– Bayahmet agha, «Qúlabyz» degen jana romanynyz oqyrmangha jol tartqaly jatyr eken, sapary onynan bolsyn!!

– Raqmet! Aytqanyng kelsin!

        –  Siz býginge deyin jazyp-syzghan enbekteriniz turaly әleumettik jelidegi «Tiktok» paraqshanda qysqasha sholular jasap jýrsiz. Mening bir bayqaghanym, kitaptarynyzdyng deni Qytayda jaryq kóripti, arasynda Qazaqstanda basylyp shyqqan shygharmalarynyz da bar eken. Sizding tuyp-ósken ortanyz ben enbekteriniz turaly әngime órbitsek, búl suhbatymyzgha sidyra almaspyz. Sondyqtan siyasy әli keuip ýlgirmegen jana romanynyz «Qúlabyz» turaly toqtalsaq dúrys bolar. Búl romannyng atyn nege «Qúlabyz» dep qoydynyz?

– «Qúlabyz» degen sóz qazaqta búrynnan bar sóz, biraq qazirgi zamanda búl sekildi sózderding qoldanystan shyghyp, arhaizm sózderge ainalyp bara jatqany әriyne ókinishti. Alayda, kýndelikti ómirde bolsyn, әdeby shygharmada bolsyn, әli de qoldanugha tiyisti sózder barshylyq.

Al, romannyng atyna kelsek, «Qúlabyz» sózi qústyng kóshbasshysyna qarata aitylghan sóz. Jalpy qústardyng birazy kóktemde keledi, kýzde jyly jaqqa qaray qaytady. Qarap otyrsanyz tyrna tektes qústar qaytqanda da, kelgende de ýsh búrysh bolyp úshady. Beyne jebening úshynday bolyp aldynda bir qús bastap jýredi, osy qústy halqymyz «Qúlabyz» dep ataghan. Onyng búlay jýruinde de belgili sebepter bar. Aldynghy qús jol bastaumen birge, auany jaryp, qayys tilgendey tilip  otyrady. Aua qaq jarylghannan keyin qústar sharshamay-shaldyqpay, qanaty talmay úzaqqa deyin úsha alatyn bolghan. Olar jolynyng jenil boluy ýshin óz bolmystaryna tәn osynday әdisti qoldanghan desedi. Bir jaghynan búl әdis jol-jónekey orta jolda ózine keletin kedergilerden ótuge, qauip-qaterlerden saqtanugha qolayly bolghan. Tarihy anyzdarda «Qúlabyz» bireu bolmaydy, ekeu bolady, ekeui kezek-kezek auysyp otyrady dep aitylady. Kóshti eng alghash bastaghan Qúlabyzgha kýsh kóp týsetin bolghan. Anau sharshaghanda ekinshisi kelip  otyrady eken.

– Óz basym basqa qústardyng qalay úshatyna nazar audarmaghan ekem, biraq qaz-ýirek pen tyrnanyng siz aitqanday ýsh búrysh bolyp úshatynyn bilemiz. Sonda sizding «kóshbasshy» dep aityp otyrghanynyz olardyng atalyghy men ananyghy boldy ghoy?

(Suret:Úiymdastyrushylardan alyndy )

– Mýmkin solay shyghar, әlde erjýrek basshysy bolar, búl turaly naqtyly ashyp aitylmaydy.

– Demek, siz qústyng «Qúlabyzyn» auyspaly maghanada romanynyzgha qoldanghan boldynyz ghoy?

– Búl roman tarih jәne tarihy túlghalar turaly jazylghan shygharma bolghandyqtan, atyn «Qúlabyz» dep qoydym. Tarihta kóshbashylar qanday jolgha, qanday qoghamgha bastasyn, meyli jaqsy-jaman jaghyna bastasada, olar ózining rólin atqarghan túlghalar ghoy. Sondyqtan olardy halyq – «Qúlabyz» dep ataghan.

       – Sizding búl romanda keyipkerlerding sany qansha?

– Búl romandy bastap jazghanyma biyl altynshy jyl boldy. Mening múny jazuyma basty sebep, qazirgi qoghamdaghy tariyhqa degen kózgharastargha kónilim tolmauynan boldy. Nege deseniz, sol bir tarihta ótken Túghyr han, Shynghúz handardy ózderine ata-baba etip, tipti onyng ruyna deyin ózderine telip, menshiktene bastauy ghajap. Tarihta onday naqtyly derek bolmasada oghan talasyp, tarihy túlghalardy, kókpar etip, dodagha salyp keledi. Ne bolmasa qoldan tarih jasaushylar da joq emes. Mine sondyqtan múnyng tegin anyqtaugha tura keldi. Anyqtaghanda men búlardyng mandayyna úryp túryp «mynau qazaq eken, mynau týrik nemese monghol» eken degenim joq. Búlar sol dәuirde jasap jatqan taypalar, qysqasy olar ol kezde әli últtyq dengeyge kóterilmegen taypalar odaghy bolatyn. Al romanda osylardyng negizgi kelip shyghu barysyn sol kezdegi ózderining ataghan, atap jýrgen taypasymen jazyp otyrdym.

      – Keyipkerding tegine, últyna naqtyly anyqtama bermedim deysiz ghoy?

– Men búlargha anyqtama bererdey ghylymda olardy әli dәleldep naqtyly anyqtama bergen joq qoy.  Al keyipkerge kelsek, bas keyipker osy Túghyr han men Shynghúz han jәne basqa qyryqqa juyq qosymsha keypkerler kezigedi.

      – Qarasam romanynyzda Túghyryl handy «Túghyr han» dep, Shynghys handy «Shynghúz han» dep atapsyz. Tarihta solay atalama әlde siz belgili sebeptermen atap otyrsyz ba?

       – Oryndy súraq. Anyzda Túghryldyng esimi Qúrshaqús ghoy, neshe atasynan beri biylik qúryp kelgen  Qúrshaqústyng atasy da, әkesi de auyr jaghdayda dýnye salady. Ózi qúlgha aidalyp aman kelgen song elining basyn qúraydy, sonda el-júrty «ata-baba túghyryna qayta qonyp, elge baqyt-baylyq әkeletin bas iyemiz» dep ony han kóterdi. «Túghyrgha qonghan qyran» dep onyng erteninen zor ýmit kýtip sol kýnen bastap esimin «Túghyr» atady deytin anyz bar. Anyzdyng týbi әriyne aqiqat bolar, al әzir «Túghyryl» dep atap jýrmiz, búl ataudan ne maghana tabugha bolady, «ata baba túghyryn qayta iyelegen Túghyr han» dese oryndy siyaqtanady maghan.

Osy siyaqty Shynghys han jóninde de anyz bar. Shynghys hannyng elin jinap, jasaghyn jasaqtap bergen Túghyr han. Shynghys han el kósemi bolghanda úly kәriler (abyz qariyalar) onyng ónerine tәnti bolyp, «úiding tuyrdyghynan janbyr ótkizbeytin, jyrtyghynan jel anyratpaytyn «Shynkýsh» degen aghashtyng qabyghyn sydyryp alyp jauyp shyghady eken, ol әueli suyqtan saqtap, ystyqtan da qorghaytyn erekshelikke ie eken. Úly kәriler toptasa túryp, «bizding endigi panamyz, meyirbanymyz, qorghaushymyz osy Temushin, Shynkýsh aghashtyng japyraghynday әr jaghynan bizge pana bolady», – dep «Shynkýsh han» qoyady. Uaqyt óte kele búl esim Shynghúz atanady, Shynghúz esimi onyng handardyng hany bolghanda on eki taypa jinalyp qoyghan esim deydi. Al, keyin kele Shynghys han ataldy, biraq osy «Shynghys» degenen ne maghana shyghady, onanda Shynghúz deu óte dúrys dep sanap romanda onyng atyn «Shynghúz han» dep atadym,

      – Búl romandaghy «Qúlabyz» kim?

      – Jana aityp ketkenimdey búl shygharmadaghy bas keyipkerding biri – Túghyr han. Túghyr da, onyng ata-babasy da óz elin biylep-tóstep otyrghan, taypalaryn belgili bir dengeyge jetkizsek degen maqsat-múraty boldy. Keyin ol Shynghúz hangha jalghasady, ol da sol «Qúlabyz». Barlyghy da ózining elin, taypasyn belgili dengeyge jetkizsek dep, sol ýshin kýresip «kóshbasshy» bolyp otyrghan joqpa?

      – Búl túlghalar óz elining kóshbasshysy, qúlabyzdary boldy deysiz ghoy?

– Roman degen – әdebiyettegi kesek janr. Onda obraz bar, tiptendiru sekildi beyneleuding týrli iyirimderi bar. Biraq tarihy shyndyqty alsang da birinshi ol dәuirlerde Túghyr handa negiz bolady. Nege deytinimiz, Túghyr han handyq qúryp otyrghan kezde Shynghúz han әli handyq qúrmaghan bolatyn. Ol kezde Shynghúz hannyng әkesi ólip, sheshesi jesir qalyp, bauyrlarymen jetim bala bolyp qalady. Ákesining tiri kezinde Qonyrat elining qyzyna qúdandalyq jolmen Shynghúz handy Bórtemen atastyrady. Osynday ólara kezde Shynghúz hangha bir sýienish kerek boldy. Shynghúz hannyn  әkesimen Túghyr hannyng arasynan qyl ótpeytindey dos (anda) bolghan. Osy andalyqty negiz etip, Shynghúz hannyng sheshesi oghan «sen Túghyr handy ókil әke et, onyng aldyna bar» dep júmsaydy. Ol sheshesinin  aqyly boyynsha Túghyr hangha baryp, kiyitten kelgen qúndyz jaghaly, búlghyn terisinen tigilgen tondy arqasyna jauyp, ony «ókil әke» dep ataydy. Bardam adamnyng nemese el basqaryp, handyq qúryp otyrghan adamgha 9-11 jastaghy bala kelip, «Áke, siz әkemning kózin kórdiniz, dosy boldynyz, әkemning ornyndaghy әkemsin, sol ýshin sizdi ókil әki qylsam» degen son, et jýregi eljirgen Túghyr han ony «balam» dep qabyldap, bauyryna basyp mandayynan sipaydy, әkelik meyirimin tanytady. Sodan bastap Shynghúz handy qanatynyng astyna alyp oghan qamqor bolady. Shynghúz han Túghyr hanyng qamqorlyghynda jýrip, kóptegen shapaghatyn, jaqsylyghyn kóredi.

        Eng basty jaqsylyghy ne degende, Shynghúz han ózining taypasyn Túghyr han arqyly qorghap otyrady. Uaqyt óte kele ol da er jetti, azamat boldy degendey. Túghyr han Shynghúzdyng elin jinap, jasaghyn qúrap beredi, qysqasy enshisin berip otau etip bólip shygharady. Belgili dengeyge jetkizgennen keyin, Shynghúz han Túghyr hanan qojyrap, irgesin bóle bastaydy.

       – Ne sebepten bóline bastady dep oilaysyz?

       – Sol bayaghy elge qoja bolu talasy qoy, adam balasynyng yndyny qay dәuirdede solay desem ózim qatelesemin. Biraq arany ashylyp, yndyn ketken adamnyng qylyghy,  әr nege ashkóz boladyghoy, múndaghy «taypagha kim qoja bolu kerek» degen tartys qoy bayaghy. Elge biylik jýrgizudi kim jaqsy kórmeydi. Óz aldyna el basqaryp, biylik jýrgizgisi kelgende. Búl jóninde Shyghúz han «aspanda bir kýn bolghany siyaqty jer betindegi biyleushide bireu bolyu kerek» deytin tújyrymdamasynda osynday anyqtama bar bolady.

        – Búl Túghyr hangha jasalghan satqyndyq sanalmay ma?

– Ásili ózining ókil әkesine olay qaramau kerek edi, onyng búl әreketi qalayda adamgershilikten attap ketu. Ózin bala kezinen mәpelep ósirgen ókil әkesine bylay qarsy shyghu degen opasyzdyq. Uaqyt óte kele Shynghúz hannyng negizgi pighyly aqyryn-aqyryn әshkere boldy, ýitkeni Túghyryldyng kýshimen Merkit taypasy әlsirep qalghandyqtan jenisting qylpy kórnip qalghan bolatyn, sondyqtan Shynghús han Túghyr hanmen qayshlyqty ýdete týsti, aqyry búl eges qaqtyghysqa әkelip soqty. Sonynda, Shynghúz han Túghyr handy taqtan taydyryp, ýlken jaqtan jeniske jetti. Býkil Túghyr hannyng taypalaryn ózine qaratyp alghannan keyin, ol Túghyr hanyng úryq-jyraghatyna deyin janyshtap, qúrtyp jiberdi. Odan song Nayman handyghyna auyz saldy. Endi «Qúlabyz» kim boldy? Qúlabyz Shynghúz han bolyp shygha keldi. Sodan ózi ghana osy ortagha, osy jerge ie bolyp shygha keldi. Osy oqighamen romannyng oqighasy órbiydi, biraq uaqyt óte kele Shynghúz hanynda jasy jetip, týrli-týrli oqighalar romanda bayandalyp, Shynghúz han belgili dengeyge jetkennen keyin óz istegenine ózi qatty ókinedi.

– Jarty әlemge biylik jýrgizgen Shynghúz handa qanday ókinish boldy eken?

        –  Shanghúz han jatsa-túrsa oilaytyny ata-babasyn zarlatqan Shýie men Qidandardan ósh alu edi. Uaqyt óte әkesin óz taypasy ulap óltirdi, osydan bastap óshtik úlghaya tústi. Ózin taypa kósemdiginen qaqpaylaghan etjaqyn tuystary ony qúldyqqa aidap jeberdi, aqyry shermendi jýrek monahtardyng qútqaruymen, Túghyr hanyng kómegimen ayaghynan túrdy da manayyn sypyra jaypap salugha tura keldi, súitip jarty әlemdi biyledi. Sonynda onyng óz kindiginen taraghan tórt úly Shynghúz hannyng kóshpeli el qúru qiyalynan aulaqtay bastady. Al Qúbylay tipten otyryqtylyqqa qaray beyimdelip, qala jaghalap ketedi.

       – Sonda Shynghúz han túraqty qonystanyp, qala salyp el biyleudi qalamaghan boldy ghoy?

– Shynghúz hannyng әste otyryqtasyp, el basqarugha niyeti bolmaghan deuge әbden bolady, tipti qala ataulylardy órtep, talqandap otyrady. Búl jóninde aituly aqyn, qogham qayratkeri Múqtar Shahanyng «Shynghys han 900 den astam qalalardy talqandady» degeni de beker emes. Shynghús hanyng búnysyda jón bolar, sebebi, ol «qalalanu ertengi soghysqa, әri eldi basqarugha kedergi dep biledi. Búny Shynghúz hanyng joryqtarynan, «Mongholdyng qúpiya shejiresinen» әbden biluge bolady.  Sonyqtan ol balalarynyng tek biylikke yntyqanyna narazy boldy. Búl shygharmada enayaghy Shynghúz han balalarynyng keyingi qimyldaryna ishtey narazy bolghannan keyin, romannyng epilogi retinde nemeresi Haydudyng ómirine toqtalamyn. Nege epilog retinde Haydudy aldym degende, Haydu Shynghúz hannyng múrasyna múragerlik etip, kóshpeli tirlik, kóshpeli memleket qúrudy, kóshpeli ómirdi ýilestirudi dәriptegen adam bolatyn. Sonymen ol óz bauyry Qúbylaymen arazdasasyp, onymen soghysady.

       – Qúbylay da Shynghúz hannyng nemeresi ghoy. Aynalyp kelgende ekeuining búl teketiresi patshalyq taqqa, elge talasuynan tuyndaghan joq pa?

– Shynghúz han jәne onyng úldary, tipti onyng әuletteri týgeldey biylik talasymen birimen-biri qyrqysyp, otyrghanyn tarih rastaydy. Qúbylay ózi Yuani handyghy qúryp elge biylik jýrgize bastady. Al, Haydu bolsa Qúbylaygha «sen ata-babamyzdyng jolyn ústanbay, ósiyetine múragerlik etpey, kóshpeli ómirdi tәrk ettin» dep, Joshy úlysy men Shaghatay úlysynyng әskerlerin de soghan salyp, Qúbylaymen soghysady. Biraq oghan Qúbylay boy bermeydi, birde jenip, birde jenilip, itjyghyspen jýredi, Sonymen Haydu eng aqyrghy myna qazirgi Sibir (Sibiri) jaqtaghy elge kelip әsker jasaqtamaqshy bolady, odan da nәtiyje bolmay, joryqta jýrip dýniyeden ozady.

Romanda Shynghýz hannyng ókinishin atqaratyn, bylaysha aitqandy Shynghúz hannyng arman-múratyna múragerlik etetin osy Haydu bolmaqshy edi, ol da orta jolda mert bolyp, sonynda eshkim qalmaydy. Osylaysha Haydu tarihtan óshe bastady. Nege deseniz, bauyrlary shetinen handyq qúryp ketti, Haydu ol dәrejege jete almady. Biraq onyng iydeyasy kóshpendi halyqa únaghan, ata-baba ruhyna, armanyna eng adal  osy Haydu bolyp edi. Shyndasang myna Orta Týbekti (Orta Aziyany), qysqasy býgingi bizding otyrghan jerdi basqalardan aman alyp qalghan Haydu bolatyn.

      – Bizding aityp jýrgen Joshy, Shaghataylar Haydudyng aldynda әngime bolmay qalady deysiz ghoy?

– Sebebi, Haydu teritoriyany qorghap qalu ýshin kýres jasady. Tipti Joshy. Shaghataylardy osy ýshin attanysqa keltirdi. Biraq ol joryqta, súrapyl shayqasta mert bolyp ketkennen keyin, onyng enbegi óshti...

        – Shynghúz han turaly elding ishi-syrtynda kóptegen roman jazyldy ghoy... Sizding romannynyz búl romandardan qanday parqy bar?

– Shynyn aitqanda, ózimizdi-ózimiz aldausyratyp kelgen halyqpyz. Biz tarihy jaghdaydan da, jalpy әdebiyet  jaqtan da ózimizdi bótenderding aityp ketken izine salyp, býlkek jeliske salyp kele jatqanymyzdy biluimiz kerek. Bizding el tәuelsizdik alghanyna otyz jyldan asty, jasampazdyqta óz aldymyzgha oilanyp, óz aldymyzgha belgili nәtiyje jaratuymyz kerek edi. Búrynghylardyng nemese ózge kózgharastaghylardyng salyp bergen eski sýrdeginen shyghugha  haqylymyz. Mәselen, imperiyalyq elder tildi, jazudy, tipti ejelgi mif pen efostyq jyrlarymyzdy kimderge bergisi kelse ózderi bilip, menshiktengeni siyaqty myna teritoriyany da bóliske salyp, kórshi elder men kelimsekterge menshikteudey qiytúrqylyqtydardy qolmen jasady. Búl jerding negizgi iyesi osy týrki halyqtary bolghanyn, onyng ishinde qazaqtar negiz bolghanyn aitqysy kelmedi.  Aryqaray múnda Ghúndar, Saqtar, Ýisinder, Týrkeshter, Qypshaqtar, Qanlylar, Qonyrattar, Kereyler,  Naymandar jasaghanyn úmyttyrghysy keldi. Kerisinshe olardy qúrtyp jiberu kerek boldy. Nege deseniz, olar óte jauynger halyq bolatyn. Óitkeni olarda neshe myng jyldyq tarih pen mәdeniyet bar. Sýitip, búl ónirdi kelimsek bógdelerge ie etu imperiyanyng útyghy boldy. Al olar sodan song baryp dalanyng iyesi, bayyrghy til-jazudy jaratushy tek ózderi bolyp tayrandady. Kelimsekterdi әsilgi jergilikti halyqtyng qojasyna ailandyryp, ózderi basqaratyn qúralsyz jasaq әzirlep degenine jetip otyrdy. Osylaysha biz ózimizdi ghasyrlar boyy aldap keldik.

    – Sonda búl Shynghúz hanyng maqsaty ma, әlde imperiyalyq elding maqsaty boldy ma?

         – Shynghúz hanyng jenisin imperiyalar menshiktenip «ólgen buranyng basymen, tiri atandy qorqytumen» boldy ghoy. Sonda Shynghúz han kimge kerek boldy? Onyng әrbir basqan izi, atynyng túyaghy tiygen jeri imperiyagha qajet boldy, tipti basqalardyng basyna ýiirer shoqpargha ailandy. Sondyqtan «Mongholdyng qúpiya shejiresi» degendi myng qúbyltyp әrkim óz mýddelerne paydalalanatyn qúbylmaly kitapqa jýgindirip qoyghanyn kózi ashyq oqyrman jaqsy biledi,

      –  Siz «Mongholdyng qúpiya shejiresi» audarmashylar arqyly elge әrtýrli jolmen jetip,  әrkim ózine tartyp audarghanyn aitasyz, endeshe myna «Qúlabyz» romanynyzdy qanday tarihy derekterge sýienip jazyp otyrsyz?

– Menshe, «qanday tarihy derekterge sýiendiniz» degenen kóri, oqyrman múnday tyng derekterdi әli de izdestirip qol jetkizu kerek eken...» deuiniz kerek edi (әzil). Aytar bolsam, men kóptegen materialdar aqtardym, kóptegen adamdargha jolyghyp әngimelestim. Anyzgha da tarihy derekke de sýiendim. Búl romanda jazylghan tarihy oqighalardyng bәrin shyndyq deuge kelmeydi, óitkeni búl kórkem shygharma. Kórkem shygharmada suretteu, obrazdau, tiyipteu amaldary bolady. Onyng ýstinde romandaghy eng ýlken nәrse jinaqtau bar. Mәselen, tarihty bireuding basyna úryp otyryp retimen bayandaugha kelmeydi. Keybir keyipkerding ómir sýru ortasy eki týrli bolsa, ony bir jerge alyp kelip, ekeuin bir jerde óltirgen jaghdaylar da boldy. Óitkeni, onyng bәrin birden termelep bayandasang onda qúr myljyng bolyp romandy bos sózben toltyryp, kólemi daliyp qana qalmay, úzyn-sonar bayandaudan úghym shatastyghy da tuady. Sol sebepti barynsha jinaqtaugha, syghymdaugha tura keldi. Múndaghy eng ýlken basty iydeya – biz ózimizding keshegi tarihymyzdy, keshegi jolymyzdy tanyp jetumen qatar «adamgershilik» degen qúndylyqty birinshi oryngha qoiymyz kerek. Basynda aitqanymyzday,  biz soghysty, jendettikti, adam óltirudi, shynyn aitqanda búny «jenis» dep oilamauymyz kerek. Býgingi dәuirge deyin qarap otyrsanyz, Shynghúz han dәuiri ghana emes, búgingi Gazadaghy jaghdaydy alsaq, kóp adam bosqa qyrylyp qaldy ghoy. «Olar da ózimiz siyaqty adam balasy ghoy, tәrbiyelep qatargha qosugha bolar edi» degenge sanasy jetpey me, әlde boyyndaghy qatykezdik erik bermey me, kim belsin?.. Álde osy qyryp-joy degen iydeya sonau tarihtan beri adamdar sanasyna sinip kele jatqan óte nashar pighyl...

         – Shynghúz han turaly tarihy kitaptar men tarihy romandarda eki týrli jazylady, bayandalady. Birinde Shynghúz han jauyz, qan isher, basqynshy bolsa jәne birinde Shynghúz han shashyrap jýrgen kóshpendi halyqtyng basyn biriktirushi, olardyng irge keneytuine sebepshi boldy degen sekildi...

– Janaghy Shynghýz hannan beri  «qyrghynshylyq dúrys bolmady» desek  onda olyr – «Shynghúz han búlaysha qyrghyndamasa biz birlikke kele almaytyn edik, múnday el bolmaytyn edik» deytinder bar.

Tarihtan beri bizde qyruar joghaltular boldy. Qazaq tarihynda naqty, anyq ýsh handyq boldy – Nayman, Merkit handyghy men Kerey handyghy, búl – tarihtaghy anyq nәrse. Osy ýsh handyqty Shynghúz han kezinde qúrtty, qysqasy Shynghúz olardy suayaghy qúrdymgha jiberdi. Sol kezdegi iri elderden Horazim shahty qughyndap otyryp shyghysy Indiyagha, batysy Kavkazgha deyin aparyp, onyng baylyghynyng bәrin oljalap Shynghúz han ózin kýsheytken song alty million Qanlynyng toz-tozy shyqty. Eki million Qypshaq bolatyn, ol da joghaldy. Ýsh million Oghyzdarda byt-shyty shyqty. Sol sekildi Merkit. Nayman, Kerey handyqtary jerbetinen joghaldy. Osynyng bәrin endigi jerde «dúrys boldy, býitpese sahara halqy birlikke kelmes edi» dep qortyndylaymyz. Búl endi ýlken mәsele, biz búl oqighany endigi úrpaqqa qalay jetkizuimiz kerek. Romanda múny mәdeny týrde nemese adamy týrde basqalay jetkizuimiz kerek boldy. Romannyng iydeyasy da negizgi maqsaty osy.

Shynghúz han qazaqtyng emes ejelgi taypalardyng basyn qosty desek dúrys bolady. Sebebi, ol kezde qazaq últ bolyp qalyptaspaghan kezi bolatyn, әitsede taghy aitugha tura keledi. Jauyzdyq pen meyirmdilikting oryny auysyp túrghanyn da moyyndauymyz kerek. Bizding búlaysha shatasuymyzdy taghy da imperiyalyq sayasat auzymyzgha salyp, sanamyzgha shegelep ketip otyr. Áytpegende ol dәuir onday bir qyrghyn dәuir emes edi. Romanyng basynda beyjay kýidegi taypalardy suretteymin, tipti handary da Europanyng tarihynda beyneleytin nemese sol turaly týsirilgen kinaulardy kórsetkendey altyndaghan taqta otyryp әmirin jýrgizetin handar men patshalar boluy kerek deytin kózgharastan ainymay halyqty (oqyrmandy) solay búratyn týsinik qalyptastyrghanymen, ol kezde shyndyqqa toqtar bolsaq qiyn qylghanda astylaryna qúndy andardyng terisin salyp, halqymen emin-erkin kezigip, keneste «osy saharadaghy halyqtyng arghy tegi bizbiz» dep berekege shaqyryp otyrghan handardy kóresiz. Mine búl kórinis bizding key oqyrmandargha únamauy múmkin, biraq shyndyq solay edi... Osylaysha emin-erkin jýrip-túryp, tirligin kórip jatqan taypalar edi.

Kerey hany Túghyrgha Aqmarjan eli Uang han ataghyn beredi. Búny kórgen Shynghúz han «men de sonday ataq-abyroydan qalyspauym kerek» dep olda «shegera qorghaushy» degen ataq aldy. Sonda búlardyng betalysy ne degen de búlardyng boyynda bayaghy ataqtyng jeligi baryna qalay kóz júmamyz.

      – Shynghúz hannyng jastay jetim qalyp, at jalyn tartyp minip, azamat bolyp qalyptasuyna deyingi barysy sizding romanynyzda bayandalady ghoy.

–  Búl romandaghy Shynghúz han turaly anyq jazylghan kóptegen derekti kitaptar bar.  Mysaly, tәrihshylardyng Shynghúz hannyng tegi «Borjigin Qiyat» dep qateleskeni siyaqty, tarihta talay jansaqtyqtar oqyrmangha qate sýsinik qalyptastyrghany shyndyq. Qiyattar Amabaghay men Marghúzdy aghash esekke shegelep, terisin tiridey sypyryp azaptap óltirgendikten Shyghúz hanyng ata jauy bolyp, ómiri solardan kek aludyng әlegimen alparysyp edi ghoy. Men romanda «mynau búrmalanyp ketti» dep basyn úryp jazghanym joq, óitkeni búl kórkem shygharma. Shygharma ózim iyelegen naqtyly oqighalar arqyly bayandalyp otyrdy.

     – Romanynyzda Shynghúz hannyng Tiybetke barghany turaly epizottar bar eken, osy turaly aityp beriniz?

– Shyndasang tarihta Shynghúz hannyng alghashqy soghys bastauy da Tiybet,  al onyng ómirining ayaqtauy da Tiybetpen baylanysty. Ol kezde Tiybetti Shetir (Shetirghúl) han biylep túrghan kez bolatyn. Shetir hannyng toqaly Gýrbeljyn óte súlu bolghan, Gýrbeljindi Shetir hanan tartyp aludy Shynghúz han armandaydy. Qysqasy Shynghúz han armanyna jetip, Gýrbeljindi kishilikke alady. Biraq ta Gýrbeljin   Shynghús handy jaqtyrmady, kerisinshe «Shetirghúlgha ol dýniyede de adal bolamyn» dep aqyry ózining mahabbatqa adaldyghyn bildirip Shynghús hangha qastandyq istep auyr halge qaltyrady.

Shynghúz han ózining auyr halin bilip әsilgi mekenine qaytu niyetinde boldy. Romandaghy Shynghúz han auyryp auyr hal ýstinde jatqan kezde, óz ósiyetin aitumen  atamekenine ketip bara jatqan jolynda Shynghúz han auyr jaghdaydy bastan keshirgendikten oghan týrli oi, kýdik, kýnirenude qalghany sonsha, ishtey qiyaldap, basyp ótken izderin esine alyp, «әttegen-ay, men nege kezinde ata-babamnan kele jatqan kóshpeli ómirimdi saqtap qala almadym. Mine endi balalarym aldy-aldyna, toz-toz bolyp ketti. Ishkim aitqanyma kónip, pәrmenime boysynar emes. Men nege ana Túghyr hanmen bolghan birligimdi saqtay almadym, ne úshin jaulasyp elding berekesin ketirdim?!» dep qatty ókinedi.

Osy arada Túghyr han beynesi Shynghúz hanyng kóz aldyna keledi. Túghyr han Shynghúz hannyng auyr halin kórip, qarqyldap kýlip: «Ey, Shynghúz han men sen sekildi aspangha telmirip azapty ishtey mújyp, ómirde istegen jamandyqtarymdy tirimde tartyp azaptanyp emes, tuada qylyshtyng jýzi, nayzanyng úshymen oinap óskendikten, ómirdende sol qylyshtyng jýzinde jan rahatymen atandym, búl naghyz er azamattyng armany edi.  Al sening myna beyshara halindi kórip kýlip túrmyn» deydi. Roman osy siyaqty epizottarmen ayaqtaydy. Aytpaqshysy, jarty әlemdi jaulaghan Shynghúz han da ózining oilaghan oiyna, maqsat-múratyna jete almay, ókinishpen ómirden ótkeni suretteledi.

Tek kóshpeli ómirdi saqtap qalu ýshin nemeresi Haydu ghana kóp kýres jasaydy, biraq ol da degenine jete almay orta jolda mer bolyp ketedi.

      – Osy Haydu turaly kenirek toqtalyp ketkeniniz dúrys bolar...

– Shynghúz hannyng Haydu degen ata-babasy bolghan. Osy babasy óz ortasynda biraz qúlaqkesti bolghan adam. Qansha tәrbie berilse de, mahabbattyng qyzyghymen týzeler dep әiel alyp berse de ishkenin qoymaydy, sýitip jýrip óledi. «Bizding ruhymyzgha tanba bolady» dep, keyingiler Haydudyng atyn ata tek shejirege ózgeris engizedi. Shynghúz han múnyng bәrin bilip jýredi, ol bir nemeresining esimen Haydu qoyady. Haydu ordada ósedi, jaqsy tәrbiyelenedi. Áskery jattyghularda Haydu erekshe kózge týsedi. Sonday aqyldy, myqty bolyp ósedi. Biraq búl Shynghúz hannyng óz kindiginen taraghan el basqarghan balalaryna kómekshi ghana bolady, birimen-biri narazy bolyp qaqtyghysqan balalary bir-birimen qyrqysy shiyelensken kezde Haydu olardan bólinip shyghyp ketedi. Haydu óte qabiletti, әskery tehnologiyany myqty mengergen, myqty azamat bolady.

Ol kezde әskery mamandyqty, batyrlyqty 5-6 jolbarys soqqan azamat –  «jolbarys jýrekti batyr» dep baghalaytyn. Haydu bolsa ýsh jolbarys soqqan jigit edi. Osynday dәrejege jetken adam, keyin kele Qúbylaygha «sen kóshpeli ómirdi tәrik ettin» dep qarysy bolady. Qúbylay ekeui biraz jyldar shayqasady, Haydu Qúbylaydy kóp tyqsyrady. Haydudyng qosyny az bolsa da myqty boldy. Sebebi Haydudyng soghys tahtikasy erekshe, әdis-aylasy basym bolghan.

– Qúbylaydyng qytaydy baghyndyryp Yuani handyghyn qúruyna Haydudyng da ýlesi kóp bolghan shyghyr...

Haydu Qúbylaydyng otyraqty el basqaru jýiesine qarysy bolyp, keyin onymen soghysty ghoy. Búl Yuani handyghy  kýsheyip ony әlem moyyndaghannan keyin Haydudyng búl әreketi bos әureshilik bolyp qala berdi. Haydudyng songhy taghdyry Yuani handyghynyng әskerimen bolghan shayqasta qaytys bolumen tyndym bolady. Onyng da arman-maqsaty, atasy Shynghúz han sekildi oryndalmay qalady. Biraq myna  biz otyrghan ónirlerding bәri sol Haydudyng kýshimen alyp qalghan jerler.

      – Tariyhqa kóz jibersek biylikke úmtylghandardyng arasynda tuysqandyq qarym-qatnas, bir-birine degen meyirim bolmaghan bolyp túr ghoy.

– Áryne, ony birjolata úmytady. Mysaly: Shynghúz hanyng toqaly Qúlannan tughan Qúlhanyng ólimi de sol biylik talasy,  «Joshyny qúlan teuip óltirdi» degen tarih ba, anyz ba, әlde tarihy túlghany kemsitu me bir eles әlemdi sharlap ketken. Joshy asqan jaujýrek, batyr bolghan adam, onyng sadaghynan shyqqan jebe qonyr andargha tiygende ekige bólip ketedi eken. Ánsheyinde «Joshynyng it kiyesi bar» delinetin, sebebi ol qarsy kelgen jauy qolyna týsse bútyn – bút, qolyn – qol etip aiyryp tastaytyn dýley kýshke ie batyr eken. Onyng baluandyghyda shekten tys bolypty, osynday saharanyng túrmysyna jettik, jauynger, batyr adam qúlandy bauyzdaugha olaqtyq istep «tepkeninen óldi» deu nanymdy ma? Tipti el biylegen hannyng ózi baryp qúlan bauyzdauy tipten nanymsyz ghoy. Endeshe tarihtan qazirge deyin sahara halqynyng «estirtu» deytin joralghysy bar, onda janama jolmen, әserleumen, ejelgi tarihtaghy bolmystargha sýiep estirtu bolady. Mine múndaghy Qúlan dalanyng any qúlangha sýiep Shynghúz hanyng toqaly Qúlan jaghynan bolghan oqighany janay estirtuden  qalghan oqigha deuge әbden bolady.

Dәl osynday Haydumen Qúbylay soghysyp jýrgende, Qúbylay óz bauyrlarynyng balasyn jasaq bastatyp, Haydumen soghysugha jiberedi. Sol kezde Haydu olargha «tuys, bauyr» ekenderin aityp, soghyspay «sheginip ketinder» dese, olar «joq biz sheginbeymiz, senimen soghysamyz, Qúbylay: – Eger osy shayqasta Haydudy jenetin bolsandar, sol ónirding hany sender bolasyndar» degen dep soghysyn toqtatbaghandyqtan aqyry olardyng jasaqtary Haydu jasaghynan mert bolyp, ózderi  tym-taraqay qashyp qútylady.

– Romannan mening bayqaghanym, qazaqtyng qarapayym tilimen kórkem bayandalghan, qazaq tilining eski sózderin, etnograpiyalyq mazmúndaryn qoldanypsyz. Múnyng basty sebebi ózinizding etnograf boluyzdan dep bilesiz be?

– Joq. Búl jalpy qazaq tili ghoy. Romanda bayandalghan, surettelgen dýniyeler ertedegi oqighalar bolghandyqtan, qazaqtyng bayyrghy, sol zamnnyng tilimen sóiletuge tyrystym. Áryne, sol zamannyng iyisi shyghyp túru tiyis degen oy boldy, Men etnografpyn myna jerge «myna bir arhaizm sózderdi engizeyin» degen oy bolmady,  múmkin romandy jazu barysynda olar qoldanghan sózder deuge bolady.

       –  Romandaghy әr taqyryp jinaqtalyp qysqa jazylypty. Siz múny әu basta búl romandy osylay jazuym kerek degen oy týigendikten boldy ma?

– Býginge deyin biz kóptegen tarihy romandardy oqydyq qoy, oqighalardy sudyratyp bayandaudan oqyrman oqighasyna qyzyqqanymen ishki iyiriminen eshteme úqpaydy. Ásirese qazirgi oqyrmandar ýshin alghanda sala qúlash bayandaulardy oqugha uaqyt tappaydy. Sondyqtan tandaygha taq etkizetin, qysqa, úghynyqty bayandap, oqyp  nәr  alatynday etip jazudy, óz maqsatyma qoydym.

       Mening jazu stilimde búrynghy shygharmalarymda da, myna romanymda da bar. Men keyipkerlerdi bylay edi, olay edi dep surettemeymin. Oqigha barysynda ghana aityp ketemin. Mysaly, keyipkerding kýlgeni, ashulanghany shygharmanyng oqighasynyng bayandaluy barysynda onyng sóilegen sózinen, is-әreketinen kórinis tauyp otyrady. Ony daralap suretteuding týkke de qajeti joq dep oilaymyn. Men búl romandy úzartyp jazuyma bolar edi, tabighatty, ortany surettep, adamnyng kelbetin suretteumen. Biraq onday jazudy dәl býgingi qogham oqyrmandaryna eshqanday kajeti joq nәrse. Myna uaqytty jetkize almaytyn zamanda, ol artyq myljyng dep sanaymyn.

      – Romanynyz oqyrmanyna jol tartyp bara jatyr. Búl shygharmamdy oqyrmandar qalay qabyldaydy eken degen alandaushylyq sizde bar ma?

– Alandaushylyq bar desem de bolady. Sebebi, búrynghy әdebiyetimiz sosialistik realizm әdebiyeti kózqarasymen jazylghan әdebiyetter oqyrmandy ózgeshe tanym, kózgharaspen tәrbiyeledi, Mәselen, búrynghy әdebiyetterde bir keyipkerdi tuada jaqsy qyp kórsetse, ólgenshe jaqsy bolady, al jaman keyipker ólgenshe jamandyqpen, qastandyqpen ailanysyp, sol qastyq jolynda óledi. Sýitip, keyipkerdi qoldan jasau iydeyasy basym bolyp keldi. Búl sol realizm әdebiyetimen jazylghan barlyq romandarda bar dәstýr. Al myna romanda olardan ózgeshe, Túghyr handy da, Shynghúz handy da jerine jetkizip jamandamaymyn nemese ekeuinde aspangha kóterip maqtamaymyn. Olardyng is-әreketi, armany, maqsaty ózderining qimyldarymen, sózderinen bayqalyp túrady. Endi osyghan shydamsyzdyq tanytatyn oqyrman búl qalay deui mýmkin. Óitkeni bizding әsilgi sanamyzda sosialistik realizm әdebiyeti qalyptasyp qaldy ghoy. Keybireuleri Shynghúz handy «ata-babamyz» dep talasyp jýrgen oqyrmandar da bar ghoy. Áne solar «bizding ata-bababyzdy nege maqtamaydy» degen pigirler tuyndauy mýmkin. Múmkin múndaydy әr keyipkerding adamilyq әreketi ólshenedi, týsinikting tayazdyghynda baylanysty. Búl kórkem shygharma ghoy, әr qalamger óz biyiginde bayandaydy, suretteydi. Men múny kórkem shygharma retinde júrtqa úsynyp otyrmyn. Mysaly mynadaghy keybir oqighalar men túlghalardyng ólimi nemese onyng is-әreketterining bәri shyn boluy mýmkin, al keybireui obraz jasau barysynda qosylghan boluy mýmkin. Al keybiri logikalyq jaqtan qisyndyrylghan boluy mýmkin.  Biraq ailanyp kelsek bәri tarihta bar nәrse.

      Sanaly oqyrmandar ýshin tariyhqa da, әdebiyetke de sanaly týrde mәmilegen bolady, bylaysha aitqanda dúrys mәmile jasauy degenimiz romangha topshyldyq, jikshildik, rushyldyq túrghan joq. Sondyqtan da talas-tartysqa týspeydi dep oilaymyn. Al oqyrman qara dýrsin bolyp, rulyq dengeyde qabyldasa әryne pysh-pysh әngime shyqbay qoymaydy.

     – Jana da aittym ghoy Shynghúz han turaly kóp romandar jazyldy dep, bireuler búl kitaptyng betin ashpay jatyp sol eski sýrdekti ailansoqtap jazghan bolu kerek dep aityp qaluy mýmkin be?

– Ol da mýmkin. «Búl shiyr bolyp ketken, tizesi shyqqan taqyryp, búnyng ne qajeti» dep aitatyndar boluy mýmkin. Biraq múndaghy ýlken maqsat ne, jogharda aitqanymday biz dýniyetanymdy joghary dengeyde ozyq iydeyamen kóruimiz kerek. Biz keshegi siyaqty kóz aldaghy anqau, túiyq, tobyrlyq iydeyamen sanassaq onda biz búl romanan eshnәrseni anghara almaymyz, ózimizde eshqayda úzap bara almaymyz. Onday tanymnan damu da, órkendeu de bolmaydy. Sondyqtan biz jauyzdy jauyzdyq retinde, dostyqty dostyq retinde, baqytty baqyt retinde, qorlyqty qorlyq retinde tanyp jetuimiz kerek. Sonda baryp biz jalpy bettik betalysymyz onalady. Al shyndyqtyng bәrine kóz júmsaq, onda keri ketkenimiz ketken. Búl kúnde, búl ortada keybir «ozyq oilymen» dep jýrgen adamdardyng kózqarasymen qarasan, «Tarihtyn, keshegining keregi joq» dep qolyn bir-aq silteytinderde bar. Sondyqtan ruhany dýne men materialdyq dýniyeni paryqtau kerek. Bizde jazushylyqty qoya salyp dýrildetip aqsha tapqymyz keledi, ala daghardy kóterip bazar jaghalaghymyz keledi. Biraq ruhany dýnie degen úrpaqtyng eng óshpeytin baylyghy. Myna romannan alatyn nәrse keybir tarihtaghy shyndyqtar arqyly, tarihta bolghan túlghalar arasyndaghy dostyq qarym-qatnastar arqyly nemese jauyzydyq pen adamgershilikting paryqtary arqyly bizding úrpaghymyz shynayy, parasatty iydeya qalyptastyrady. «Tarihta mynaday bolghan eken ghoy, mynaday boluymyz kerek eken ghoy» degen týsinik arqyly úrpaqqa berer qúndylyghy basty orynda, bastysy oqyrman zerdesimen oqyp, sanalyqpen qabyldap jan men tәn tazalyghyn dәripteytin adamgershilikti qasiyet jolyn oqyrman sanasyna daryta alady deuge әbden bolady..

     –  Ángimenizge raqmet!

      – Ózine de kóp rahmet!                                                                                                                                                                                      

                                       Suhbatty jýrgizgen Álimjan ÁShIMÚLY

Abai.kz