Búrynghy qazaq auyly
(Adolif Yanushkevichting «Kýndelikter men hattar nemese Qazaq dalasyna jasalghan sayahat turaly jazbalar» kitabynan)
1846. Qyrkýiekting 5-i.
Tang salqyn bolghanymen aua rayy tamasha edi. Han* úiqydan oyanysymen kәrsón-kerneylerdi* betke aldyq. Jolay qaptaghan beyitting túsynan ótkenbiz, keybiri ónkiygen alyp eken. Kóshke jolyqtyq, týiedegi әielder tizbektelip keledi; әldebir kelinshek keremet sheberlikpen tigilgen kýrenqyzyl shalbar kiyip alypty. Qara týsti seldir jelbegey jamylghan súlu qyz sausaghyndaghy saqinalary men belbeuindegi kiltteri jaltyldap, ker bestisin sylandata jýiitkip barady. Týie ýstindegi kebejelerden býldirshinderding mandayy jylt etip qalady; al kishkene úldar atqa minipti. Qyryq shaqyrymday jýrgen song Núra ózenining jaghasyndaghy Qarajal jaylauyna ayaldadyq. El biyleushisi – Esbergen. On eki qanat kiyiz ýy jaynap túr: taza, jasau-jabdyghy mol. Bizdi Suhanәlimov týstikke shaqyryp, aldymyzgha ystyq taba nan men tanquray shyrynyn tartty, әsirese tang qaldyrghany – biyldyqqa tatyp kórmegen kartobymyz bar eken. Mihal Tobyldan bizge dep birneshe bólke nan men bir qúty tosap jiberipti.
Tek ózim ýshin sәlem-sauqattyng eng baghalysy – anamnan, bauyrym men qaryndasymnan jәne birneshe dostan jetken hattar edi. Osylardy oqyghan song biraz myzghyp alugha tiyis edim, óitkeni astymdaghy jaysyz at jol boyy berekemdi qashyrdy.
Birazdan keyin Kenesarygha qarsy attandyrylghan otryadtyng bastyghy, kazak ofiyseri Karbyshev jetti. Keshkisin biz han men kerney starshyndaryna arnap shay berdik. Jiyn sәnin ólenshi Qojamjar keltirip, sol enbegi ýshin kóptegen syilyqqa qosa birneshe som aqsha aldy. Qúsbek te, basqalary da múny Orynbaydan artyq dep sanaydy. Al óz oiymsha búl onymen basqasyn bylay qoyyp, dauys jaghynan da tendese almaydy. Orynbaydyng bir jaman әdeti – bet-auzyn tyrjyndatyp, syilyqtan dәmetedi de otyrady.
Qúsbekting ótinishimen Viktor meymandardyng birining shayyna qústyratyn ýsh úntaq dәri seuip jiberip edi, alayda anau qynq etpey, mynalardyng ózin mazaq qyp kýldi; sóitti de, әlgi úntaqtan keyin tórt shynyayaq shay iship, jaybaraqat otyryp, týn ortasy aughanda júrtpen qatar bir-aq shyqty.
Qyrkýiekting 9-y.
Tang keshegige qaraghanda yzgharlyraq, alayda kýn ashyq jәne jaymashuaq. Týsten keyin tipti ysy týsti. Biz Qarajaldan shyghyp, on alty-aq shaqyrym jerde otyrghan qoyanshy-taghaylardy* betke aldyq. Qonyrtóbege jetkende ózimizge arnap tigilgen kiyiz ýiding ýstinen shyghyppyz.
Bolystyng aty – Qadyr. Qazaqtardyng jaylary birinen biri ótedi. Esbergenning kiyiz ýiine jibek qosyp әraluan mәnermen toqyghan shy qúrylsa, múndaghy keregege segiz kilem tútylypty; edenge onyng toghyzy tóselipti, kórpe-jastyq – jibek, basqúr men úzyn alasha sonsha nәzik talghammen toqylyp, tigilgen. Kazak mayoryna da aldynghydan sәl kishirek kiyiz ýy dayarlanghan; týsken jerining bәrinde qol qusyra kýtip alyp, nókerleri men týrli sharuamen kelushi kisisine jayatyn ashyq dastarhanyna dep bie men qoy soyatyn hangha arnalyp tigilgen shanyraq ta dәl osynday.
Múndaghy әielder shashyn tek eki búrym qylyp órip, tóbesine týiedi de, ýstinen aq oramal tartady; boyjetkender jaghy bolsa shashty bar ónerin salyp birneshe búrym etip óredi.
Biz kelgen song aua rayy ózgerdi; janbyr iysi sezilgen, alayda týn jazdyng әrbir jayly týnindegidey sonday jyly edi.
Orys tilinen audarghan Qúltóleu Múqash
*Han – jergilikti júrt Qarqaralynyng agha súltany Qúsbek tóreni osylay atapty.
*Kәrsón-kerney, qoyanshy-taghay – Qarakesek ruynyng býginde, negizinen, Qaraghandy oblysynyng Shet audanyn mekendeytin tarmaqtary.
Abai.kz