وزبەك شەجىرەشىسى قادىر بەردىقۇلوۆ 1994 جىلى «يوزۋۆچي (جازۋشى)» باسپاسىنان شىققان «قوڭىراتتار» كىتابىندا ءسۇرحانداريا مەن قاسقاداريانىڭ قوڭىراتتارىن شىعىس بۇحارا قوڭىراتتارى دەپ، باتىستاعى قوڭىراتتارى حورەزمدىك قوڭىراتتار دەگەن اتپەن الادى. شىعىس بۇحارا قوڭىراتتارىنا: اشامايلى، بالعالى، بۋگاجىلى(بوگەجەلى), قانجىعالى، قاراقۇرساق، قوستاڭبالى، ءتورتۋىل، توعىز رۋلارىن، حورەزمدىك قوڭىراتتارعا: باراق، ءبورىباي، جىلانتاڭبالى، قارابۇيرا، نوعاي، قاراقالپاق، اينىي، وقپىشاق، بايماقتى، قازاياقتى، قازاق، قايشىلى، قامشى، قارامويىن، قارعا، قولداۋلى، قوپىش، قۇيىن، قۇراما، تاراقتى، ورىس، قانداقتى(كاندەكتى), شۋجالى(شاۋجايلى), شۋلدىق(شۇللىك), ءشومىشتى، ىرعاقتى، تۇرىكپەن رۋلارىن جاتقىزادى.

ول سامارقان قاراقالپاقتارىنىڭ قوڭىراتتارىندا كەزدەسەتىن اشامايلى، بەسبالا، قارامويىن رۋلارى مەن بۇحارا قاراقالپاقتارىنىڭ قوڭىراتتارىندا كەزدەسەتىن اشامايلى، بالعالى، دۋبول(توبىل), قازاياقتى، قانداقتى، قارامويىن، تولەڭگىت، شۋجالى(شاۋجايلى), ءشومىشتى رۋلارىنىڭ وزبەك قوڭىراتتارىندا دا كەزدەسەتىنىن العا تارتادى. قاراقالپاق قوڭىراتتارىنىڭ ءبىرتالايىنىڭ وزبەك قوڭىراتتارىنا اينالىپ كەتكەنىن ايتقانىمەن، اينىي دەگەن رۋدى قاراقالپاقتارىنىڭ جان تارتپايتىنىن، ولاردى بايسىن وزبەكتەرىنىڭ توبى دەپ ەسەپتەيتىنىن ايتا كەلە، اينىي رۋىنىڭ ىشىندە ايتاڭبالى دەگەن تارماقتىڭ بارىن كورسەتىپ، اينىي رۋىنىڭ اتاۋىنىڭ ءمانىن اشۋعا ىزدەنىس جاسايدى.

وزبەك قوڭىراتتارىنىڭ ايتۋىنشا، قاراقوڭىراتتار قازىرگى مەكەندەرىنە 4 عاسىر بۇرىن حورەزمنەن كەلگەن. باسقا قوڭىراتتار "ارقادان كەلگەنبىز" دەپ سويلەيدى. "ارقادان كەلگەنبىز" دەيتىن قوڭىراتتاردىڭ كوبى اتاجۇرت رەتىندە ارقانى ەمەس، قۇزار-بايسىندى اتايدى. قازاق قوڭىراتتارى كيەلى اتاجۇرتتارىن «جيدەلى-بايسىن» دەسە، وزبەك قوڭىراتتارىنىڭ كيەلى اتاجۇرتتارىن «قۇزار-بايسىن» دەپ اتايتىنىن ەستىپ تاڭعالدىق. بايسىن تاۋى — ءسۇرحانداريا ايماعىندا.

شاعاتايدىڭ وسى وڭىرلەرگە كەلگەن 4 مىڭ قولىنىڭ ءبىر مىڭى قوڭىرات الاماندارىنان تۇرعان ەكەن. سوعان بايلانىستى قوڭىراتتاردىڭ بۇل ولكەگە العاش كەلۋىن 13 عاسىردىڭ ورتاسىنان باستايدى. قوڭىراتتىڭ كوبىنىڭ "ارقادان كەلگەنبىز" دەپ سويلەيتىنى شايباني حاننىڭ تۇسىندا ارقادان بەتتەپ ءسۇرحانداريا مەن قاسقاداريانىڭ اراسىنا كەلگەن كەزەڭىن كورسەتەدى. بالقىز حالەلقىزى كارمىشەۆانىڭ زەرتتەۋى بويىنشا، شاعاتاي حاننىڭ تۇسىندا وسى ولكەگە اياق باسقان قوڭىراتتار ءاۋباستا باعىس(تاجىكستان) پەن بالقى(اۋعانستان) اراسىندا قونىستانىپ، سودان كەيىن ولار تۇرىكپەنستاننىڭ شىعىسىنداعى كەلىپ، كەركى، تەرمىز ارقىلى امۋدارياعا وتكەن. كەيىنىرەك شايباني حان ولاردى وسى جەرلەرگە جىبەرگەن. سوندىقتان، بايسىن وڭىرىنە كەلگەن قوڭىراتتار وزدەرىن جاڭا قونىستانۋشىلار رەتىندە ەمەس، اتاجۇرتقا ورالۋشىلار رەتىندە قاراستىرادى.

قوڭىرات اڭىزى بويىنشا، ءبىر ۇلى حان شايقاستا جەڭىلىپ، اتىنان ايىرىلىپ قالعاندا، ءبىر قارت كىسى وعان قوڭىر اتىن بەرىپ: «ەگەر، مەن ولسەم جاي عانا ءبىر قارت ادام ولەدى. سەن ولسەڭ ەل ىرگەسى ىدىرايدى» دەپ ونى قۇتقارىپ قالادى. وسى كىسى قوڭىر بي اتانىپ، ۇرپاقتارى قوڭىرات اتانادى. وسى كىسى حاننان قۇزار-بايسىندى جايىلىم رەتىندە سۇراپ العان جانە حاننىڭ ءبيشى قىزدارىنىڭ ءبىرىن جار ەتكەن. قۇزار-بايسىندى قوڭىراتتارعا ەنشىلەپ بەرگەن شىڭعىس حان ەكەن دەگەن ايتىلىمدار دا بار.

ەسكىلىكتى اڭىز بويىنشا، قوڭىراتتار العاشىندا سۇرحاندارياداعى كوكتاڭ تاۋىنىڭ ەكى جاعىن قونىستانىپ، بىرتىندەپ شىعىس پەن باتىسقا تاراپ، شەرابات اڭعارى مەن بايسىن تاۋلارىنىڭ ەتەكتەرىن الىپ جاتتى. قازاق قوڭىراتتارىنىڭ كوكتىڭۇلى، كوكتەنشى(كوتەنشى) بولىپ ءبولىنۋى دە وسى تاۋدىڭ اتىن يەلەنىپ جاتىر.

قوڭىراتتاردىڭ ارعى باباسى قوڭىر بي نەمەسە قوڭىرات اتا اتانعان كىسىنىڭ بايبىشەسىنەن: ۋاقتاڭبالى(وقتاڭبالى), قوستاڭبالى، قانجىعالى، اينىي(ايىندى) تۋسا، توقالىنىڭ ءتورت ۇلى — ءتورتۋىل اتانادى.

وزبەك شەجىرەشىسى قادىر بەردىقۇلوۆ بالقىز حالەلقىزى كارمىشەۆانىڭ شەجىرەلىك تاراتىلىمدارىن قامتي وتىرىپ، وزبەك قوڭىراتتارىن 18 اتا ۋاقتاڭبالى، 16 اتا قوستاڭبالى، 14 اتا قانجىعالى، 12 اتا ايىندى، 6 اتا ءتورتۋىل دەپ جىكتەيدى.

بەس قوڭىراتتىڭ باس اتاسى، ياعني ۇرانى — جانعۇل بي.

ۋاقتاڭبالىنىڭ ۇرانى — جانعۇل بي، قوستاڭبالىنىڭ ۇرانى — الجان بي، قانجىعالىنىڭ ۇرانى — قۇدايقۇلبەكجان، اينىيدىڭ ۇرانى — موللا بولسا، ءتورتۋىلدىڭ ۇرانى — جانعابىلبەكجان.

1. 18 اتا ۋاقتاڭبالى (وقتاڭبالى)

ولار: اشامايلى، قازاياقتى، بايماقتى، تاراقتى، شانىشقىلى، ءشومىشتى، قايشىلى، ىسىقتى(ىشكىلى), قيعاشتى، جىلانتاڭبالى، بالعالى، قاراقوڭىرات، بۋگاجىلى(بوگەجەلى), ويۋلى، قانداقتى(قاندەكتى), ىرعاقتى، اباقتى(اباق تاڭبالى), كوسەۋلى.

اشامايلى ىشىندەگى زامشىق رۋى قارماق، ءناۋبورى، وقجار تارماقتارىنان تۇرادى. قازاياقتى رۋى ىشىندە جورتباس رۋى بولسا، ول ءوز ىشىنەن ءجۇندىباس، باراق تارماقتارىنا جىكتەلەدى. بايماقتى رۋى ىشىندە كوسە رۋى بولسا، تاراقتى ىشىندە كالەرىس، شىلبىرلىق، الماباس رۋلارى بار. شانىشقىلى تۋجا، قازاياقتى رۋلارىنان تۇرادى. ولار ءوز ىشىنەن قاراتۋجا، توبەلتۋجا، ءمىرزاتۇپ، قۇدايقۇل تارماقتارىنا بولىنەدى. بالعالى رۋى مەركىت، شاعىر، بوقسارى، بەساۋىل، سارت، كوسە رۋلارىنان تۇرادى. قاراقوڭىرات ىشىندە شاقپاقتى، قازاق، تەرىس، كوسەۋلى دەگەن ىرگەلى رۋلار بار. شاقپاقتى ءوز ىشىنەن سولاقاي، قاپجاق، كەنجەسولاقاي، توقسابا، كوسە رۋلارىنان قۇرالسا، قازاق رۋى ءوز ىشىنەن قالدار، قالىبايلار، شۋجالى(شاۋجايلى) رۋلارىنا بولىنەدى. مۇنداعى شۋجالى(شاۋجايلى) رۋى قۇل، اقتانا، ءشىلبايشا، قاراقىز، باقشى بولىپ جىكتەلسە، قۇلدار ءشوپ، كوپ دەگەن ەكى تارماققا، اقتانالار قىزتەلپەك، قوسقاراباس دەگەن ەكى تارماققا، ءشىلبايشالار اۋلەت، ءيمامالى دەگەن ەكى تارماققا، قاراقىزدار سوپى، ەسەت دەگەن ەكى تارماققا جىكتەلەدى.

ويۋلى رۋى ءوز ىشىنەن تومەن اقتوندى، ورقاس-ءدوڭ، باياۋلەت، الاشاعىر، اقتوندى، وتەپ، قانىش، تۋما بولىپ تارماقتالادى.

حانداقتى رۋى ءوز ىشىنەن بوزشى، قۇلشيماق، قازاق، تەرى تاراۋلارىنا جىكتەلەدى.

كوسەۋلى رۋى تۇركەي، كوكەن، كۇلشە، ءشويىر(شايىر), ابىز رۋلارىنان تۇرادى.

2. 16 اتا قوستاڭبالى

ولار: تولەڭگىت-تىلەۋمەت، قاراقاسپاق، قال، بارماق، كۇلابى، سارىبازار، زامبىر، كوسە، وتىراق، قوشقار، بايتكۇشىك، وقپىشاق، شالباجا، ماۋلەش، قاراقالپاق(كۇلرەڭباس بابا).

تولەڭگىت-تىلەۋمەت رۋى: تولىباي، قالىباي، قۇلىباي، ىرىسباي، توعاباي، قايبات، شاعىر تارماقتارىنا تارامدالادى.

قاراقاسپاق رۋى: يمامقۇلشىق، بەردى، دوسا(دۋشا) تارماقتارىنا تارامدالادى.

قال رۋى: بەگەنقال، قورقول، بەسقالتاق، مايداقال، سوپىباجا، تەنتەك تارماقتارىنا تارامدالادى.

بارماق رۋى: جانساراي، تۇرسىنجەتىم، قاتىبارماق، شەرداق، وسپان، ناقا، قونىس تارماقتارىنا تارامدالادى.

قوشقار(قوشاقار) رۋى: زارماس(وقپان), قۇسبەك(بەساۋىل), كوكەي(بەسباباس), نيازباراق، بەكاۋىل، مايداقارا، ادىلقاھار، كوردەنتۋعان، بادالتۋعان تارماقتارىنا تارامدالادى.

قۇسبەك تاراۋلارى: كەرەيتاتا، مولداتاتا، كارىمقاباس، ايمات.

نيازباراق تاراۋلارى: مۇرات، ءابدىراحمان، راسۋل، ابىر، نۇرباي، قاراباي، قاراش. مۇرات ءبولىمى: قۇدايقۇل. قۇدايقۇل: بەرديار، قاليار، بەردىقۇل، ءشاريار، بارات، بۇحار. ءابدىراحمان ءبولىمى: قۇداينازار، ەرنازار، جانازار، ءسانياز. راسۋل ءبولىمى: قاليار، اليقۇل، تۇردىقۇل. ابىر ءبولىمى: مۇسا. نۇرباي ءبولىمى: ارتىق، مەڭلىباي. قاراباي ءبولىمى: قوجامسۇگىر، قۇربانسۇگىر. قاراش ءبولىمى: قوجانازار.

بەكاۋىل تاراۋى: باراتاقساقال.

ادىلقاھار تاراۋى: ءماحماتالىمولدا.

بايتكۇشىك رۋى: كوسە، ۇزىن، بايباتىر، جابى، دامعارىن، قالامولدا، قوجا تارماقتارىنا تارامدالادى.

ماۋلەش رۋى: ءادىلتۇپ، ۇلىقبەردىتۇپ، قازىتۇپ، جانعابىلتۇپ، ءساپارتۇپ، قالمولداتۇپ، قۋسيراقتۇپ تارماقتارىنا تارامدالادى.

قاراقالپاق رۋى: نۇربيكە(التىنباس), اۋىزباجا(ابىزباجا، ايناقۇل), ويباي(قادىرقۇل), جابارقۇل(توسباي) تارماقتارىنا تارامدالادى.

جابارقۇل تاراۋلارى: ۇستاباجا(يسلام), ساكەز(سىمات), ءتوسباي(مىرزا), كوسە(يسمايىل), قازاق، الداي، ساراي.

3. 14 اتا قانجىعالى

ولار: ۇلىس، قوجاعۇل، شۋلدىق(شۇللىك), قويان، قاراقۇرساق، مولتاقا، قولداۋلى، قارابۋرا، دوسكە، تۇپقارا، كورتوعاي، نوعاي، جەلكىلدەك، قالا، قارا.

ۇلىس رۋى: ۇلىس-ەرىك، ورىس، جارتى، بەكتەنتۋعان، شەردەنتۋعان، قۇدياردانتۋعان تارماقتارىنا تارامدالادى.

ۇلىس ەرىك تاراۋى: قارعا

ورىس تاراۋى: دۋدال

قوجاعۇل رۋى: ارىق، قۇربانقۇل، ورتاكەلدى، تەنتەك، ەسەكباس تارماقتارىنا تارامدالادى.

شۋلدىق رۋى شۋىلداق(شۋىلدلاق), قۋىس، شامبىل، قۇلبارى، بيتاق، جاڭاباتىر، تاسات، شارجەتىم، قۇلجەتىم، تۇتجەتىم تارماقتارىنا تارامدالادى.

قاراقۇرساق رۋى: سارىق، شۋىلداق، قارعا، شىشپا، قاراباتىر(قالاباتىر), قاداي، كۇشنىقالىپ، ءتۇسسىز تارماقتارىنا تارامدالادى.

مولتاقا رۋىنان وشىرقارا تارماعى شىعادى.

قولداۋلى رۋى: كىشىك، قولداۋلى، قاراقاسقا تارماقتارىنا تارامدالادى.

4. 12 اتا اينىي

ولار: قاۋعا، سۇران، بەسبالا، توپار(تۋپور), قاشاي، قاراقالپاق، ايتاڭبالى، توقساراي، قارا، قوجىباجا، تۇرىكپەن اينىي، اقتانا.

توپار رۋى: بازارتۇقىم، مەرگەنشە، شەرقالا(شورقالا), نوعاي تارماقتارىنا تارامدالادى.

5. 6 اتا ءتورتۋىل

ولار: توعىز، موڭكە، مايداتاباق، شوپاق، اباقتى(اباق تاڭبالى), ءور.

توعىز رۋى: ۋادەمالىك، شوعال، بالقىجامباس، ءبورىباي، قۇتشى، سادىر، قون(كون), مىڭتوعىز، كىربالاق، مانداق، كوكىلباس، سيراق تارماقتارىنا تارامدالادى.

موڭكە رۋى: اقساقباجا، زەرگەر، سوڭگەلدى تارماقتارىنا تارامدالادى.

مايداتاباق رۋى: قوراسان، شالقار، قارامويىن، جايراتىم، كوسە، قالباجا، الاپ تارماقتارىنا تارامدالادى.

شوپاق رۋى: تۇلكىشى، سارىقوجا، قىزىلباس تارماقتارىنا تارامدالادى.

اباقتى(اباق تاڭبالى) رۋى: ىرعاقتى، قاراقشى، مۇراتباجا، شەرۋشى(شورىش), وراقتى تارماقتارىنا تارامدالادى.

ءور رۋى: ءبورىباي، قارابەردى، جانعالي، يتبالىق، شاقنازار، ورىس، قالشا، قاپ، شوبا، بەسقازان تارماقتارىنا تارامدالادى.

ءبورىباي رۋىنان دەلبا تاراۋى شىعادى.

شاقنازار رۋىنىڭ تاراۋلارى: ۇلەباجا، كوكتىرنەك، پارمان.

ورىس رۋىنىڭ تاراۋلارى: بەكتۋدى، الماباس، كوسە، جاستابان، شوداي.

قالشا رۋىنىڭ تاراۋلارى: وزعىن، اقباي، شورباي.

كوكبورى مۇباراك

Abai.kz