– باياحمەت اعا، «قۇلابىز» دەگەن جاڭا رومانىڭىز وقىرمانعا جول تارتقالى جاتىر ەكەن، ساپارى وڭىنان بولسىن!!

– راقمەت! ايتقانىڭ كەلسىن!

        –  سىز بۇگىنگە دەيىن جازىپ-سىزعان ەڭبەكتەرىڭىز تۋرالى الەۋمەتتىك جەلىدەگى «تىكتوك» پاراقشاڭدا قىسقاشا شولۋلار جاساپ ءجۇرسىز. مەنىڭ ءبىر بايقاعانىم، كىتاپتارىڭىزدىڭ دەنى قىتايدا جارىق كورىپتى، اراسىندا قازاقستاندا باسىلىپ شىققان شىعارمالارىڭىز دا بار ەكەن. ءسىزدىڭ تۋىپ-وسكەن ورتاڭىز بەن ەڭبەكتەرىڭىز تۋرالى اڭگىمە وربىتسەك، بۇل سۋحباتىمىزعا سيدىرا الماسپىز. سوندىقتان سياسى ءالى كەۋىپ ۇلگىرمەگەن جاڭا رومانىڭىز «قۇلابىز» تۋرالى توقتالساق دۇرىس بولار. بۇل روماننىڭ اتىن نەگە «قۇلابىز» دەپ قويدىڭىز؟

– «قۇلابىز» دەگەن ءسوز قازاقتا بۇرىننان بار ءسوز، بىراق قازىرگى زاماندا بۇل سەكىلدى سوزدەردىڭ قولدانىستان شىعىپ، ارحايزم سوزدەرگە اينالىپ بارا جاتقانى ارينە وكىنىشتى. الايدا، كۇندەلىكتى ومىردە بولسىن، ادەبي شىعارمادا بولسىن، ءالى دە قولدانۋعا ءتيىستى سوزدەر بارشىلىق.

ال، روماننىڭ اتىنا كەلسەك، «قۇلابىز» ءسوزى قۇستىڭ كوشباسشىسىنا قاراتا ايتىلعان ءسوز. جالپى قۇستاردىڭ ءبىرازى كوكتەمدە كەلەدى، كۇزدە جىلى جاققا قاراي قايتادى. قاراپ وتىرساڭىز تىرنا تەكتەس قۇستار قايتقاندا دا، كەلگەندە دە ءۇش بۇرىش بولىپ ۇشادى. بەينە جەبەنىڭ ۇشىنداي بولىپ الدىندا ءبىر قۇس باستاپ جۇرەدى، وسى قۇستى حالقىمىز «قۇلابىز» دەپ اتاعان. ونىڭ بۇلاي جۇرۋىندە دە بەلگىلى سەبەپتەر بار. الدىنعى قۇس جول باستاۋمەن بىرگە، اۋانى جارىپ، قايىس تىلگەندەي ءتىلىپ  وتىرادى. اۋا قاق جارىلعاننان كەيىن قۇستار شارشاماي-شالدىقپاي، قاناتى تالماي ۇزاققا دەيىن ۇشا الاتىن بولعان. ولار جولىنىڭ جەڭىل بولۋى ءۇشىن ءوز بولمىستارىنا ءتان وسىنداي ءادىستى قولدانعان دەسەدى. ءبىر جاعىنان بۇل ءادىس جول-جونەكەي ورتا جولدا وزىنە كەلەتىن كەدەرگىلەردەن وتۋگە، قاۋىپ-قاتەرلەردەن ساقتانۋعا قولايلى بولعان. تاريحي اڭىزداردا «قۇلابىز» بىرەۋ بولمايدى، ەكەۋ بولادى، ەكەۋى كەزەك-كەزەك اۋىسىپ وتىرادى دەپ ايتىلادى. كوشتى ەڭ العاش باستاعان قۇلابىزعا كۇش كوپ تۇسەتىن بولعان. اناۋ شارشاعاندا ەكىنشىسى كەلىپ  وتىرادى ەكەن.

– ءوز باسىم باسقا قۇستاردىڭ قالاي ۇشاتىنا نازار اۋدارماعان ەكەم، بىراق قاز-ۇيرەك پەن تىرنانىڭ ءسىز ايتقانداي ءۇش بۇرىش بولىپ ۇشاتىنىن بىلەمىز. سوندا ءسىزدىڭ «كوشباسشى» دەپ ايتىپ وتىرعانىڭىز ولاردىڭ اتالىعى مەن انانىعى بولدى عوي؟

(سۋرەت:ۇيىمداستىرۋشىلاردان الىندى )

– مۇمكىن سولاي شىعار، الدە ەرجۇرەك باسشىسى بولار، بۇل تۋرالى ناقتىلى اشىپ ايتىلمايدى.

– دەمەك، ءسىز قۇستىڭ «قۇلابىزىن» اۋىسپالى ماعانادا رومانىڭىزعا قولدانعان بولدىڭىز عوي؟

– بۇل رومان تاريح جانە تاريحي تۇلعالار تۋرالى جازىلعان شىعارما بولعاندىقتان، اتىن «قۇلابىز» دەپ قويدىم. تاريحتا كوشباشىلار قانداي جولعا، قانداي قوعامعا باستاسىن، مەيلى جاقسى-جامان جاعىنا باستاسادا، ولار ءوزىنىڭ ءرولىن اتقارعان تۇلعالار عوي. سوندىقتان ولاردى حالىق – «قۇلابىز» دەپ اتاعان.

       – ءسىزدىڭ بۇل روماندا كەيىپكەرلەردىڭ سانى قانشا؟

– بۇل روماندى باستاپ جازعانىما بيىل التىنشى جىل بولدى. مەنىڭ مۇنى جازۋىما باستى سەبەپ، قازىرگى قوعامداعى تاريحقا دەگەن كوزعاراستارعا كوڭىلىم تولماۋىنان بولدى. نەگە دەسەڭىز، سول ءبىر تاريحتا وتكەن تۇعىر حان، شىڭعۇز حانداردى وزدەرىنە اتا-بابا ەتىپ، ءتىپتى ونىڭ رۋىنا دەيىن وزدەرىنە تەلىپ، مەنشىكتەنە باستاۋى عاجاپ. تاريحتا ونداي ناقتىلى دەرەك بولماسادا وعان تالاسىپ، تاريحي تۇلعالاردى، كوكپار ەتىپ، دوداعا سالىپ كەلەدى. نە بولماسا قولدان تاريح جاساۋشىلار دا جوق ەمەس. مىنە سوندىقتان مۇنىڭ تەگىن انىقتاۋعا تۋرا كەلدى. انىقتاعاندا مەن بۇلاردىڭ ماڭدايىنا ۇرىپ تۇرىپ «مىناۋ قازاق ەكەن، مىناۋ تۇرىك نەمەسە موڭعول» ەكەن دەگەنىم جوق. بۇلار سول داۋىردە جاساپ جاتقان تايپالار، قىسقاسى ولار ول كەزدە ءالى ۇلتتىق دەڭگەيگە كوتەرىلمەگەن تايپالار وداعى بولاتىن. ال روماندا وسىلاردىڭ نەگىزگى كەلىپ شىعۋ بارىسىن سول كەزدەگى وزدەرىنىڭ اتاعان، اتاپ جۇرگەن تايپاسىمەن جازىپ وتىردىم.

      – كەيىپكەردىڭ تەگىنە، ۇلتىنا ناقتىلى انىقتاما بەرمەدىم دەيسىز عوي؟

– مەن بۇلارعا انىقتاما بەرەردەي عىلىمدا ولاردى ءالى دالەلدەپ ناقتىلى انىقتاما بەرگەن جوق قوي.  ال كەيىپكەرگە كەلسەك، باس كەيىپكەر وسى تۇعىر حان مەن شىڭعۇز حان جانە باسقا قىرىققا جۋىق قوسىمشا كەيپكەرلەر كەزىگەدى.

      – قاراسام رومانىڭىزدا تۇعىرىل حاندى «تۇعىر حان» دەپ، شىڭعىس حاندى «شىڭعۇز حان» دەپ اتاپسىز. تاريحتا سولاي اتالاما الدە ءسىز بەلگىلى سەبەپتەرمەن اتاپ وتىرسىز با؟

       – ورىندى سۇراق. اڭىزدا تۇعرىلدىڭ ەسىمى قۇرشاقۇس عوي، نەشە اتاسىنان بەرى بيلىك قۇرىپ كەلگەن  قۇرشاقۇستىڭ اتاسى دا، اكەسى دە اۋىر جاعدايدا دۇنيە سالادى. ءوزى قۇلعا ايدالىپ امان كەلگەن سوڭ ەلىنىڭ باسىن قۇرايدى، سوندا ەل-جۇرتى «اتا-بابا تۇعىرىنا قايتا قونىپ، ەلگە باقىت-بايلىق اكەلەتىن باس يەمىز» دەپ ونى حان كوتەردى. «تۇعىرعا قونعان قىران» دەپ ونىڭ ەرتەڭىنەن زور ءۇمىت كۇتىپ سول كۇنەن باستاپ ەسىمىن «تۇعىر» اتادى دەيتىن اڭىز بار. اڭىزدىڭ ءتۇبى ارينە اقيقات بولار، ال ءازىر «تۇعىرىل» دەپ اتاپ ءجۇرمىز، بۇل اتاۋدان نە ماعانا تابۋعا بولادى، «اتا بابا تۇعىرىن قايتا يەلەگەن تۇعىر حان» دەسە ورىندى سياقتانادى ماعان.

وسى سياقتى شىڭعىس حان جونىندە دە اڭىز بار. شىڭعىس حاننىڭ ەلىن جيناپ، جاساعىن جاساقتاپ بەرگەن تۇعىر حان. شىڭعىس حان ەل كوسەمى بولعاندا ۇلى كارىلەر (ابىز قاريالار) ونىڭ ونەرىنە ءتانتى بولىپ، «ءۇيدىڭ تۋىردىعىنان جاڭبىر وتكىزبەيتىن، جىرتىعىنان جەل اڭىراتپايتىن «شىڭكۇش» دەگەن اعاشتىڭ قابىعىن سىدىرىپ الىپ جاۋىپ شىعادى ەكەن، ول اۋەلى سۋىقتان ساقتاپ، ىستىقتان دا قورعايتىن ەرەكشەلىككە يە ەكەن. ۇلى كارىلەر توپتاسا تۇرىپ، «ءبىزدىڭ ەندىگى پانامىز، مەيىربانىمىز، قورعاۋشىمىز وسى تەمۋشىن، شىڭكۇش اعاشتىڭ جاپىراعىنداي ءار جاعىنان بىزگە پانا بولادى»، – دەپ «شىڭكۇش حان» قويادى. ۋاقىت وتە كەلە بۇل ەسىم شىڭعۇز اتانادى، شىڭعۇز ەسىمى ونىڭ حانداردىڭ حانى بولعاندا ون ەكى تايپا جينالىپ قويعان ەسىم دەيدى. ال، كەيىن كەلە شىڭعىس حان اتالدى، بىراق وسى «شىڭعىس» دەگەنەن نە ماعانا شىعادى، وناندا شىڭعۇز دەۋ وتە دۇرىس دەپ ساناپ روماندا ونىڭ اتىن «شىڭعۇز حان» دەپ اتادىم،

      – بۇل رومانداعى «قۇلابىز» كىم؟

      – جاڭا ايتىپ كەتكەنىمدەي بۇل شىعارماداعى باس كەيىپكەردىڭ ءبىرى – تۇعىر حان. تۇعىر دا، ونىڭ اتا-باباسى دا ءوز ەلىن بيلەپ-توستەپ وتىرعان، تايپالارىن بەلگىلى ءبىر دەڭگەيگە جەتكىزسەك دەگەن ماقسات-مۇراتى بولدى. كەيىن ول شىڭعۇز حانعا جالعاسادى، ول دا سول «قۇلابىز». بارلىعى دا ءوزىنىڭ ەلىن، تايپاسىن بەلگىلى دەڭگەيگە جەتكىزسەك دەپ، سول ءۇشىن كۇرەسىپ «كوشباسشى» بولىپ وتىرعان جوقپا؟

      – بۇل تۇلعالار ءوز ەلىنىڭ كوشباسشىسى، قۇلابىزدارى بولدى دەيسىز عوي؟

– رومان دەگەن – ادەبيەتتەگى كەسەك جانر. وندا وبراز بار، تيپتەندىرۋ سەكىلدى بەينەلەۋدىڭ ءتۇرلى يىرىمدەرى بار. بىراق تاريحي شىندىقتى الساڭ دا ءبىرىنشى ول داۋىرلەردە تۇعىر حاندا نەگىز بولادى. نەگە دەيتىنىمىز، تۇعىر حان حاندىق قۇرىپ وتىرعان كەزدە شىڭعۇز حان ءالى حاندىق قۇرماعان بولاتىن. ول كەزدە شىڭعۇز حاننىڭ اكەسى ءولىپ، شەشەسى جەسىر قالىپ، باۋىرلارىمەن جەتىم بالا بولىپ قالادى. اكەسىنىڭ ءتىرى كەزىندە قوڭىرات ەلىنىڭ قىزىنا قۇداندالىق جولمەن شىڭعۇز حاندى بورتەمەن اتاستىرادى. وسىنداي ءولارا كەزدە شىڭعۇز حانعا ءبىر سۇيەنىش كەرەك بولدى. شىڭعۇز حاننىڭ  اكەسىمەن تۇعىر حاننىڭ اراسىنان قىل وتپەيتىندەي دوس (اندا) بولعان. وسى اندالىقتى نەگىز ەتىپ، شىڭعۇز حاننىڭ شەشەسى وعان «سەن تۇعىر حاندى وكىل اكە ەت، ونىڭ الدىنا بار» دەپ جۇمسايدى. ول شەشەسىنىڭ  اقىلى بويىنشا تۇعىر حانعا بارىپ، كيىتتەن كەلگەن قۇندىز جاعالى، بۇلعىن تەرىسىنەن تىگىلگەن توندى ارقاسىنا جاۋىپ، ونى «وكىل اكە» دەپ اتايدى. باردام ادامنىڭ نەمەسە ەل باسقارىپ، حاندىق قۇرىپ وتىرعان ادامعا 9-11 جاستاعى بالا كەلىپ، «اكە، ءسىز اكەمنىڭ كوزىن كوردىڭىز، دوسى بولدىڭىز، اكەمنىڭ ورنىنداعى اكەمسىڭ، سول ءۇشىن ءسىزدى وكىل اكى قىلسام» دەگەن سوڭ، ەت جۇرەگى ەلجىرگەن تۇعىر حان ونى «بالام» دەپ قابىلداپ، باۋىرىنا باسىپ ماڭدايىنان سيپايدى، اكەلىك مەيىرىمىن تانىتادى. سودان باستاپ شىڭعۇز حاندى قاناتىنىڭ استىنا الىپ وعان قامقور بولادى. شىڭعۇز حان تۇعىر حانىڭ قامقورلىعىندا ءجۇرىپ، كوپتەگەن شاپاعاتىن، جاقسىلىعىن كورەدى.

        ەڭ باستى جاقسىلىعى نە دەگەندە، شىڭعۇز حان ءوزىنىڭ تايپاسىن تۇعىر حان ارقىلى قورعاپ وتىرادى. ۋاقىت وتە كەلە ول دا ەر جەتتى، ازامات بولدى دەگەندەي. تۇعىر حان شىڭعۇزدىڭ ەلىن جيناپ، جاساعىن قۇراپ بەرەدى، قىسقاسى ەنشىسىن بەرىپ وتاۋ ەتىپ ءبولىپ شىعارادى. بەلگىلى دەڭگەيگە جەتكىزگەننەن كەيىن، شىڭعۇز حان تۇعىر حانان قوجىراپ، ىرگەسىن بولە باستايدى.

       – نە سەبەپتەن بولىنە باستادى دەپ ويلايسىز؟

       – سول باياعى ەلگە قوجا بولۋ تالاسى قوي، ادام بالاسىنىڭ ىندىنى قاي داۋىردەدە سولاي دەسەم ءوزىم قاتەلەسەمىن. بىراق ارانى اشىلىپ، ىندىن كەتكەن ادامنىڭ قىلىعى،  ار نەگە اشكوز بولادىعوي، مۇنداعى «تايپاعا كىم قوجا بولۋ كەرەك» دەگەن تارتىس قوي باياعى. ەلگە بيلىك جۇرگىزۋدى كىم جاقسى كورمەيدى. ءوز الدىنا ەل باسقارىپ، بيلىك جۇرگىزگىسى كەلگەندە. بۇل جونىندە شىعۇز حان «اسپاندا ءبىر كۇن بولعانى سياقتى جەر بەتىندەگى بيلەۋشىدە بىرەۋ بولىۋ كەرەك» دەيتىن تۇجىرىمداماسىندا وسىنداي انىقتاما بار بولادى.

        – بۇل تۇعىر حانعا جاسالعان ساتقىندىق سانالماي ما؟

– ءاسىلى ءوزىنىڭ وكىل اكەسىنە ولاي قاراماۋ كەرەك ەدى، ونىڭ بۇل ارەكەتى قالايدا ادامگەرشىلىكتەن اتتاپ كەتۋ. ءوزىن بالا كەزىنەن ماپەلەپ وسىرگەن وكىل اكەسىنە بىلاي قارسى شىعۋ دەگەن وپاسىزدىق. ۋاقىت وتە كەلە شىڭعۇز حاننىڭ نەگىزگى پيعىلى اقىرىن-اقىرىن اشكەرە بولدى، ۇيتكەنى تۇعىرىلدىڭ كۇشىمەن مەركىت تايپاسى السىرەپ قالعاندىقتان جەڭىستىڭ قىلپى كورنىپ قالعان بولاتىن، سوندىقتان شىڭعۇس حان تۇعىر حانمەن قايشلىقتى ۇدەتە ءتۇستى، اقىرى بۇل ەگەس قاقتىعىسقا اكەلىپ سوقتى. سوڭىندا، شىڭعۇز حان تۇعىر حاندى تاقتان تايدىرىپ، ۇلكەن جاقتان جەڭىسكە جەتتى. بۇكىل تۇعىر حاننىڭ تايپالارىن وزىنە قاراتىپ العاننان كەيىن، ول تۇعىر حانىڭ ۇرىق-جىراعاتىنا دەيىن جانىشتاپ، قۇرتىپ جىبەردى. ودان سوڭ نايمان حاندىعىنا اۋىز سالدى. ەندى «قۇلابىز» كىم بولدى؟ قۇلابىز شىڭعۇز حان بولىپ شىعا كەلدى. سودان ءوزى عانا وسى ورتاعا، وسى جەرگە يە بولىپ شىعا كەلدى. وسى وقيعامەن روماننىڭ وقيعاسى ءوربيدى، بىراق ۋاقىت وتە كەلە شىڭعۇز حانىڭدا جاسى جەتىپ، ءتۇرلى-ءتۇرلى وقيعالار روماندا باياندالىپ، شىڭعۇز حان بەلگىلى دەڭگەيگە جەتكەننەن كەيىن ءوز ىستەگەنىنە ءوزى قاتتى وكىنەدى.

– جارتى الەمگە بيلىك جۇرگىزگەن شىڭعۇز حاندا قانداي وكىنىش بولدى ەكەن؟

        –  شاڭعۇز حان جاتسا-تۇرسا ويلايتىنى اتا-باباسىن زارلاتقان شۇيە مەن قيدانداردان ءوش الۋ ەدى. ۋاقىت وتە اكەسىن ءوز تايپاسى ۋلاپ ءولتىردى، وسىدان باستاپ وشتىك ۇلعايا ءتۇستى. ءوزىن تايپا كوسەمدىگىنەن قاقپايلاعان ەتجاقىن تۋىستارى ونى قۇلدىققا ايداپ جەبەردى، اقىرى شەرمەندى جۇرەك موناحتاردىڭ قۇتقارۋىمەن، تۇعىر حانىڭ كومەگىمەن اياعىنان تۇردى دا ماڭايىن سىپىرا جايپاپ سالۋعا تۋرا كەلدى، ءسۇيتىپ جارتى الەمدى بيلەدى. سوڭىندا ونىڭ ءوز كىندىگىنەن تاراعان ءتورت ۇلى شىڭعۇز حاننىڭ كوشپەلى ەل قۇرۋ قيالىنان اۋلاقتاي باستادى. ال قۇبىلاي تىپتەن وتىرىقتىلىققا قاراي بەيىمدەلىپ، قالا جاعالاپ كەتەدى.

       – سوندا شىڭعۇز حان تۇراقتى قونىستانىپ، قالا سالىپ ەل بيلەۋدى قالاماعان بولدى عوي؟

– شىڭعۇز حاننىڭ استە وتىرىقتاسىپ، ەل باسقارۋعا نيەتى بولماعان دەۋگە ابدەن بولادى، ءتىپتى قالا اتاۋلىلاردى ورتەپ، تالقانداپ وتىرادى. بۇل جونىندە ايتۋلى اقىن، قوعام قايراتكەرى مۇقتار شاحانىڭ «شىڭعىس حان 900 دەن استام قالالاردى تالقاندادى» دەگەنى دە بەكەر ەمەس. شىڭعۇس حانىڭ بۇنىسىدا ءجون بولار، سەبەبى، ول «قالالانۋ ەرتەڭگى سوعىسقا، ءارى ەلدى باسقارۋعا كەدەرگى دەپ بىلەدى. بۇنى شىڭعۇز حانىڭ جورىقتارىنان، «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىنەن» ابدەن بىلۋگە بولادى.  سونىقتان ول بالالارىنىڭ تەك بيلىككە ىنتىقانىنا نارازى بولدى. بۇل شىعارمادا ەڭاياعى شىڭعۇز حان بالالارىنىڭ كەيىنگى قيمىلدارىنا ىشتەي نارازى بولعاننان كەيىن، روماننىڭ ەپيلوگى رەتىندە نەمەرەسى حايدۋدىڭ ومىرىنە توقتالامىن. نەگە ەپيلوگ رەتىندە حايدۋدى الدىم دەگەندە، حايدۋ شىڭعۇز حاننىڭ مۇراسىنا مۇراگەرلىك ەتىپ، كوشپەلى تىرلىك، كوشپەلى مەملەكەت قۇرۋدى، كوشپەلى ءومىردى ۇيلەستىرۋدى دارىپتەگەن ادام بولاتىن. سونىمەن ول ءوز باۋىرى قۇبىلايمەن ارازداساسىپ، ونىمەن سوعىسادى.

       – قۇبىلاي دا شىڭعۇز حاننىڭ نەمەرەسى عوي. اينالىپ كەلگەندە ەكەۋىنىڭ بۇل تەكەتىرەسى پاتشالىق تاققا، ەلگە تالاسۋىنان تۋىنداعان جوق پا؟

– شىڭعۇز حان جانە ونىڭ ۇلدارى، ءتىپتى ونىڭ اۋلەتتەرى تۇگەلدەي بيلىك تالاسىمەن بىرىمەن-ءبىرى قىرقىسىپ، وتىرعانىن تاريح راستايدى. قۇبىلاي ءوزى يۋان حاندىعى قۇرىپ ەلگە بيلىك جۇرگىزە باستادى. ال، حايدۋ بولسا قۇبىلايعا «سەن اتا-بابامىزدىڭ جولىن ۇستانباي، وسيەتىنە مۇراگەرلىك ەتپەي، كوشپەلى ءومىردى تارك ەتتىڭ» دەپ، جوشى ۇلىسى مەن شاعاتاي ۇلىسىنىڭ اسكەرلەرىن دە سوعان سالىپ، قۇبىلايمەن سوعىسادى. بىراق وعان قۇبىلاي بوي بەرمەيدى، بىردە جەڭىپ، بىردە جەڭىلىپ، يتجىعىسپەن جۇرەدى، سونىمەن حايدۋ ەڭ اقىرعى مىنا قازىرگى ءسىبىر (سيبير) جاقتاعى ەلگە كەلىپ اسكەر جاساقتاماقشى بولادى، ودان دا ناتيجە بولماي، جورىقتا ءجۇرىپ دۇنيەدەن وزادى.

روماندا شىڭعۇز حاننىڭ وكىنىشىن اتقاراتىن، بىلايشا ايتقاندى شىڭعۇز حاننىڭ ارمان-مۇراتىنا مۇراگەرلىك ەتەتىن وسى حايدۋ بولماقشى ەدى، ول دا ورتا جولدا مەرت بولىپ، سوڭىندا ەشكىم قالمايدى. وسىلايشا حايدۋ تاريحتان وشە باستادى. نەگە دەسەڭىز، باۋىرلارى شەتىنەن حاندىق قۇرىپ كەتتى، حايدۋ ول دارەجەگە جەتە المادى. بىراق ونىڭ يدەياسى كوشپەندى حالىقا ۇناعان، اتا-بابا رۋحىنا، ارمانىنا ەڭ ادال  وسى حايدۋ بولىپ ەدى. شىنداساڭ مىنا ورتا تۇبەكتى (ورتا ازيانى), قىسقاسى بۇگىنگى ءبىزدىڭ وتىرعان جەردى باسقالاردان امان الىپ قالعان حايدۋ بولاتىن.

      – ءبىزدىڭ ايتىپ جۇرگەن جوشى، شاعاتايلار حايدۋدىڭ الدىندا اڭگىمە بولماي قالادى دەيسىز عوي؟

– سەبەبى، حايدۋ تەريتوريانى قورعاپ قالۋ ءۇشىن كۇرەس جاسادى. ءتىپتى جوشى. شاعاتايلاردى وسى ءۇشىن اتتانىسقا كەلتىردى. بىراق ول جورىقتا، سۇراپىل شايقاستا مەرت بولىپ كەتكەننەن كەيىن، ونىڭ ەڭبەگى ءوشتى...

        – شىڭعۇز حان تۋرالى ەلدىڭ ءىشى-سىرتىندا كوپتەگەن رومان جازىلدى عوي... ءسىزدىڭ روماننىڭىز بۇل رومانداردان قانداي پارقى بار؟

– شىنىن ايتقاندا، ءوزىمىزدى-ءوزىمىز الداۋسىراتىپ كەلگەن حالىقپىز. ءبىز تاريحي جاعدايدان دا، جالپى ادەبيەت  جاقتان دا ءوزىمىزدى بوتەندەردىڭ ايتىپ كەتكەن ىزىنە سالىپ، بۇلكەك جەلىسكە سالىپ كەلە جاتقانىمىزدى ءبىلۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ ەل تاۋەلسىزدىك العانىنا وتىز جىلدان استى، جاسامپازدىقتا ءوز الدىمىزعا ويلانىپ، ءوز الدىمىزعا بەلگىلى ناتيجە جاراتۋىمىز كەرەك ەدى. بۇرىنعىلاردىڭ نەمەسە وزگە كوزعاراستاعىلاردىڭ سالىپ بەرگەن ەسكى سۇردەگىنەن شىعۋعا  حاقىلىمىز. ماسەلەن، يمپەريالىق ەلدەر ءتىلدى، جازۋدى، ءتىپتى ەجەلگى ميف پەن ەفوستىق جىرلارىمىزدى كىمدەرگە بەرگىسى كەلسە وزدەرى ءبىلىپ، مەنشىكتەنگەنى سياقتى مىنا تەريتوريانى دا بولىسكە سالىپ، كورشى ەلدەر مەن كەلىمسەكتەرگە مەنشىكتەۋدەي قيتۇرقىلىقتىداردى قولمەن جاسادى. بۇل جەردىڭ نەگىزگى يەسى وسى تۇركى حالىقتارى بولعانىن، ونىڭ ىشىندە قازاقتار نەگىز بولعانىن ايتقىسى كەلمەدى.  ارىقاراي مۇندا عۇندار، ساقتار، ۇيسىندەر، تۇركەشتەر، قىپشاقتار، قاڭلىلار، قوڭىراتتار، كەرەيلەر،  نايماندار جاساعانىن ۇمىتتىرعىسى كەلدى. كەرىسىنشە ولاردى قۇرتىپ جىبەرۋ كەرەك بولدى. نەگە دەسەڭىز، ولار وتە جاۋىنگەر حالىق بولاتىن. ويتكەنى ولاردا نەشە مىڭ جىلدىق تاريح پەن مادەنيەت بار. ءسۇيتىپ، بۇل ءوڭىردى كەلىمسەك بوگدەلەرگە يە ەتۋ يمپەريانىڭ ۇتىعى بولدى. ال ولار سودان سوڭ بارىپ دالانىڭ يەسى، بايىرعى ءتىل-جازۋدى جاراتۋشى تەك وزدەرى بولىپ تايراڭدادى. كەلىمسەكتەردى اسىلگى جەرگىلىكتى حالىقتىڭ قوجاسىنا ايلاندىرىپ، وزدەرى باسقاراتىن قۇرالسىز جاساق ازىرلەپ دەگەنىنە جەتىپ وتىردى. وسىلايشا ءبىز ءوزىمىزدى عاسىرلار بويى الداپ كەلدىك.

    – سوندا بۇل شىڭعۇز حانىڭ ماقساتى ما، الدە يمپەريالىق ەلدىڭ ماقساتى بولدى ما؟

         – شىڭعۇز حانىڭ جەڭىسىن يمپەريالار مەنشىكتەنىپ «ولگەن بۋرانىڭ باسىمەن، ءتىرى اتاندى قورقىتۋمەن» بولدى عوي. سوندا شىڭعۇز حان كىمگە كەرەك بولدى؟ ونىڭ ءاربىر باسقان ءىزى، اتىنىڭ تۇياعى تيگەن جەرى يمپەرياعا قاجەت بولدى، ءتىپتى باسقالاردىڭ باسىنا ۇيىرەر شوقپارعا ايلاندى. سوندىقتان «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» دەگەندى مىڭ قۇبىلتىپ اركىم ءوز مۇددەلەرنە پايدالالاناتىن قۇبىلمالى كىتاپقا جۇگىندىرىپ قويعانىن كوزى اشىق وقىرمان جاقسى بىلەدى،

      –  ءسىز «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» اۋدارماشىلار ارقىلى ەلگە ءارتۇرلى جولمەن جەتىپ،  اركىم وزىنە تارتىپ اۋدارعانىن ايتاسىز، ەندەشە مىنا «قۇلابىز» رومانىڭىزدى قانداي تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەنىپ جازىپ وتىرسىز؟

– مەنشە، «قانداي تاريحي دەرەكتەرگە سۇيەندىڭىز» دەگەنەن كورى، وقىرمان مۇنداي تىڭ دەرەكتەردى ءالى دە ىزدەستىرىپ قول جەتكىزۋ كەرەك ەكەن...» دەۋىڭىز كەرەك ەدى ء(ازىل). ايتار بولسام، مەن كوپتەگەن ماتەريالدار اقتاردىم، كوپتەگەن ادامدارعا جولىعىپ اڭگىمەلەستىم. اڭىزعا دا تاريحي دەرەككە دە سۇيەندىم. بۇل روماندا جازىلعان تاريحي وقيعالاردىڭ ءبارىن شىندىق دەۋگە كەلمەيدى، ويتكەنى بۇل كوركەم شىعارما. كوركەم شىعارمادا سۋرەتتەۋ، وبرازداۋ، تيىپتەۋ امالدارى بولادى. ونىڭ ۇستىندە رومانداعى ەڭ ۇلكەن نارسە جيناقتاۋ بار. ماسەلەن، تاريحتى بىرەۋدىڭ باسىنا ۇرىپ وتىرىپ رەتىمەن بايانداۋعا كەلمەيدى. كەيبىر كەيىپكەردىڭ ءومىر ءسۇرۋ ورتاسى ەكى ءتۇرلى بولسا، ونى ءبىر جەرگە الىپ كەلىپ، ەكەۋىن ءبىر جەردە ولتىرگەن جاعدايلار دا بولدى. ويتكەنى، ونىڭ ءبارىن بىردەن تەرمەلەپ بايانداساڭ وندا قۇر مىلجىڭ بولىپ روماندى بوس سوزبەن تولتىرىپ، كولەمى داليىپ قانا قالماي، ۇزىن-سونار بايانداۋدان ۇعىم شاتاستىعى دا تۋادى. سول سەبەپتى بارىنشا جيناقتاۋعا، سىعىمداۋعا تۋرا كەلدى. مۇنداعى ەڭ ۇلكەن باستى يدەيا – ءبىز ءوزىمىزدىڭ كەشەگى تاريحىمىزدى، كەشەگى جولىمىزدى تانىپ جەتۋمەن قاتار «ادامگەرشىلىك» دەگەن قۇندىلىقتى ءبىرىنشى ورىنعا قويۋىمىز كەرەك. باسىندا ايتقانىمىزداي،  بىز سوعىستى، جەندەتتىكتى، ادام ءولتىرۋدى، شىنىن ايتقاندا بۇنى «جەڭىس» دەپ ويلاماۋىمىز كەرەك. بۇگىنگى داۋىرگە دەيىن قاراپ وتىرساڭىز، شىڭعۇز حان ءداۋىرى عانا ەمەس، بۇگىنگى گازاداعى جاعدايدى الساق، كوپ ادام بوسقا قىرىلىپ قالدى عوي. «ولار دا ءوزىمىز سياقتى ادام بالاسى عوي، تاربيەلەپ قاتارعا قوسۋعا بولار ەدى» دەگەنگە ساناسى جەتپەي مە، الدە بويىنداعى قاتىكەزدىك ەرىك بەرمەي مە، كىم بەلسىن؟.. الدە وسى قىرىپ-جويۋ دەگەن يدەيا سوناۋ تاريحتان بەرى ادامدار ساناسىنا ءسىڭىپ كەلە جاتقان وتە ناشار پيعىل...

         – شىڭعۇز حان تۋرالى تاريحي كىتاپتار مەن تاريحي رومانداردا ەكى ءتۇرلى جازىلادى، باياندالادى. بىرىندە شىڭعۇز حان جاۋىز، قان ىشەر، باسقىنشى بولسا جانە بىرىندە شىڭعۇز حان شاشىراپ جۇرگەن كوشپەندى حالىقتىڭ باسىن بىرىكتىرۋشى، ولاردىڭ ىرگە كەڭەيتۋىنە سەبەپشى بولدى دەگەن سەكىلدى...

– جاڭاعى شىڭعۇز حاننان بەرى  «قىرعىنشىلىق دۇرىس بولمادى» دەسەك  وندا ولىر – «شىڭعۇز حان بۇلايشا قىرعىنداماسا ءبىز بىرلىككە كەلە المايتىن ەدىك، مۇنداي ەل بولمايتىن ەدىك» دەيتىندەر بار.

تاريحتان بەرى بىزدە قىرۋار جوعالتۋلار بولدى. قازاق تاريحىندا ناقتى، انىق ءۇش حاندىق بولدى – نايمان، مەركىت حاندىعى مەن كەرەي حاندىعى، بۇل – تاريحتاعى انىق نارسە. وسى ءۇش حاندىقتى شىڭعۇز حان كەزىندە قۇرتتى، قىسقاسى شىڭعۇز ولاردى سۋاياعى قۇردىمعا جىبەردى. سول كەزدەگى ءىرى ەلدەردەن حورازيم شاحتى قۋعىنداپ وتىرىپ شىعىسى يندياعا، باتىسى كاۆكازعا دەيىن اپارىپ، ونىڭ بايلىعىنىڭ ءبارىن ولجالاپ شىڭعۇز حان ءوزىن كۇشەيتكەن سوڭ التى ميلليون قاڭلىنىڭ توز-توزى شىقتى. ەكى ميلليون قىپشاق بولاتىن، ول دا جوعالدى. ءۇش ميلليون وعىزداردا بىت-شىتى شىقتى. سول سەكىلدى مەركىت. نايمان، كەرەي حاندىقتارى جەربەتىنەن جوعالدى. وسىنىڭ ءبارىن ەندىگى جەردە «دۇرىس بولدى، بۇيتپەسە ساحارا حالقى بىرلىككە كەلمەس ەدى» دەپ قورتىندىلايمىز. بۇل ەندى ۇلكەن ماسەلە، ءبىز بۇل وقيعانى ەندىگى ۇرپاققا قالاي جەتكىزۋىمىز كەرەك. روماندا مۇنى مادەني تۇردە نەمەسە ادامي تۇردە باسقالاي جەتكىزۋىمىز كەرەك بولدى. روماننىڭ يدەياسى دا نەگىزگى ماقساتى وسى.

شىڭعۇز حان قازاقتىڭ ەمەس ەجەلگى تايپالاردىڭ باسىن قوستى دەسەك دۇرىس بولادى. سەبەبى، ول كەزدە قازاق ۇلت بولىپ قالىپتاسپاعان كەزى بولاتىن، ايتسەدە تاعى ايتۋعا تۋرا كەلەدى. جاۋىزدىق پەن مەيىرمدىلىكتىڭ ورىنى اۋىسىپ تۇرعانىن دا مويىنداۋىمىز كەرەك. ءبىزدىڭ بۇلايشا شاتاسۋىمىزدى تاعى دا يمپەريالىق ساياسات اۋزىمىزعا سالىپ، سانامىزعا شەگەلەپ كەتىپ وتىر. ايتپەگەندە ول ءداۋىر ونداي ءبىر قىرعىن ءداۋىر ەمەس ەدى. رومانىڭ باسىندا بەيجاي كۇيدەگى تايپالاردى سۋرەتتەيمىن، ءتىپتى حاندارى دا ەۋروپانىڭ تاريحىندا بەينەلەيتىن نەمەسە سول تۋرالى تۇسىرىلگەن كيناۋلاردى كورسەتكەندەي التىنداعان تاقتا وتىرىپ ءامىرىن جۇرگىزەتىن حاندار مەن پاتشالار بولۋى كەرەك دەيتىن كوزعاراستان اينىماي حالىقتى (وقىرماندى) سولاي بۇراتىن تۇسىنىك قالىپتاستىرعانىمەن، ول كەزدە شىندىققا توقتار بولساق قيىن قىلعاندا استىلارىنا قۇندى اڭداردىڭ تەرىسىن سالىپ، حالقىمەن ەمىن-ەركىن كەزىگىپ، كەڭەستە «وسى ساحاراداعى حالىقتىڭ ارعى تەگى ءبىزبىز» دەپ بەرەكەگە شاقىرىپ وتىرعان حانداردى كورەسىز. مىنە بۇل كورىنىس ءبىزدىڭ كەي وقىرماندارعا ۇناماۋى مۇمكىن، بىراق شىندىق سولاي ەدى... وسىلايشا ەمىن-ەركىن ءجۇرىپ-تۇرىپ، تىرلىگىن كورىپ جاتقان تايپالار ەدى.

كەرەي حانى تۇعىرعا اقمارجان ەلى ۋاڭ حان اتاعىن بەرەدى. بۇنى كورگەن شىڭعۇز حان «مەن دە سونداي اتاق-ابىرويدان قالىسپاۋىم كەرەك» دەپ ولدا «شەگەرا قورعاۋشى» دەگەن اتاق الدى. سوندا بۇلاردىڭ بەتالىسى نە دەگەن دە بۇلاردىڭ بويىندا باياعى اتاقتىڭ جەلىگى بارىنا قالاي كوز جۇمامىز.

      – شىڭعۇز حاننىڭ جاستاي جەتىم قالىپ، ات جالىن تارتىپ ءمىنىپ، ازامات بولىپ قالىپتاسۋىنا دەيىنگى بارىسى ءسىزدىڭ رومانىڭىزدا باياندالادى عوي.

–  بۇل رومانداعى شىڭعۇز حان تۋرالى انىق جازىلعان كوپتەگەن دەرەكتى كىتاپتار بار.  مىسالى، ءتاريحشىلاردىڭ شىڭعۇز حاننىڭ تەگى «بورجىگىن قيات» دەپ قاتەلەسكەنى سياقتى، تاريحتا تالاي جاڭساقتىقتار وقىرمانعا قاتە سۇسىنىك قالىپتاستىرعانى شىندىق. قياتتار اماباعاي مەن مارعۇزدى اعاش ەسەككە شەگەلەپ، تەرىسىن تىرىدەي سىپىرىپ ازاپتاپ ولتىرگەندىكتەن شىعۇز حانىڭ اتا جاۋى بولىپ، ءومىرى سولاردان كەك الۋدىڭ الەگىمەن الپارىسىپ ەدى عوي. مەن روماندا «مىناۋ بۇرمالانىپ كەتتى» دەپ باسىن ۇرىپ جازعانىم جوق، ويتكەنى بۇل كوركەم شىعارما. شىعارما ءوزىم يەلەگەن ناقتىلى وقيعالار ارقىلى باياندالىپ وتىردى.

     – رومانىڭىزدا شىڭعۇز حاننىڭ تيبەتكە بارعانى تۋرالى ەپيزوتتار بار ەكەن، وسى تۋرالى ايتىپ بەرىڭىز؟

– شىنداساڭ تاريحتا شىڭعۇز حاننىڭ العاشقى سوعىس باستاۋى دا تيبەت،  ال ونىڭ ءومىرىنىڭ اياقتاۋى دا تيبەتپەن بايلانىستى. ول كەزدە تيبەتتى شەتىر (شەتىرعۇل) حان بيلەپ تۇرعان كەز بولاتىن. شەتىر حاننىڭ توقالى گۇربەلجىن وتە سۇلۋ بولعان، گۇربەلجىندى شەتىر حانان تارتىپ الۋدى شىڭعۇز حان ارماندايدى. قىسقاسى شىڭعۇز حان ارمانىنا جەتىپ، گۇربەلجىندى كىشىلىككە الادى. بىراق تا گۇربەلجىن   شىڭعۇس حاندى جاقتىرمادى، كەرىسىنشە «شەتىرعۇلعا ول دۇنيەدە دە ادال بولامىن» دەپ اقىرى ءوزىنىڭ ماحابباتقا ادالدىعىن ءبىلدىرىپ شىڭعۇس حانعا قاستاندىق ىستەپ اۋىر حالگە قالتىرادى.

شىڭعۇز حان ءوزىنىڭ اۋىر ءحالىن ءبىلىپ اسىلگى مەكەنىنە قايتۋ نيەتىندە بولدى. رومانداعى شىڭعۇز حان اۋىرىپ اۋىر حال ۇستىندە جاتقان كەزدە، ءوز وسيەتىن ايتۋمەن  اتامەكەنىنە كەتىپ بارا جاتقان جولىندا شىڭعۇز حان اۋىر جاعدايدى باستان كەشىرگەندىكتەن وعان ءتۇرلى وي، كۇدىك، كۇڭىرەنۋدە قالعانى سونشا، ىشتەي قيالداپ، باسىپ وتكەن ىزدەرىن ەسىنە الىپ، «اتتەگەن-اي، مەن نەگە كەزىندە اتا-بابامنان كەلە جاتقان كوشپەلى ءومىرىمدى ساقتاپ قالا المادىم. مىنە ەندى بالالارىم الدى-الدىنا، توز-توز بولىپ كەتتى. ىشكىم ايتقانىما كونىپ، پارمەنىمە بويسىنار ەمەس. مەن نەگە انا تۇعىر حانمەن بولعان بىرلىگىمدى ساقتاي المادىم، نە ءۇشىن جاۋلاسىپ ەلدىڭ بەرەكەسىن كەتىردىم؟!» دەپ قاتتى وكىنەدى.

وسى ارادا تۇعىر حان بەينەسى شىڭعۇز حانىڭ كوز الدىنا كەلەدى. تۇعىر حان شىڭعۇز حاننىڭ اۋىر ءحالىن كورىپ، قارقىلداپ كۇلىپ: «ەي، شىڭعۇز حان مەن سەن سەكىلدى اسپانعا تەلمىرىپ ازاپتى ىشتەي مۇجىپ، ومىردە ىستەگەن جاماندىقتارىمدى تىرىمدە تارتىپ ازاپتانىپ ەمەس، تۋادا قىلىشتىڭ ءجۇزى، نايزانىڭ ۇشىمەن ويناپ وسكەندىكتەن، ومىردەندە سول قىلىشتىڭ جۇزىندە جان راحاتىمەن اتاندىم، بۇل ناعىز ەر ازاماتتىڭ ارمانى ەدى.  ال سەنىڭ مىنا بەيشارا ءحالىڭدى كورىپ كۇلىپ تۇرمىن» دەيدى. رومان وسى سياقتى ەپيزوتتارمەن اياقتايدى. ايتپاقشىسى، جارتى الەمدى جاۋلاعان شىڭعۇز حان دا ءوزىنىڭ ويلاعان ويىنا، ماقسات-مۇراتىنا جەتە الماي، وكىنىشپەن ومىردەن وتكەنى سۋرەتتەلەدى.

تەك كوشپەلى ءومىردى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن نەمەرەسى حايدۋ عانا كوپ كۇرەس جاسايدى، بىراق ول دا دەگەنىنە جەتە الماي ورتا جولدا مەر بولىپ كەتەدى.

      – وسى حايدۋ تۋرالى كەڭىرەك توقتالىپ كەتكەنىڭىز دۇرىس بولار...

– شىڭعۇز حاننىڭ حايدۋ دەگەن اتا-باباسى بولعان. وسى باباسى ءوز ورتاسىندا ءبىراز قۇلاقكەستى بولعان ادام. قانشا تاربيە بەرىلسە دە، ماحابباتتىڭ قىزىعىمەن تۇزەلەر دەپ ايەل الىپ بەرسە دە ىشكەنىن قويمايدى، ءسۇيتىپ ءجۇرىپ ولەدى. «ءبىزدىڭ رۋحىمىزعا تاڭبا بولادى» دەپ، كەيىنگىلەر حايدۋدىڭ اتىن اتا تەك شەجىرەگە وزگەرىس ەڭگىزەدى. شىڭعۇز حان مۇنىڭ ءبارىن ءبىلىپ جۇرەدى، ول ءبىر نەمەرەسىنىڭ ەسىمەن حايدۋ قويادى. حايدۋ وردادا وسەدى، جاقسى تاربيەلەنەدى. اسكەري جاتتىعۋلاردا حايدۋ ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. سونداي اقىلدى، مىقتى بولىپ وسەدى. بىراق بۇل شىڭعۇز حاننىڭ ءوز كىندىگىنەن تاراعان ەل باسقارعان بالالارىنا كومەكشى عانا بولادى، بىرىمەن-ءبىرى نارازى بولىپ قاقتىعىسقان بالالارى ءبىر-بىرىمەن قىرقىسى شيەلەنسكەن كەزدە حايدۋ ولاردان ءبولىنىپ شىعىپ كەتەدى. حايدۋ وتە قابىلەتتى، اسكەري تەحنولوگيانى مىقتى مەڭگەرگەن، مىقتى ازامات بولادى.

ول كەزدە اسكەري ماماندىقتى، باتىرلىقتى 5-6 جولبارىس سوققان ازامات –  «جولبارىس جۇرەكتى باتىر» دەپ باعالايتىن. حايدۋ بولسا ءۇش جولبارىس سوققان جىگىت ەدى. وسىنداي دارەجەگە جەتكەن ادام، كەيىن كەلە قۇبىلايعا «سەن كوشپەلى ءومىردى تارىك ەتتىڭ» دەپ قارىسى بولادى. قۇبىلاي ەكەۋى ءبىراز جىلدار شايقاسادى، حايدۋ قۇبىلايدى كوپ تىقسىرادى. حايدۋدىڭ قوسىنى از بولسا دا مىقتى بولدى. سەبەبى حايدۋدىڭ سوعىس تاحتيكاسى ەرەكشە، ءادىس-ايلاسى باسىم بولعان.

– قۇبىلايدىڭ قىتايدى باعىندىرىپ يۋان حاندىعىن قۇرۋىنا حايدۋدىڭ دا ۇلەسى كوپ بولعان شىعىر...

حايدۋ قۇبىلايدىڭ وتىراقتى ەل باسقارۋ جۇيەسىنە قارىسى بولىپ، كەيىن ونىمەن سوعىستى عوي. بۇل يۋان حاندىعى  كۇشەيىپ ونى الەم مويىنداعاننان كەيىن حايدۋدىڭ بۇل ارەكەتى بوس اۋرەشىلىك بولىپ قالا بەردى. حايدۋدىڭ سوڭعى تاعدىرى يۋان حاندىعىنىڭ اسكەرىمەن بولعان شايقاستا قايتىس بولۋمەن تىندىم بولادى. ونىڭ دا ارمان-ماقساتى، اتاسى شىڭعۇز حان سەكىلدى ورىندالماي قالادى. بىراق مىنا  ءبىز وتىرعان وڭىرلەردىڭ ءبارى سول حايدۋدىڭ كۇشىمەن الىپ قالعان جەرلەر.

      – تاريحقا كوز جىبەرسەك بيلىككە ۇمتىلعانداردىڭ اراسىندا تۋىسقاندىق قارىم-قاتناس، ءبىر-بىرىنە دەگەن مەيىرىم بولماعان بولىپ تۇر عوي.

– ارينە، ونى ءبىرجولاتا ۇمىتادى. مىسالى: شىڭعۇز حانىڭ توقالى قۇلاننان تۋعان قۇلحانىڭ ءولىمى دە سول بيلىك تالاسى،  «جوشىنى قۇلان تەۋىپ ءولتىردى» دەگەن تاريح با، اڭىز با، الدە تاريحي تۇلعانى كەمسىتۋ مە ءبىر ەلەس الەمدى شارلاپ كەتكەن. جوشى اسقان جاۋجۇرەك، باتىر بولعان ادام، ونىڭ ساداعىنان شىققان جەبە قوڭىر اڭدارعا تيگەندە ەكىگە ءبولىپ كەتەدى ەكەن. انشەيىندە «جوشىنىڭ يت كيەسى بار» دەلىنەتىن، سەبەبى ول قارسى كەلگەن جاۋى قولىنا تۇسسە بۇتىن – بۇت، قولىن – قول ەتىپ ايىرىپ تاستايتىن دۇلەي كۇشكە يە باتىر ەكەن. ونىڭ بالۋاندىعىدا شەكتەن تىس بولىپتى، وسىنداي ساحارانىڭ تۇرمىسىنا جەتتىك، جاۋىنگەر، باتىر ادام قۇلاندى باۋىزداۋعا ولاقتىق ىستەپ «تەپكەنىنەن ءولدى» دەۋ نانىمدى ما؟ ءتىپتى ەل بيلەگەن حاننىڭ ءوزى بارىپ قۇلان باۋىزداۋى تىپتەن نانىمسىز عوي. ەندەشە تاريحتان قازىرگە دەيىن ساحارا حالقىنىڭ «ەستىرتۋ» دەيتىن جورالعىسى بار، وندا جاناما جولمەن، اسەرلەۋمەن، ەجەلگى تاريحتاعى بولمىستارعا سۇيەپ ەستىرتۋ بولادى. مىنە مۇنداعى قۇلان دالانىڭ اڭى قۇلانعا سۇيەپ شىڭعۇز حانىڭ توقالى قۇلان جاعىنان بولعان وقيعانى جاناي ەستىرتۋدەن  قالعان وقيعا دەۋگە ابدەن بولادى.

ءدال وسىنداي حايدۋمەن قۇبىلاي سوعىسىپ جۇرگەندە، قۇبىلاي ءوز باۋىرلارىنىڭ بالاسىن جاساق باستاتىپ، حايدۋمەن سوعىسۋعا جىبەرەدى. سول كەزدە حايدۋ ولارعا «تۋىس، باۋىر» ەكەندەرىن ايتىپ، سوعىسپاي «شەگىنىپ كەتىڭدەر» دەسە، ولار «جوق ءبىز شەگىنبەيمىز، سەنىمەن سوعىسامىز، قۇبىلاي: – ەگەر وسى شايقاستا حايدۋدى جەڭەتىن بولساڭدار، سول ءوڭىردىڭ حانى سەندەر بولاسىڭدار» دەگەن دەپ سوعىسىن توقتاتباعاندىقتان اقىرى ولاردىڭ جاساقتارى حايدۋ جاساعىنان مەرت بولىپ، وزدەرى  تىم-تاراقاي قاشىپ قۇتىلادى.

– روماننان مەنىڭ بايقاعانىم، قازاقتىڭ قاراپايىم تىلىمەن كوركەم باياندالعان، قازاق ءتىلىنىڭ ەسكى سوزدەرىن، ەتنوگراپيالىق مازمۇندارىن قولدانىپسىز. مۇنىڭ باستى سەبەبى ءوزىڭىزدىڭ ەتنوگراف بولۋىزدان دەپ بىلەسىز بە؟

– جوق. بۇل جالپى قازاق ءتىلى عوي. روماندا باياندالعان، سۋرەتتەلگەن دۇنيەلەر ەرتەدەگى وقيعالار بولعاندىقتان، قازاقتىڭ بايىرعى، سول زامننىڭ تىلىمەن سويلەتۋگە تىرىستىم. ارينە، سول زاماننىڭ ءيىسى شىعىپ تۇرۋ ءتيىس دەگەن وي بولدى، مەن ەتنوگرافپىن مىنا جەرگە «مىنا ءبىر ارحايزم سوزدەردى ەنگىزەيىن» دەگەن وي بولمادى،  مۇمكىن روماندى جازۋ بارىسىندا ولار قولدانعان سوزدەر دەۋگە بولادى.

       –  رومانداعى ءار تاقىرىپ جيناقتالىپ قىسقا جازىلىپتى. ءسىز مۇنى ءاۋ باستا بۇل روماندى وسىلاي جازۋىم كەرەك دەگەن وي تۇيگەندىكتەن بولدى ما؟

– بۇگىنگە دەيىن ءبىز كوپتەگەن تاريحي رومانداردى وقىدىق قوي، وقيعالاردى سۋدىراتىپ بايانداۋدان وقىرمان وقيعاسىنا قىزىققانىمەن ىشكى يىرىمىنەن ەشتەمە ۇقپايدى. اسىرەسە قازىرگى وقىرماندار ءۇشىن العاندا سالا قۇلاش بايانداۋلاردى وقۋعا ۋاقىت تاپپايدى. سوندىقتان تاڭدايعا تاق ەتكىزەتىن، قىسقا، ۇعىنىقتى بايانداپ، وقىپ  ءنار  الاتىنداي ەتىپ جازۋدى، ءوز ماقساتىما قويدىم.

       مەنىڭ جازۋ ستىلىمدە بۇرىنعى شىعارمالارىمدا دا، مىنا رومانىمدا دا بار. مەن كەيىپكەرلەردى بىلاي ەدى، ولاي ەدى دەپ سۋرەتتەمەيمىن. وقيعا بارىسىندا عانا ايتىپ كەتەمىن. مىسالى، كەيىپكەردىڭ كۇلگەنى، اشۋلانعانى شىعارمانىڭ وقيعاسىنىڭ باياندالۋى بارىسىندا ونىڭ سويلەگەن سوزىنەن، ءىس-ارەكەتىنەن كورىنىس تاۋىپ وتىرادى. ونى دارالاپ سۋرەتتەۋدىڭ تۇككە دە قاجەتى جوق دەپ ويلايمىن. مەن بۇل روماندى ۇزارتىپ جازۋىما بولار ەدى، تابيعاتتى، ورتانى سۋرەتتەپ، ادامنىڭ كەلبەتىن سۋرەتتەۋمەن. بىراق ونداي جازۋدى ءدال بۇگىنگى قوعام وقىرماندارىنا ەشقانداي كاجەتى جوق نارسە. مىنا ۋاقىتتى جەتكىزە المايتىن زاماندا، ول ارتىق مىلجىڭ دەپ سانايمىن.

      – رومانىڭىز وقىرمانىنا جول تارتىپ بارا جاتىر. بۇل شىعارمامدى وقىرماندار قالاي قابىلدايدى ەكەن دەگەن الاڭداۋشىلىق سىزدە بار ما؟

– الاڭداۋشىلىق بار دەسەم دە بولادى. سەبەبى، بۇرىنعى ادەبيەتىمىز سوتسياليستىك رەاليزم ادەبيەتى كوزقاراسىمەن جازىلعان ادەبيەتتەر وقىرماندى وزگەشە تانىم، كوزعاراسپەن تاربيەلەدى، ماسەلەن، بۇرىنعى ادەبيەتتەردە ءبىر كەيىپكەردى تۋادا جاقسى قىپ كورسەتسە، ولگەنشە جاقسى بولادى، ال جامان كەيىپكەر ولگەنشە جاماندىقپەن، قاستاڭدىقپەن ايلانىسىپ، سول قاستىق جولىندا ولەدى. ءسۇيتىپ، كەيىپكەردى قولدان جاساۋ يدەياسى باسىم بولىپ كەلدى. بۇل سول رەاليزم ادەبيەتىمەن جازىلعان بارلىق رومانداردا بار ءداستۇر. ال مىنا روماندا ولاردان وزگەشە، تۇعىر حاندى دا، شىڭعۇز حاندى دا جەرىنە جەتكىزىپ جاماندامايمىن نەمەسە ەكەۋىندە اسپانعا كوتەرىپ ماقتامايمىن. ولاردىڭ ءىس-ارەكەتى، ارمانى، ماقساتى وزدەرىنىڭ قيمىلدارىمەن، سوزدەرىنەن بايقالىپ تۇرادى. ەندى وسىعان شىدامسىزدىق تانىتاتىن وقىرمان بۇل قالاي دەۋى مۇمكىن. ويتكەنى ءبىزدىڭ اسىلگى سانامىزدا سوتسياليستىك رەاليزم ادەبيەتى قالىپتاسىپ قالدى عوي. كەيبىرەۋلەرى شىڭعۇز حاندى «اتا-بابامىز» دەپ تالاسىپ جۇرگەن وقىرماندار دا بار عوي. انە سولار «ءبىزدىڭ اتا-بابابىزدى نەگە ماقتامايدى» دەگەن پىگىرلەر تۋىنداۋى مۇمكىن. مۇمكىن مۇندايدى ءار كەيىپكەردىڭ اداميلىق ارەكەتى ولشەنەدى، تۇسىنىكتىڭ تايازدىعىندا بايلانىستى. بۇل كوركەم شىعارما عوي، ءار قالامگەر ءوز بيىگىندە باياندايدى، سۋرەتتەيدى. مەن مۇنى كوركەم شىعارما رەتىندە جۇرتقا ۇسىنىپ وتىرمىن. مىسالى مىناداعى كەيبىر وقيعالار مەن تۇلعالاردىڭ ءولىمى نەمەسە ونىڭ ءىس-ارەكەتتەرىنىڭ ءبارى شىن بولۋى مۇمكىن، ال كەيبىرەۋى وبراز جاساۋ بارىسىندا قوسىلعان بولۋى مۇمكىن. ال كەيبىرى لوگيكالىق جاقتان قيسىندىرىلعان بولۋى مۇمكىن.  بىراق ايلانىپ كەلسەك ءبارى تاريحتا بار نارسە.

      سانالى وقىرماندار ءۇشىن تاريحقا دا، ادەبيەتكە دە سانالى تۇردە مامىلەگەن بولادى، بىلايشا ايتقاندا دۇرىس مامىلە جاساۋى دەگەنىمىز رومانعا توپشىلدىق، جىكشىلدىك، رۋشىلدىق تۇرعان جوق. سوندىقتان دا تالاس-تارتىسقا تۇسپەيدى دەپ ويلايمىن. ال وقىرمان قارا ءدۇرسىن بولىپ، رۋلىق دەڭگەيدە قابىلداسا ارينە پىش-پىش اڭگىمە شىقباي قويمايدى.

     – جاڭا دا ايتتىم عوي شىڭعۇز حان تۋرالى كوپ روماندار جازىلدى دەپ، بىرەۋلەر بۇل كىتاپتىڭ بەتىن اشپاي جاتىپ سول ەسكى سۇردەكتى ايلانسوقتاپ جازعان بولۋ كەرەك دەپ ايتىپ قالۋى مۇمكىن بە؟

– ول دا مۇمكىن. «بۇل شيىر بولىپ كەتكەن، تىزەسى شىققان تاقىرىپ، بۇنىڭ نە قاجەتى» دەپ ايتاتىندار بولۋى مۇمكىن. بىراق مۇنداعى ۇلكەن ماقسات نە، جوعاردا ايتقانىمداي ءبىز دۇنيەتانىمدى جوعارى دەڭگەيدە وزىق يدەيامەن كورۋىمىز كەرەك. ءبىز كەشەگى سياقتى كوز الداعى اڭقاۋ، تۇيىق، توبىرلىق يدەيامەن ساناسساق وندا ءبىز بۇل رومانان ەشنارسەنى اڭعارا المايمىز، وزىمىزدە ەشقايدا ۇزاپ بارا المايمىز. ونداي تانىمنان دامۋ دا، وركەندەۋ دە بولمايدى. سوندىقتان ءبىز جاۋىزدى جاۋىزدىق رەتىندە، دوستىقتى دوستىق رەتىندە، باقىتتى باقىت رەتىندە، قورلىقتى قورلىق رەتىندە تانىپ جەتۋىمىز كەرەك. سوندا بارىپ ءبىز جالپى بەتتىك بەتالىسىمىز وڭالادى. ال شىندىقتىڭ بارىنە كوز جۇمساق، وندا كەرى كەتكەنىمىز كەتكەن. بۇل كۇندە، بۇل ورتادا كەيبىر «وزىق ويلىمەن» دەپ جۇرگەن ادامداردىڭ كوزقاراسىمەن قاراساڭ، «تاريحتىڭ، كەشەگىنىڭ كەرەگى جوق» دەپ قولىن ءبىر-اق سىلتەيتىندەردە بار. سوندىقتان رۋحاني دۇنە مەن ماتەريالدىق دۇنيەنى پارىقتاۋ كەرەك. بىزدە جازۋشىلىقتى قويا سالىپ دۇرىلدەتىپ اقشا تاپقىمىز كەلەدى، الا داعاردى كوتەرىپ بازار جاعالاعىمىز كەلەدى. بىراق رۋحاني دۇنيە دەگەن ۇرپاقتىڭ ەڭ وشپەيتىن بايلىعى. مىنا روماننان الاتىن نارسە كەيبىر تاريحتاعى شىندىقتار ارقىلى، تاريحتا بولعان تۇلعالار اراسىنداعى دوستىق قارىم-قاتناستار ارقىلى نەمەسە جاۋىزىدىق پەن ادامگەرشىلىكتىڭ پارىقتارى ارقىلى ءبىزدىڭ ۇرپاعىمىز شىنايى، پاراساتتى يدەيا قالىپتاستىرادى. «تاريحتا مىناداي بولعان ەكەن عوي، مىناداي بولۋىمىز كەرەك ەكەن عوي» دەگەن تۇسىنىك ارقىلى ۇرپاققا بەرەر قۇندىلىعى باستى ورىندا، باستىسى وقىرمان زەردەسىمەن وقىپ، سانالىقپەن قابىلداپ جان مەن ءتان تازالىعىن دارىپتەيتىن ادامگەرشىلىكتى قاسيەت جولىن وقىرمان ساناسىنا دارىتا الادى دەۋگە ابدەن بولادى..

     –  اڭگىمەڭىزگە راقمەت!

      – وزىڭە دە كوپ راحمەت!                                                                                                                                                                                      

                                       سۋحباتتى جۇرگىزگەن ءالىمجان اشىمۇلى

Abai.kz