارىپ، ءوز الدىنا حاندىق قۇرعان. ماڭايىنداعى ەلدىڭ باقتيار دەگەنگە ءتىلى كەلمەگەندىكتەن «باكتريا» دەپ اتاعان. ەلىمىزدىڭ كلاسسيكالىق تاريحناماسى «حاننامادا» كەزدەسەتىن باكتريا وسى بولسا كەرەك.

ەندى ۇيسىنگە از ايالداساق، ۇيسىندەر ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان 300 جىل بۇرىن ءىرى ەل بولعان. «حاننامانىڭ» ايتۋىنشا، ۇيسىندەر دۇڭحۋاڭ مەن چيلان (شۇلەن) تاۋىنىڭ ارالىعىنداعى وردوس ۇستىرتىندە قونىستانعان. تۇركى تىلىندە سويلەگەن جانە كەلىپ وڭنان سولعا قاراي جازىلاتىن جازۋى بولعان. ءۇيسىننىڭ ءارى باي، ءارى كۇشتى ەل ەكەنىن ەستىگەن حان پاتشاسى ولاردى وزدەرىنىڭ عۇندارعا قارسى وداقتاسى ەتۋ ماقساتىمەن جياڭ ءچياندى ارناۋلى تاپسىرمامەن ۇيسىندەرگە جىبەرەدى. ءشيجۇن، جەيۇي اتتى حانشالارىن دا بەرەدى. بىرەر رەت ۇيسىندەر حان حاندىعىمەن سايكەسىپ عۇندارعا قارسى سوعىس اشىپ جەڭگەنىمەن، كەيىندەپ اۋىر جەڭىلىسكە ۇشىراپ، ىلەگە قونىس اۋدارادى. وزدەرىنەن بۇرىن ساقتاردى قۋىپ سالىپ، ولاردىڭ كوشپەي قالعان بولەگىمەن بىرلەسىپ حاندىق قۇرعان ءدارۋزداردى (مۇنى كەيبىر زەرتتەۋشى «ۇلى ءجۇز» دەپ، ەندى بىرەۋلەرى «توحار» دەپ جازادى) تالقانداپ، قالعان دارۋز، ساقتاردى ءوز قۇرامىنا الىپ، ءۇيسىن حاندىعىن قۇرادى. ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان كەيىنگى IV عاسىرعا دەيىن ءۇيسىن حاندىعى شارۋاسى شالقىپ گۇلدەندى. ەلى دە كوپ ءوستى. وسىدان سوڭ ۇرپاقتارىنىڭ تاققا تالاسۋى بارىسىندا ءۇيسىن ەلى ەكىگە ءبولىنىپ السىرەي باستاپ، قۇقىق دۋلاتتان تارايتىن تۇرگەشتەردىڭ قولىنا ءوتتى. وسىدان باستاپ تاريحقا ءۇيسىن اتانىڭ ورنىنا ودان تاراعان اۋلەتتەردىڭ اتى ءمالىم بولا باستادى. قىتاي تاريحشىسى جۋتاۋدىڭ IV عاسىردان كەيىن «ءۇيسىن اتى اتالمايتىن بولدى» دەگەنى وسى ەدى. «ۇيعىرلاردىڭ قىسقاشا تاريحىندا» ۇيسىندەردى ماڭايىنداعىلارعا ءسىڭىپ كەتتى دەيتىنى دە وسىدان بولسا كەرەك.

ءىس جۇزىندە ءۇيسىن جوعالعان دا، ءسىڭىپ تە كەتپەگەن. شينجياڭنىڭ جۇلدىز قىراتىنان تاشكەنت، قاراتاۋ، سىرعا دەيىنگى ۇلان-بايتاق دالانى مەكەن ەتكەن كوپ ەلگە اينالعان ەدى. ءتىپتى، تۇرىك قاعاناتى ەكىگە بولىنگەندە سونىڭ باتىس بولىگى وسى ءۇيسىن اۋلەتتەرىنىڭ قولىندا بولدى. قازاق حاندىعى قۇرىلعاندا وسى ۇيسىندەردىڭ ىشىنەن ورىن تاۋىپ، ۇيسىندەردىڭ قولداۋىمەن كۇشەيىپ، تەرريتورياسىن ۇلعايتىپ، كۇشتى حاندىققا اينالعان بولاتىن. مىنە، سودان بەرى ءۇيسىن بالاسى وسى مەكەننەن اۋعان ەمەس. باسقا رۋ-تايپالاردان كەلىپ قولتىعىنا كىرگەندەردى تۋىسى، باۋىرى ەتىپ، جان سانىن مولايتا بەرگەن. بۇل كۇندە ءۇيسىندى ۇيىتقى ەتىپ، وزدەرىن «ۇلى ءجۇز ءۇيسىنبىز» دەيتىن تايپا سانى 20 دان اسادى. سوندىقتان دا، ايگىلى عالىم س. امانجولوۆ: «ۇلى ءجۇز دەگەنىمىز – ءۇيسىن» دەپ دۇرىس ايتقان.

شەجىرەشىلەردىڭ كەيبىرەۋلەرى «ءۇيسىن اتى شەشەلەرىنىڭ تىلەگىمەن قويىلعان. ولاردىڭ فاميلياسى ۋي ەكەن. سوندىقتان، ەكى بالاسىنىڭ اتىن ءۋيسىن، ءۋيسىل قويعان» دەيدى. مۇنىسى ويجوتا، جوقتان جونىپ شىعارعان دۇنيەلەر. ال، قازاقستاننىڭ ايگىلى ءتىل عالىمى ع. مۇساباەۆ:

«ءۇيسىن دەگەن اتاۋ ءۇي جانە ءسىن (شەڭ) دەگەن ەكى ءسوز. كونە زاماندا ول سوزدەردىڭ ارقايسىسىندا جەكە ماعىنا بولىپ، بەرتىن كەلە قوسىلىپ، ءبىرى – ءتۇبىر، ەكىنشىسى – جۇرناق بولىپ جەتكەن. ەسكى تۇركىمەن تىلىندە ۇيشەن («كوروعۇلى» جىرىندا) «ءبىر نارسەنىڭ ۇيىلگەن، توپتالعان جەرى» دەگەن ماعىناسى وسى كۇنگە دەيىن ساقتالعان. سوندىقتان، «ءۇيسىن» ءسوزىن رۋ-تايپالاردىڭ جينالعان جەرى، مەملەكەتى دەپ ۇعۋعا بولادى..»،- دەيدى. ارينە، ۇلكەن عالىمداردىڭ تۇجىرىمىن تەرىسكە شىعارۋ قيىن. سويتسە دە، ءوز ويىمىزدى ايتۋ ايىپ سانالماس. مەنىڭ شامالاۋىمشا، «ءۇيسىن» ءسوزىنىڭ اسىلگى نۇسقاسى ۇي ء(ۇي ەمەس) جانە سىن ء(سىن ەمەس) دەيتىن ەكى بولىكتەن قۇرىلعان. مۇنىڭ العاشقىسى – «ۇي» دەگەن ءسوز ۇيۋ (ماسەلەن ايرانداي ۇيۋ), ۇيىتقى، ۇيىسۋ، ۇيىمداسۋ دەگەن سوزدەردىڭ اۋەلگى ءتۇبىرى.

سىن – جۇرناق. تىلىمىزدە قاراسىن، بوراسىن، السىن، بارشىن، الشىن سەكىلدى كوپ ءسوز بار. سوندا «ۇيسىن» «ۇيىسقان، ىنتىماقتاسقان نەمەسە ۇيىسقىش، ۇيىمشىل» دەگەن ماعىنا بەرەدى. ايتىلا كەلە ۇي دا، سىن دا جىڭىشكەرىپ، ءۇيسىن بولىپ وزگەرگەن. بۇل ءسوزدىڭ فورماسى ۇقساماعانىمەن، ماعىناسى «ۇيعىر» سوزىنە ۇقسايدى. قىتاي عالىمدارىنىڭ كوبى «ۇيعىر» ءسوزى «ۇيىمداسۋ، ىنتىماقتاسۋ» دەيتىن ماعىنانى بەرەدى دەپ جازادى. ءتىپتى، «ۇيعىرلاردىڭ قىسقاشا تاريحى» ۇيسىندەردى وزدەرىنىڭ ارعى اتا-بابالارىنىڭ ءبىرى ەتىپ تە كورسەتەدى. ودان كەيىن ۇيسىندەر ماڭايىنداعى ەلدەرگە ءسىڭىپ كەتتى دەپ جاڭساقتىق جاسايدى.

دەمەك، جوعارىداعى دەرەكتەردەن جانە ءۇيسىن اتىنىڭ كونەلىگىنەن ءۇيسىننىڭ تىم كونە حالىق ەكەنىن بىلۋگە بولادى. ۇيسىندەر تاۋەلسىز جەكە حاندىق قۇرىپ، حانىن كۇنمۋ (كۇنبي) اتاعانعا دەيىن قانشالىقتى زامان وتكەنىن مولشەرلەۋگە بولماعانىمەن، «حانناماعا» تۇسكەننەن بەرگى ۋاقىتى 23  عاسىردان (2300 جىلدان) اسادى. ال، قازاق شەجىرەلەرىندە ايتىلاتىن ءۇيسىن قازىرگى بەسىكتەگى ۇرپاعىنا دەيىن ساناعاندا 1000 جىلدان از-اق اسادى. سوندا ءۇيسىن ەكەۋ بولعانى ما؟

تاعى وسى سەكىلدى سۇراۋ تۋعىزاتىن ءبىر جاي بار. ول – البان تۋرالى. «قازاقتىڭ قىسقاشا تاريحىندا» ءۇيسىن كۇنمۋى ەلجاۋ ءبيدىڭ ء(ۇيسىننىڭ ەكىنشى حانى، زامانىمىزدان بۇرىنعى 104-177 جىلدار ارالىعىندا ەل بيلەگەن) 10 ۇلى بولعانى، ونىڭ ىشىندە دۋلى (دۇعلۇ) دەيتىن ۇلىنىڭ قابىلەتتى دە قايراتتى، سوعىس ونەرىنە شەبەر قولباسى بولعانى ايتىلادى. وسى دەرەك شاپىرىشتى قازىبەك بەكتىڭ «ءتۇپ-تۇقياننان وزىمە شەيىن» اتتى شەجىرەسىندە دە ايتىلادى. وندا ەلجاۋ اتى ەلساۋ اتالىپ، بۇل كىسى 5 ايەلدەن 23 ۇرپاق سۇيگەن. مۇنىڭ 10-ى مىقتى بولعان. ۇلكەنى نۋلى، ونان كەيىنگىلەرى دۋلى قاتارلار دەلىنگەن. دۋلى تۇقىمى كەيىن بايدىبەك نەمەرەسى دۋلاتپەن قوسىلىپ، دۋلات اتالدى دەيدى. ال، نۋلىدان ابىل، البان، ازىق، سانجار دەيتىن ءتورت ۇل قالعانى ايتىلادى. بۇدان تۋىلاتىن سۇراۋ: وسى ايتىلعان البان مەن ءبىز شەجىرەدە ايتىپ جۇرگەن البان قاتىستى ما، جوق پا؟ اتالعان شەجىرەدە ەلساۋدىڭ (ەلجاۋدىڭ) جەتىنشى ۇرپاعى بولىپ كەلەتىن مايقى بي مەن شىڭعىسحاندى حاندىق تاققا وتىرعىزاتىن مايقى بي ءبىر مە، جوق پا؟ شەجىرەدە مايقى ءۇيسىننىڭ ۇلكەن ۇلى بولىپ كەلەتىن جاعى تاعى بار. بۇلاردى قالاي ءتۇسىنۋ كەرەك؟ وسى سەكىلدى تاعى ءبىر سۇراق: ۇيسىندەر وردوس ۇستىرتىندە جۇرگەندە ولاردىڭ باتىسىندا قاڭلىلار بار ەدى. ءوز الدىنا حاندىق قۇرعان ەل ەدى دەيتىن («حاننامادا») دەرەك بار. ال، ءبىزدىڭ شەجىرەمىزدە قاڭلى ءۇيسىن ۇرپاعى بولىپ ايتىلاتىنى قالاي؟

شەجىرەلەر مەن تاريحي جازبالاردى وقي وتىرىپ، بۇلار اراسىندا وسىنداي كەرەعار جاعدايلارعا كەزدەسپەۋ مۇمكىن ەمەس. بۇل سەكىلدى ءىرى كولەمدى شارپيتىن سۇراقتارعا جەڭىل-جەلپى جاۋاپ بەرە سالۋ ۇلكەن اعاتتىق تۋدىرادى. بۇعان تەك شەجىرەلەردى بۇرىنعى-سوڭعى جازبالارمەن، زاتتىق، ارحەولوگيالىق جانە ەتنوگرافيالىق مالىمەتتەرمەن سالىستىرا زەرتتەۋ ارقىلى عانا جاۋاپ بەرۋگە بولادى. سويتسە دە، ءبىز ەجەلدەن بەرى قازاق ومىرىندە ساقتالىپ كەلە جاتقان بالاعا ات قويۋداعى ءبىر ەرەكشەلىكتى ەسكەرمەسەك بولمايدى. ول – بالاسىن وزىنەن بۇرىن وتكەن ءىرى تۇلعالى كىسىلەردەي بولسا ەكەن دەگەن تىلەكپەن نەمەسە ۇمىتىلماسىن دەگەن ويمەن جاڭعىرتىپ قويىلاتىن ات. مۇنداي اتتاردىڭ كەيبىرى سول ادامنىڭ ۇزاق زاماندا قالىپ ۇمىتىلىپ بارا جاتقان اتا-بابالارىنىڭ، ناعاشىلارىنىڭ، جاقىن قۇدا-جۇراتتارىنىڭ اتى بولۋى مۇمكىن. كەيدە بۇرىن جۇرگەن اتا مەكەندەرىن ۇمىتپاۋ ءۇشىن دە قويىلاتىن اتتار بولادى. اسىرەسە، بۇرىن وتكەن ارعى اتالارىنىڭ اتىن قويۋدان تاريحتا نەمەسە شەجىرەدە اتتاس ادامدار، ماسەلەن، ەكى ءۇيسىن، ەكى مايقى، ەكى البان، ەكى قاڭلى كەزدەسەتىندىگىن تۇسىنۋگە بولادى.

وسىنىڭ ىشىنەن الباندى الىپ ايتساق، بۇل تايپانىڭ وتە كونە تايپا ەكەنىن جوعارىدا ايتىلعان جازبا جانە شەجىرە دەرەكتەرىنەن سىرت، ونىڭ اتى دا راستايدى. تاريحشىلار «البان» ءسوزى كونە ەكى سوزدەن قۇرالعانىن ايتادى. مۇنىڭ العاشقى سىڭارى – «الىپ» «تاۋ» دەگەندى، سوڭعى سىڭارى – «ان» «ەل، حالىق» دەگەندى بىلدىرەدى دەيدى. سوندا بۇل «تاۋ ەلى، تاۋدا جاسايتىن حالىق» دەگەندى بىلدىرەدى ەكەن (قويشىعارا سالعاراۇلى «قازاقتىڭ قيلى تاريحى»). بۇل تاريحشى سونىمەن بىرگە بۇرىنعى البان تۇقىمى كەيىنگى بايدىبەك بي نەمەرەسى بولىپ كەلەتىن البانمەن بىرىگىپ، «البان» اتالعانىن ايتادى. بۇل ايتىلىم «قازاق سسر ەنتسيكلوپەدياسىندا» ايتىلاتىن الباندار باسقا تايپالارمەن بىرگە قازاق حاندىعىنىڭ قۇرامىنا ەندى دەگەندى راستايدى.

البانداردىڭ كونەدەن كەلە جاتقان تايپا ەكەنىن دالەلدەيتىن تاعى ءبىر دەرەك: البانداردىڭ زامانىمىزدىڭ VI عاسىرىندا ۇلى ءجۇز ءۇيسىن ۇرپاعى دۋلاتتار قۇرعان يۋەبان ء(ۇربى) وداعىنا قاتىناسقانى. بۇل تۋرالى ەلىمىزدىڭ تاريحي جازبالارى مەن شەتەل جازبالارى كوپ جازعان. ولار بۇل وداق جۋرجاڭدارعا قارسى قۇرىلعان وداق ەكەنىن تۇراقتاندىرادى. دەمەك، الباندار ەجەلدەن اتى ايگىلى، ەرجۇرەك، باتىر حالىق بولعان. سوندىقتان، ءۇيسىننىڭ ۇلى ءبيى، ءارى حانى بايدىبەك ءوز نەمەرەسىنىڭ اتىن بۇرىنعى ارۋاقتى اتاسىنىڭ اتىن جاڭعىرتىپ «البان» دەپ قويعان. بۇرىنعى الباننان قازىرگى البانعا دەيىن 2000 جىل شامالى ۋاقىت وتكەنىن، كەيىنگى الباننان قازىرگە دەيىن 600 جىل شامالى ۋاقىت وتكەنىن، مىنە وسىنداي جاڭعىرتىپ قويىلۋدان دەپ بىلگەن ءجون سەكىلدى.

الباندار بۇل كۇندەرى نەگىزىنەن ەكى مەملەكەتكە – قىتاي مەن قازاقستانعا جارىلىپ قونىستانعان. مۇنان سىرت قىرعىزستاننىڭ ىستىقكول وبلىسىندا از بولماعان قازاق الباندارى قونىستانعان. دەرەك كوزدەرىنەن قاراعاندا، الباننىڭ جالپى جان سانى 500 مىڭنان اساتىن كورىنەدى.

الباندار – ەجەلگى ۇيسىندەردىڭ تىكە ۇرپاعى. بۇلار تاريحتىڭ ۇزاق سۇرەسىندە ءۇيسىننىڭ باسقا ۇرپاقتارىنان ىرگەسىن ءبولىپ كورگەن ەمەس. قىتاي ەلىمەن ۇزاق مەزگىل دوستىق، قۇداندالىق بايلانىس ورناتقان ءۇيسىن ۇرپاعىنىڭ ءبىرى رەتىندە الباندار ۇلى جىبەك جولىنىڭ اشىلۋىنا، ونىڭ ۇزاق مەزگىل جالعاسۋىنا، قورعالۋىنا زور ۇلەس قوسقان. ءۇيسىن ەلى مەن حان ەلىنىڭ بارىس-كەلىسى كوبىنشە كۇسان (كۇشار) ارقىلى بولعاندىعىن ەلىمىز تاريحشىلارى جازىپ قالدىرعان. ال، الباندار جۇلدىز قىراتىنان باتىسقا قاراي بۇگىنگى قازاقستاننىڭ الماتى وبلىسىنا قاراستى ۇزىناعاش، قارعالى دەيتىن جەرىنە دەيىن تاۋلى ءوڭىردى مەكەن تۇتقان. اسىرەسە، ءۇيسىن تاۋى مەن ءتاڭىر تاۋىنىڭ ارالىعىنداعى تەكەس اڭعارىن اتا قونىس ەتكەن. ءۇيسىن كۇنبيىنىڭ ورداسى دا وسى وڭىرگە ورنالاسقان. بۇل ءۇيسىن مەن حان وردالارىنىڭ ىنتىماق-بەرەكەسىن ساقتاۋ، جىبەك جولىنىڭ قورعالۋى جونىندە الباندارعا اۋىر مىندەت جۇكتەگەن. اسىرەسە، ءۇيسىن ورداسىنان، نە بولماسا حان ورداسىنان كۇشار ارقىلى ءۇيسىن ورداسىنا باراتىن ساۋدا كەرۋەنى، ەلشىلىك تۇگەلدەي وسى الباندار قونىستانعان تەكەس اڭعارى ارقىلى بولعان. اماندىققا دا وسىلار جاۋاپتى بولعان.

ءىىى

شەجىرە – حالىقتىڭ اسىل مۇراسى، حالىق تاريحىنىڭ ماڭىزدى ءبىر سالاسى. قازاق حالقى ەجەلدەن بەرى شەجىرەگە ەرەكشە ءمان بەرگەن. تەگىن بىلمەگەندى «تەكسىز» دەپ اتاعان. ءوز بالالارىنا جەتى اتاعا دەيىن ۇيرەتىپ وتىرۋدى سالتقا اينالدىرعان. جەتى اتاسىن بىلمەگەندى «جەتەسىز» دەپ كىنالاعان. وسىنىڭ ارقاسىندا قازاقتار ەڭ از دەگەندە جەتى اتاعا دەيىن ءبىلۋدى ءوزىنىڭ بورىشى ساناعان. ءار رۋ، ءار تايپادا اتا شەجىرەنى تولىق بىلەتىن كىسىلەر بولعان. ولاردى «شەجىرەشى» دەپ اتاعان. شەجىرە الدىمەن قارا ءسوز ارقىلى ايتىلعان. كەيىن ءبىر ءبولىم اقىن-جىراۋلار شەجىرەنى ولەڭمەن جىرلايتىن بولعان. ءسويتىپ، شەجىرە ولەڭمەن ايتىلاتىن شەجىرە، قارا سوزبەن ايتىلاتىن شەجىرە بولىپ بولىنگەن. بۇل قازاقتىڭ شەجىرەشىلدىگىن بايقاعان باسقا ۇلت حالىقتارىنان شىققان كەيبىر وقىمىستىلاردى قىزىقتىرىپ، قازاق شەجىرەسىن جيناۋ، زەرتتەۋگە مۇرىندىق بولعان.

قازاق حالقىندا جازبا شەجىرە اۋىزشا شەجىرە نەگىزىندە پايدا بولعان. جازبا شەجىرەنىڭ باسى دەپ زامانىمىزدىڭ ءىV عاسىرىندا ءۇيسىن ەلىندە جازباعا تۇسكەن «وعىزنامانى» ايتۋعا بولادى. مۇندا ءۇيسىن (ۇلىق تۇرىك), قاڭلى، قىپشاق، قارلۇق اتتارىنىڭ قالاي قويىلعانى ءسوز بولادى. ءحى عاسىردا وتكەن ماحمۇت قاشقاري دا «تۇركى تىلدەر سوزدىگىندە» قازاقتىڭ كوپتەگەن رۋلارى جونىندە مالىمەت بەرەدى. ونان كەيىن قازاقتىڭ شەجىرە دەرەكتەرىن قاعازعا ءتۇسىرۋشى – قازاقتىڭ قاڭلى تايپاسىنان شىققان ايگىلى تاريحشىسى جامال قارشي. ول ءحىىى عاسىردا جازعان «مۋلحاقات اس-سۋراح» («سوزىككە قوسىمشا») ەڭبەگىندە وزىنە دەيىنگى شەجىرە اڭىزدارىن، قازاق جۇرتىنىڭ ءومىر تىرشىلىگىن بايانداعان. ءحىىى-ءحVىىى عاسىرلار اراسىنداعى وقيعالاردى ءبىرشاما تولىعىراق بايانداعان شەجىرە –  «ءناساپناما قازاق» («قازاق شەجىرەسى»). ونان كەيىنگى كەزدەردە جازىلعان شەجىرەلەر نەشە ونداپ سانالادى. سولاردىڭ ىشىنەن مۇحاممەد حايدار دۋلاتيدىڭ «تاريح-ي راشيديىن»، شوقان ءۋاليحانۇلى جازىپ العان ۇلى ءجۇز شەجىرەسىن، شاكارىم قۇدايبەردىۇلىنىڭ «قازاق-قىرعىز ءھام حاندار شەجىرەسىن»، جۇسىپبەك شايحسىلامۇلىنىڭ «ۇلى ءجۇزى شەجىرەسىن» اتاۋعا بولادى.

ءحىح عاسىردا قازاق شەجىرەلەرىن جيناۋ، رەتتەۋ، زەرتتەۋ جۇمىسىنا شوقان ءۋاليحانوۆ، ءا. ديۆاەۆ، ق. حاليدي، ن. ناۋشاباەۆ جانە شاكارىم، مۇحامەدجان، ءماشھۇر ءجۇسىپ قاتارلى كىسىلەر ەرەكشە ۇلەس قوسقان.

ەلىمىز قازاقتارىندا شەجىرەلەردى قاعازعا ءتۇسىرۋ ەل ازاتتىعىنان ىلگەرى باستالىپ، ازاتتىقتان سوڭ ەندى-ەندى قولعا الىنا باستاعاندا، ارت-ارتىنان جۇرگىزىلگەن سولاقاي قيمىلدار كەسىرىنە ۇشىراپ اياقسىز قالعان ەدى. تەك پارتيامىزدىڭ 11-كەزەكتى ورتالىق كوميتەتى 3-جالپى ماجىلىسىنەن سوڭ يدەيا ازات بولىپ، حالىق مۇرالارىنا مۇراگەرلىك ەتۋ باعىتى ايقىندالىپ، بۇل يگىلىكتى جۇمىس رەسمي قولعا الىنا باستادى. سونىڭ ناتيجەسىندە 1990 جىلى نىعمەت مىڭجانۇلى مەن ابدىرەشيت بايبولاتۇلىنىڭ ۇيىمداستىرىپ قۇراستىرۋىندا «قازاق شەجىرەلەرى» اتتى كىتاپ ىلە حالىق باسپاسىنان جارىق كوردى. 1996 جىلى ءتالىپباي قاباەۆتىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن نۇربولات، شەرۋباي، قىزايبەك، داۋلەتحان قاتارلى كىسىلەردىڭ قۇراستىرۋىمەن «قازاق شەجىرەسى» شينجياڭ جاستار-ورەندەر باسپاسىنان جارىق كوردى. وسىدان سوڭ «كەرەي شەجىرەسى»، «نايمان شەجىرەسى»، «ۋاق شەجىرەسى»، «قىزاي شەجىرەسى» اتتى كىتاپتار ارت-ارتىنان باسىلىپ تارالدى.

شەجىرەنى ارنايى زەرتتەۋ – كەنجە قالعان سالا. بۇل جۇمىستى العاش قولعا العان عالىمدارىمىز شوقان ءۋاليحانوۆ، شاكارىم قۇدايبەردىۇلى قاتارلى كىسىلەرمەن عانا شەكتەلەدى. مىسالى، شاكارىم قۇدايبەردىۇلى ءوز كەزىندەگى قازاق رۋ-تايپالارىنىڭ شەجىرەلەرىن جانە ەرتەدەن بەرى باسقا حالىقتار جازبالارىنداعى ءار ءتۇرلى دەرەكتەردەن پايدالانىپ، «تۇرىك، قىرعىز، قازاق ءھام حاندار شەجىرەسى» دەپ اتالاتىن شەجىرە جازىپ، جالپى قازاقتىڭ اتا تەگى تۋرالى ءوز بولجامدارىن ايتتى. قازاق شەجىرەسى جايىندا ەلىمىزدىڭ وقىمىستىلارىنان تۇڭعىش وي ايتىپ، العاشقى قادامدا زەرتتەۋ جۇرگىزگەن كىسى – عالىم نىعمەت مىڭجانۇلى بولدى. بۇل كىسى 1990 جىلى ىلە حالىق باسپاسىنان جارىق كورگەن «قازاق شەجىرەلەرى» اتتى كىتاپقا جازعان العى سوزىندە شەجىرە تاريحى، شەجىرەنىڭ تاريح تانۋداعى ءرولى، تۇرگە ءبولىنۋى تۋرالى ءبىرسىپىرا نازاريالىق ماسەلەلەر جايىندا كوڭىل تويارداي تۇجىرىم جاساپ، شەجىرە زەرتتەۋدىڭ تۇڭعىش سوقپاعان سالدى.

شەجىرە مەن بۇرىنعى-سوڭعى تاريحي جازبالاردى ءوزارا سالىستىرا زەرتتەۋ جاعىنان قازاقستان ەتنوگرافيالىق عالىمى قويشىعارا سالعاراۇلىنىڭ ەڭبەگىن جوعارى باعالاۋعا بولادى. ول ءوزىنىڭ 1992 جىلى «جالىن» باسپاسىنان شىققان «قازاقتىڭ قيلى تاريحى» اتتى ەڭبەگىندە قازاقتىڭ اتا تەگى، جۇزگە ءبولىنۋى، رۋلار مەن تايپالاردىڭ تاريحي جاعدايلارعا بايلانىستى ءبولىنۋ-قوسىلۋى، تاعى باسقالارىن ەداۋىر جىكتەپ، جىلىكتەپ جازىپ كورسەتكەن. كەيبىر رۋ-تايپالاردىڭ تەگى جونىندەگى، ولاردىڭ ۇرپاقتارىن كورسەتۋ جاعىنداعى كەيبىر اعات باسقاندىعىن ەسەپكە الماعاندا، بۇل قازاق شەجىرەسىن زەرتتەۋگە جاسالعان وتە باتىل، ءساتتى قادام دەۋگە بولادى. تىنىسىنىڭ كەڭدىگى، قيسىنىنىڭ موينىنداتارلىق كۇشى جاعىنان بۇعان جەتەتىن عىلىمي ەڭبەك قازاقتا ءالى دۇنيەگە كەلگەن جوق.

***

شەجىرە تانۋ – ۇلت تانۋ، حالىقتى تانۋ. ۇلتىمىزدىڭ وتكەنىن ءبىلۋ، ءدانىن الىپ، قاۋىزىن شىعارىپ تاستاۋ. ياعني، اتادان كەلە جاتقان سالتتىڭ ۇلتتىڭ بۇگىنى مەن ەرتەڭىنە ەس قاتاتىنىن الىپ، كەرەكسىزىن شىعارىپ تاستاۋ ءۇشىن دە شەجىرە ءبىلۋدىڭ، زەرتتەۋدىڭ ماڭىزى زور. ەلىمىزدە بۇل – كەزەڭ كۇتىپ تۇرعان ماڭىزدى ماسەلە.

ودان قالسا، جىبەك جولى تاريحىن زەرتتەۋ – بۇگىنگى دۇنيەدەگى ەڭ ءىرى تاقىرىپ. بۇل تاقىرىپتىڭ «جىبەك جولى قاشان، كىمدەر ارالىعىندا، قالاي باستالدى؟ وعان ەرەكشە ۇلەس قوسىپ، ۇزاق ۋاقىت جالعاستىرۋدا، اماندىعىن قورعاۋعا كىم جاۋاپتى بولعان؟ ولاردىڭ ۇرپاقتارىنان كىم بار؟» دەيتىن سىقىلدى كوپ مازمۇندى قامتيتىنى وزىنەن-ءوزى تۇسىنىكتى ءجاي.

ەكىنشى جاعىنان، «بۇل البان كىم؟ ول قازاقتىڭ ۇلىس، تايپالارىمەن قالاي قيىسادى؟ قازاقتىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋىندا قانداي ءرولى بار؟» دەگەن مازمۇنداردى دا قامتىپ، وسى زامانعى ۇلتتانۋ عىلىمىنا دا جول اشاتىنى ءسوزسىز. سونىمەن بىرگە، حالىقارادا قىتاي مەن قازاقستاننىڭ تاريحي تامىرلاستىعىنا دا ۇلكەن كۋا بولىپ تابىلادى.

ءۇشىنشى، بۇل شەجىرەدە قازاق رۋ-تايپالارى ءبىر كىسىنىڭ بالاسى ەكەندىگى اشىق كورىنەدى. سوندىقتان، بارلىق قازاق بالاسىنىڭ رۋشىلدىققا جول بەرمەي، ىشكى ىنتىماعىن كۇشەيتۋىنە، باسقا ۇلت حالىقتارىمەن دە تىعىز ىنتىماقتاسىپ، بىرلىكتە العا باسۋىنا دەم بەرەدى.

ءتورتىنشى، كەيىنگى ۇرپاقتىڭ تەگىن تانۋىنا، اتا-بابالارىنىڭ وتان، حالىق ءۇشىن نەلەردى ىستەگەنىن بىلۋىنە، بۇرىنعىعا مۇراگەر، كەيىنگىگە بۇيداگەر بولىپ وسۋىنە جاقىننان كومەكتەسەدى.

بەسىنشى، مۇنان كەيىنگى شەجىرە-تاريح زەرتتەۋشىلەردى مول دەرەكتەرمەن قامدايدى.

قولىڭىزداعى «البان شەجىرەسى» – ەلىمىزدەن شىققان شەجىرەلەر ىشىندەگى كولەمى ەڭ زور ەنتسيكلوپەديالىق شەجىرە. بۇل شەجىرە قازاقتان باستالىپ، الباننىڭ وسى كۇنگى بەسىكتەگى بالاسىنا دەيىن قامتيدى. جيناپ قۇراستىرۋشى اپسامەت توقتاسىنۇلى 20 جىل بويى جالىقپاي، شىڭداپ دەن قويىپ جيناعان. ەلىمىزدەگى البان تايپاسىنىڭ ۇلكەندى-كىشىلى رۋلارىنان شەجىرە بىلەدى دەگەن  سۇڭعىلا قارتتاردىڭ كوبىمەن سۇحباتتا بولىپ، بىرەۋلەرىنە قول جىلۋىن بەرسە، بىرەۋلەرىنە كوڭىل جىلۋىن بەرىپ، بىردە-ءبىر رۋ، ءتىپتى بەرگى اتالاردىڭ دا قاعىس قالماۋىنا كوپ كۇش شىعارعان. ونان سىرت، كورشىمىز قازاقستاندا دا بولىپ، ولاردىڭ اراسىنداعى شەجىرە بىلەتىن ءبىرسىپىرا ادامداردان جازىپ العان جانە قازاقستاننان شىققان الباننىڭ رۋ شەجىرەلەرىن دە جيناعان. اقىرىندا ەكى ەلدەگى اۋىزشا ايتىلىپ جۇرگەن شەجىرەلەر مەن باسىلىپ شىققان شەجىرەلەردى سالىستىرا وتىرىپ وسى ۇلكەن شەجىرەنى  قۇراستىرعان.

ءتۇرلى جاعدايلارعا بايلانىستى تارىداي شاشىلىپ كەتكەن قالىڭ البان تايپاسىن وسى تومعا تولىق كىردى دەۋگە بولمايدى. كىتاپقا الباننىڭ نەگىزى كىرىپ بولدى دەۋگە بولادى. قالىپ قويعاندارى بولىپ جاتسا دەپ، شەجىرەنىڭ سوڭىنا بىرنەشە اق بەت قوسىمشا بەرىلدى. سوعان جازىپ تولىقتاسا بولادى.

شەجىرە – حالىقتىڭ ءوز مۇراسى، ءتول مۇراسى. مۇندا ەسكىنىڭ كوزى، جاڭانىڭ اق تىلەككە تولى ءسوزى جاتىر. دامىعان ەلدەردە بۇل سەكىلدى اسىل مۇرا ءار ءتۇتىنىڭ التىن ساندىعىندا، اق تورعىنعا وراپ، اتا مۇرا رەتىندە ساقتالادى ەكەن. ءبىزدىڭ حالقىمىز ەشكىمنەن كەم تۇسپەيدى دەپ سەنەمىز!

ءتالىپباي قاباەۆ (1935-2017)

ادەبيەت زەرتتەۋشى باسپاگەر

Abai.kz