(ادولف يانۋشكەۆيچتىڭ «كۇندەلىكتەر مەن حاتتار نەمەسە قازاق دالاسىنا جاسالعان ساياحات تۋرالى جازبالار» كىتابىنان)

1846. قىركۇيەكتىڭ 5-ءى.

تاڭ سالقىن بولعانىمەن اۋا رايى تاماشا ەدى. حان* ۇيقىدان ويانىسىمەن كارسون-كەرنەيلەردى* بەتكە الدىق. جولاي قاپتاعان بەيىتتىڭ تۇسىنان وتكەنبىز، كەيبىرى وڭكيگەن الىپ ەكەن. كوشكە جولىقتىق، تۇيەدەگى ايەلدەر تىزبەكتەلىپ كەلەدى; الدەبىر كەلىنشەك كەرەمەت شەبەرلىكپەن تىگىلگەن كۇرەڭقىزىل شالبار كيىپ الىپتى. قارا ءتۇستى سەلدىر جەلبەگەي جامىلعان سۇلۋ قىز ساۋساعىنداعى ساقينالارى مەن بەلبەۋىندەگى كىلتتەرى جالتىلداپ، كەر بەستىسىن سىلاڭداتا جۇيىتكىپ بارادى. تۇيە ۇستىندەگى كەبەجەلەردەن بۇلدىرشىندەردىڭ ماڭدايى جىلت ەتىپ قالادى; ال كىشكەنە ۇلدار اتقا ءمىنىپتى. قىرىق شاقىرىمداي جۇرگەن سوڭ نۇرا وزەنىنىڭ جاعاسىنداعى قاراجال جايلاۋىنا ايالدادىق. ەل بيلەۋشىسى – ەسبەرگەن. ون ەكى قانات كيىز ءۇي جايناپ تۇر: تازا، جاساۋ-جابدىعى مول. ءبىزدى ءسۋحانالىموۆ تۇستىككە شاقىرىپ، الدىمىزعا ىستىق تابا نان مەن تاڭقۋراي شىرىنىن تارتتى، اسىرەسە تاڭ قالدىرعانى – بيىلدىققا تاتىپ كورمەگەن كارتوبىمىز بار ەكەن. ميحال توبىلدان بىزگە دەپ بىرنەشە بولكە نان مەن ءبىر قۇتى توساپ جىبەرىپتى.

تەك ءوزىم ءۇشىن سالەم-ساۋقاتتىڭ ەڭ باعالىسى – انامنان، باۋىرىم مەن قارىنداسىمنان جانە بىرنەشە دوستان جەتكەن حاتتار ەدى. وسىلاردى وقىعان سوڭ ءبىراز مىزعىپ الۋعا ءتيىس ەدىم، ويتكەنى استىمداعى جايسىز ات جول بويى بەرەكەمدى قاشىردى.

ءبىرازدان كەيىن كەنەسارىعا قارسى اتتاندىرىلعان وتريادتىڭ باستىعى، كازاك وفيتسەرى كاربىشەۆ جەتتى. كەشكىسىن ءبىز حان مەن كەرنەي ستارشىندارىنا ارناپ شاي بەردىك. جيىن ءسانىن ولەڭشى قوجامجار كەلتىرىپ، سول ەڭبەگى ءۇشىن كوپتەگەن سىيلىققا قوسا بىرنەشە سوم اقشا الدى. قۇسبەك تە، باسقالارى دا مۇنى ورىنبايدان ارتىق دەپ سانايدى. ال ءوز ويىمشا بۇل ونىمەن باسقاسىن بىلاي قويىپ، داۋىس جاعىنان دا تەڭدەسە المايدى. ورىنبايدىڭ ءبىر جامان ادەتى – بەت-اۋزىن تىرجىڭداتىپ، سىيلىقتان دامەتەدى دە وتىرادى.

قۇسبەكتىڭ وتىنىشىمەن ۆيكتور مەيمانداردىڭ ءبىرىنىڭ شايىنا قۇستىراتىن ءۇش ۇنتاق ءدارى سەۋىپ جىبەرىپ ەدى، الايدا اناۋ قىڭق ەتپەي، مىنالاردىڭ ءوزىن مازاق قىپ كۇلدى; ءسويتتى دە، الگى ۇنتاقتان كەيىن ءتورت شىنىاياق شاي ءىشىپ، جايباراقات وتىرىپ، ءتۇن ورتاسى اۋعاندا جۇرتپەن قاتار ءبىر-اق شىقتى.

قىركۇيەكتىڭ 9-ى.

تاڭ كەشەگىگە قاراعاندا ىزعارلىراق، الايدا كۇن اشىق جانە جايماشۋاق. تۇستەن كەيىن ءتىپتى ىسي ءتۇستى. ءبىز قاراجالدان شىعىپ، ون التى-اق شاقىرىم جەردە وتىرعان قويانشى-تاعايلاردى* بەتكە الدىق. قوڭىرتوبەگە جەتكەندە وزىمىزگە ارناپ تىگىلگەن كيىز ءۇيدىڭ ۇستىنەن شىعىپپىز.

بولىستىڭ اتى – قادىر. قازاقتاردىڭ جايلارى بىرىنەن ءبىرى وتەدى. ەسبەرگەننىڭ كيىز ۇيىنە جىبەك قوسىپ ءارالۋان مانەرمەن توقىعان شي قۇرىلسا، مۇنداعى كەرەگەگە سەگىز كىلەم تۇتىلىپتى; ەدەنگە ونىڭ توعىزى توسەلىپتى، كورپە-جاستىق – جىبەك، باسقۇر مەن ۇزىن الاشا سونشا نازىك تالعاممەن توقىلىپ، تىگىلگەن. كازاك مايورىنا دا الدىڭعىدان ءسال كىشىرەك كيىز ءۇي دايارلانعان; تۇسكەن جەرىنىڭ بارىندە قول قۋسىرا كۇتىپ الىپ، نوكەرلەرى مەن ءتۇرلى شارۋامەن كەلۋشى كىسىسىنە جاياتىن اشىق داستارحانىنا دەپ بيە مەن قوي سوياتىن حانعا ارنالىپ تىگىلگەن شاڭىراق تا ءدال وسىنداي.

مۇنداعى ايەلدەر شاشىن تەك ەكى بۇرىم قىلىپ ءورىپ، توبەسىنە تۇيەدى دە، ۇستىنەن اق ورامال تارتادى; بويجەتكەندەر جاعى بولسا شاشتى بار ونەرىن سالىپ بىرنەشە بۇرىم ەتىپ ورەدى.

ءبىز كەلگەن سوڭ اۋا رايى وزگەردى; جاڭبىر ءيسى سەزىلگەن، الايدا ءتۇن جازدىڭ ءاربىر جايلى تۇنىندەگىدەي سونداي جىلى ەدى.

ورىس تىلىنەن اۋدارعان قۇلتولەۋ مۇقاش

*حان – جەرگىلىكتى جۇرت قارقارالىنىڭ اعا سۇلتانى قۇسبەك تورەنى وسىلاي اتاپتى.

*كارسون-كەرنەي، قويانشى-تاعاي – قاراكەسەك رۋىنىڭ بۇگىندە، نەگىزىنەن، قاراعاندى وبلىسىنىڭ شەت اۋدانىن مەكەندەيتىن تارماقتارى.

Abai.kz