(التى باۋلى قاراقالپاق)

اعايىندى اناس پەن مالىك.

اناستان — الاش. ودان قازاق تارايدى.

مالىكتەن — رازعاق. رازعاق كەيىن «قالپاق» اتانادى. قالپاقتان — وزبەك. ونىڭ بايبىشەسىنەن — جيەن(جيان), توقالىنان تەكە، كەنە، ماڭعىت. تەكە ۇرپاعى ياۋمىتپەن قوسىلىپ تەكە-ءجاۋمىت بولسا، كەنە ۇرپاعى — كەنەگەس، ماڭعىت ۇرپاعى — ماڭعىت اتانادى.

جياننىڭ بايبىشەسىنەن — مايقى. سارناز دەگەن توقالىنان — قىتايبەك، شاق. قىتايبەكتىڭ ۇرپاقتارىنان قىتاي رۋى، شاقتىڭ ۇرپاقتارىنان قىپشاق رۋى پايدا بولادى. جياننىڭ سارنازدان كەيىنگى توقالى ارۋحاننان — قيات. مايقىدان — جايىلحان(جايىلعان) مەن سەيىلحان.

جايىلحاننان ناعاداي تۋسا، سەيىلحاننان ءياۋمىت(جاۋمىت) تارايدى.

مۇيتەن تۇقىمىنان ەكى بالانى اقشولپان اسىراپ، ولار اقشولپاندى ۇران ەتەدى.

وزبەكتىڭ بايبىشەسىنەن تۋعان ۇلى جياننىڭ ۇرقىنان 4 رۋ، وزبەكتىڭ ەكىنشى ايەلىنەن 3 رۋ تاراپ، سونىمەن «جەتىسان وزبەك» اتانادى.

ناعادايدىڭ قارابەك، دوسان قاتارلى 30 ۇلى بولعان.

قارابەكتەن — جانىبەك، قالىبەك.

جانىبەكتەن — اليبەك، قايدار. اليبەكتەن — اعادىل، ءبايادىل.

قايداردان — ەدىل، ءجانادىل. قايدار ەرتە ءولىپ، ەكى بالاسىنا اليبەك باس-كوز بولادى.

اعادىلدەن — تولىباي. ودان — تىنىس پەن سارىباي. سارىبايدان — بادەكباي.

ءبايادىل ۇرپاعى جىلقىنىڭ سانىنا تاڭبا باسىپ اشامايلى اتانادى.

قايداردىڭ ەدىل، ءجانادىل دەگەن ەكى ۇلى قوستاڭبالى مەن قاندەكتى اتانىپ، قولداۋلى ولارمەن ەنشىلەس بولادى. ەندى ءبىر نۇسقادا ەدىل مەن ءجانادىل ۇرپاعىنىڭ ءبىرى جىلقىنىڭ قول ەتىنە تاڭبا باسىپ قولداۋلى اتانىپ، ەندى ءبىرى تاڭبانى جۇپتان باسىپ قوستاڭبالى اتانىپ، ولار حان تەكتى قاندەكتىمەن ەنشىلەس بولادى. شىن مانىندە، بۇل كەرەيت رۋىنىڭ قوس تاڭبا(II) باسىپ، كەرەيتتىڭ ەكى سالاسىنىڭ ءبىرىنىڭ قوسپانبەت اتالاتىنىمەن، ونىڭ ىشىندە قولداۋلى، كون، كونە دەگەن حاندەكتى رۋىمەن ەتيمولوگياسى ءبىر رۋلاردىڭ تاريحىن ايعاقتايدى. ءبىز كەرەي رۋىنىڭ دەنىنىڭ امۋگە ويىسىپ، قاراقالپاقتىڭ تىرەكتى توپتارىن قالىپتاستىرعانىن بىلەمىز.

ناعادايدىڭ ەندى ءبىر نەمەرەسى قالىبەكتەن — قۇلجان، تولىبەك. ەكەۋى حاننان جىعالى(جەبەلى) حات الىپ قانجىعالى اتانادى. قۇلجان جۇننەن، جىبەكتەن جاسالعان گەجى دەگەن ورامالدى ساتىپ، ونىڭ ۇرپاقتارى بوگەجەلى اتانادى.

قاراقالپاققا قوسىلعان قيات، مۇيتەن، شىلجۋىت(شالجۋىت) رۋلارىنىڭ وقيعاسى

ەرتەدە التىن حان دەگەن بيلەۋشى بولىپتى. ونىڭ اي مەن كۇندەي جالعىز قىزى بار ەكەن. حان قىزىنا ارناپ مۇنارا سالىپ، جانىنا قىرىق قىز كۇتۋشى قويادى. كۇندەردىڭ بىرىندە قىز جۇكتى بولىپ قالادى. ەر ادام اتاۋلى اياق باسپاعان مۇناراداعى وقيعانىڭ جۇمباعى شەشىلمەسە دە، حان قاتتى ىزالانىپ، ۇلكەن ساندىق جاساتىپ، ىشىنە قىزدىڭ كيىم-كونشەگى مەن ازىق-تۇلىگىن وزىمەن بىرگە سالىپ سۋعا اعىزىپ جىبەرەدى. توماۋىل، شابان دەگەن ەكى مەرگەن سۋدان ساندىقتى شىعارىپ الىپ قىز امان قالعان. قىزدى توماۋىل(داۋىمباي) الىپ، ىشتە كەلگەن بالا تۋعان سوڭ ونىڭ اتىن شىڭعىس قويادى. شىڭعىستان كەيىن تۋعان ەكى ۇلدىڭ اتى — بودەنتاي(بونداناتاي) مەن باركەلتاي(بوركالتاي). وسى ۇشەۋىنىڭ ۇرپاعى بولعان بۋندجار، قاعىنجار، شالجۋىت ۇشەۋىنەن قيات، مۇيتەن، شىلجۋىت رۋلارى تارايدى.

مايقى ءبيدىڭ زامانى وسى شىڭعىستىڭ زامانىنا تۋرا كەلەدى ەكەن. قىرىق كىسىگە ساردار بولعان مايقى بي شىڭعىس حاننىڭ قۇرمەتتى نوكەرى بولىپ، قاڭلى جاساعان ارباعا ەكەۋى بىرگە وتىرادى. بۇعان دەيىن بودەنتاي مەن باركەلتاي شىڭعىسقا قىزعانىش قىلىپ ونى سىيدىرماي، يەنگە كەتكەن شىڭعىستى ەلى تاۋىپ حان ەتكەن ەكەن. شىڭعىس حاننىڭ ءزۇريادى — جانىبەكحان، جانايحان. ونىڭ ۇرپاعى توقتامىس حان قازاققا حان بولادى.

وسى اڭىز شىرما-شاتۋ بولىپ بىلىعىپ كەتكەن. ءبىز بۇل اڭىزدى «موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسىندەگى» شىڭعىس حان اۋلەتىنىڭ ءتۇپ قاينارى بولعان دوباۇلى توبەنەي مەرگەن مەن الان قۇبانىڭ كىندىگىنەن تۋاتىن بوكەنتاي مەن بەلگىداي، الان قۇبانىڭ اكەسىز، كۇن ساۋلەسىنەن تۋدى دەيتىن ۇلى بودانشارمەن بايلانىستىرامىز. قاراقالپاق اڭىزىندا دوباۇلى توبەنەي مەرگەندى توماۋىل نەمەسە داۋىمباي دەپ الىپ، بوكەنتايدى بودەنتاي، بەلگىدايدى باركەلتاي دەپ العان ەكەن. اكەسىز، عايىپتان پايدا بولاتىن ۇلدان بۋندجار ۇرپاعىن تاراتىپتى. ال، بۇل شىڭعىس حان شەجىرەسىندەگى بودانشارمەن ۇيلەسەدى. ەكى نۇسقادا دا وسى كىسىدەن قيات رۋى شىعادى. الان انانىڭ اتىن قاراقالپاق اڭىزى التىن حان قىزى دەپ الىپتى. بىراق، قاراقالپاق شەجىرەسىندەگى مۇيتەن، شىلجۋىت رۋلارىنىڭ جاڭاعى كىسىلەردەن تاراتىلۋى دۇرىس ەمەس.

«ۆەيناما. ءارۋان عۇنى توعاستىڭ ءومىر-بايانى(魏书·蠕蠕匈奴徒何高车列»-ىندا مىناداي جولدار بار:

«匈奴单于生二女，姿容甚美，国人皆以为神. 单于曰，吾有此女，安可配人，将以与天. 乃于国北无人之地筑高台，置二女其上. 曰，请天自迎之……复一年，乃有一老狼昼夜守台嗥唿，因采穿台下为空穴，经时不去. 其小女曰，吾父处我于此，欲以与天，而今狼来，或是神物，天使之然. 将下就之.

其姐大惊曰，此是畜生，无乃辱父母也. 妹不从，下为狼妻，而产子. 后遂滋繁成国.

故其人好引声长歌，又似狼嚎».

اۋدارماسى بىلاي:

«عۇن ءشانيۋيىنىڭ ەكى قىزى بار ەدى، ەكەۋىنىڭ دە سۇلۋلىعى ەرەكشە ەدى، ەل ىشىندەگىلەر ولاردىڭ سۇلۋلىعىن ء"تاڭىردىڭ سىيى" دەپ ءبىلدى.

شانيۋي: «مەندە وسىنداي قىزدار بار، ولاردى قالايشا قاراپايىم ادامعا ۇزاتپاقپىن؟ مەن ولاردى كوككە ۇزاتامىن»، – دەدى.

ءسويتىپ، ەلدىڭ سولتۇستىگىندەگى ادام بارمايتىن يەن دالادا بيىك مۇنارا سالدى دا، ەكى قىزىن سونىڭ ۇستىنە شىعارىپ قويىپ «كوكتىڭ كيەسى ءوزى كەلىپ، ولاردى الىپ كەتسىن» دەگەن ەكەن.

ءبىر جىلدان كەيىن، مۇنارانىڭ ماڭىندا ءبىر كارى قاسقىر پايدا بولدى. ول كۇن-ءتۇن دەمەي مۇنارانى كۇزەتىپ، ۇلىپ ءجۇردى. ءبىراز ۋاقىت وتكەن سوڭ، مۇنارانىڭ استىنان ءىن قازىپ، سوندا جاتتى، بىراق كەتپەدى.

سوندا كىشى قىزى ايتتى: «اكەم مەنى كوككە قوسپاق بولىپ وسىندا قالدىرعان. ەندى بۇل قاسقىر كەلدى، مۇمكىن، بۇل جاي اڭ ەمەس، كوكتىڭ جىبەرگەن جاراتىلىسى شىعار. مەن ءتۇسىپ، سونىمەن بولايىن»، – دەدى.

اپەكەسى قاتتى شوشىپ: «بۇل حايۋان عوي! بۇلاي ىستەسەڭ، اتا-انامىزدى ماسقارا ەتەسىڭ!» – دەسەدە، ءسىڭلىسى تىڭداماي، تومەن ءتۇسىپ، قاسقىردىڭ ايەلى بولدى، كەيىن ۇل تۋدى.

وسىدان كەيىن ولاردىڭ ۇرپاعى كوبەيىپ، تۇتاس حالىققا اينالدى.

سوندىقتان ول حالىق ۇزاق اۋەنمەن، سوزىپ ايتاتىن اندەردى جاقسى كورەدى، ولاردىڭ داۋىسى قاسقىر ۇلىعانداي ەستىلەدى.»

قاراقالپاق اڭىزىنداعى وقيعا عۇن تاريحىنداعى وسى وقيعانى قايتالايدى. بۇل عۇن يمپەرياسىنىڭ ءبىرىنشى ۇلى بيلەۋشىسى بولعان مودەن-ءشانيۋيدىڭ(冒頓單于، Maodun chanyu) ەسىمىنىڭ شىڭعىس حان شەجىرەسىندە بودان-شار بولىپ، قازاقتىڭ كەرەيت، كەتە رۋلارىنىڭ شەجىرەسىندە بوزان-شار بولىپ، قاراقالپاق اڭىزىندا بۋندجار بولىپ ساقتالعانىن كورسەتەدى. شىن مانىندە، مودەن-شانيۋيدىڭ اناسىن ساندىققا سالىپ اعىزىپ جىبەرگەن حان اكەسى بۇل ءىستى جۇرتتان جاسىرۋ ءۇشىن، مۇنارا ماڭىندا ونى كيەلى قاسقىر الىپ كەتتى دەپ اڭىز تاراتسا كەرەك. ونىڭ ۇستىنە، عۇن ەلىنىڭ اتى ول كەزدە "شيۇڭنۋ(匈奴)" دەپ وقىلاتىن. بۇل كوشپەندىلەردىڭ ءبورىنى "شونە" دەپ اتاۋىنا دا ەتەنە جاقىن. ساندىقتان شىققان سۇلۋمەن ۇيلەنگەن اڭىزداعى توبەنەي مەن قىتاي تاريحىندا ايتىلاتىن مودەن-شانيۋيدىڭ وگەي اكەسى بولعان توبەن(头曼) شانيۋي ەكەۋى ءبىر ادام. كوشى(يۋەچجي) حالقىنا اقۇيلى اماناتقا جىبەرىلگەن مودەندى وگەي اكەسىنىڭ ولىمگە قيىپ، ادەيى سول ەلگە شابۋىل ۇيىمداستىرعانى، كەيىن مودەننىڭ كەك الىپ، تاقتى تارتىپ العانى ايتىلاتىن. شىڭعىس حان شەجىرەسىندە، الان قۇبانىڭ اكەسى — قارا تۇمەتتەردىڭ كوسەمى كۇرلەۋتاي مەرگەن بولىپ سانالادى. بۇل كىسى كەيىنگى كەرەي، كۇرلەۋىت، قورالاس رۋلارىنىڭ باباسى سانالادى.

1. قاراقالپاق قوڭىراتتارى قالاي جىكتەلەدى؟

قاراقالپاق قوڭىراتتارى شۋلدىق(شۋىلداق) جانە جاۋىنعىر دەگەن ەكى ۇلكەن تارماققا جىكتەلەدى. قاراقالپاق قوڭىراتتارى دا «پ» ءارپى بەينەسىندەگى "بوساعا تاڭبانى" قولدانادى. ۇرانى — جايىلحان!

قوڭىرات كەيدە مايقى ءبيدىڭ، كەيدە جايىل حاننىڭ قوڭىر ات مىنگەن بالاسى ەسەپتەلەدى.

شۋلدىقتار — وڭ قانات قوڭىرات، جاۋىنعىرلار — سول قانات قوڭىرات ەسەپتەلەدى. بۇل ەكى رۋلار وداعىنا كىرەتىن رۋلاردىڭ دەنى شىن مانىندە قوڭىراتقا جاتپايتىن حيۋا حاندارى بىرىكتىرگەن رۋلار.

شۋلدىق وداعىنداعى رۋلار: قيات، اشامايلى، قولداۋلى، قوستاڭبالى، بالعالى، قاندەكتى، قارامويىن.

قياتتار ءوز ىشىنەن ءۇشتاڭبالى، تاراقتى، بالعالى قيات بولىپ بولىنەدى. ۇرانى — ارۋحان! انالارىنىڭ اتىن ۇران ەتەدى. بۇل رۋ ءبىزدىڭ شانىشقىلى قۇرامىندا بار. قاراقالپاق شەجىرەسى بويىنشا قيات پەن قوڭىرات ءبىر تۋىسپايدى.

اشامايلىلار ءوز ىشىنەن ساقىۋ، قاراقوجا، جالاڭاياق، ايىلدى، قاباسان، تۇرىكپەنقارا، جاپار، سارى، ابىز، تاڭقارا(پاڭقارا), ءۇشباس، قۇراما بولىپ بولىنەدى. بۇل رۋ كەرەي سانالادى.

قولداۋلىلار ءوز ىشىنەن بەسكەمپىر، مايشى، قالقامان، عايىپقاراعان، جەلقاراعان، سارىتون، كۇلكىقوجاق، جارىمبەت، جامان قوڭىرات، جۇقا، قىزىلاياق، قاراسيراق، ۇلكەنبورىك، شىلجۋىت، قالماق، جاماناۋىل بولىپ بولىنەدى. بۇل رۋ كەرەيت سانالادى. قاراقالپاق شەجىرەسى بويىنشا شىلجۋىت پەن قوڭىرات ءبىر تۋىسپايدى.

قوستاڭبالىلار ءوز ىشىنەن شىرجەگەن، اعابەكتى، قارنىجۋان، قاراقۇرساق، قازاقى، قوستاڭبالى بولىپ بولىنەدى.

بالعالىلار ءوز ىشىنەن اقبالعالى، نۇربالعالى، تۇرىكپەن، جاماناۋىل، ءشومىشتى، توقىمبەت، تاز بالعالى، قوستاڭبالى، قاراتالشى، اسان، ارزىقۇل بولىپ بولىنەدى. جالايىر قۇرامىندا وسىنداي رۋ بار.

قاندەكتىلەر ءوز ىشىنەن قۇراما، كيىكشى(كيىكتى), توقبولات، ساداق بولىپ بولىنەدى. ولار حان تۇقىمىنان بولعانى ءۇشىن حانتەكتى دەپ تە اتالادى.

قارامويىندار ءوز ىشىنەن انناقوجا، سابالاق، كوتەلەك، قارەكە، قارلىمارال، بۇلكىلدەك بولىپ بولىنەدى. ولار تەلەۋلەرگە ۇقساس «ت» ءارپى بەينەسىندەگى "بالعا تاڭبانى" قولدانادى.

جاۋىنعىر وداعىنداعى رۋلار: تەرىستاڭبالى، شاۋجەيلى، باقاندى، تيەكتى، ىرعاقتى، بايماقتى، قازاياقتى، ۇيعىر.

مۇنداعى شاۋجەيلى مەن باقاندىنى اعايىندى دەيتىن نۇسقالار بار.

قازاق ىشىندە تەرىستاڭبالى نايمان، تەرىستاڭبالى تابىن دەگەن تارماقتار كەزدەسەدى. شاۋجەيلى رۋى كەرەيت سانالادى. مۇنداعىداي ءبىزدىڭ قوڭىراتتىڭ قۇرامىندا تيەكتى بار.

2. قاراقالپاق كەنەگەستەرى قالاي جىكتەلەدى؟

قاراقالپاق كەنەگەستەرىنىڭ تاڭباسى — "اتاناق تاڭبا". كەنەگەستەر وزدەرىن كەنەدەن تاراتادى. ولار ءوز ىشىنەن ارانشى، اقتوعىن، ءومىر، تاراقتى، دوبال، ويماۋىت، دومبازاق، نوكىس رۋلارى بولىپ بولىنەدى. نوكىس رۋىنىڭ قونىسى بۇگىنگى كۇنى قاراقالپاقستاننىڭ استاناسى بولىپ وتىر. دۋلات قۇرامىندا" كىرمە" ەسەپتەلەتىن ويماۋىت، نوكىس رۋلارى بار.

3. قاراقالپاق ماڭعىتتارى قالاي جىكتەلەدى؟

قاراقالپاق ماڭعىتتارى قاراتاي، سارىتاي، بوزتاي، جەتىمتاي دەگەن ءتورت توپتان تۇرادى. مۇنىڭ سوڭعى ەكەۋى وسپەگەن ەل.

قاراتاي توبىنا قاراسيراق، اقماڭعىت، مامىقشى، قوسار، قىلقالى رۋلارى كىرەدى. اقماڭعىتتار وزدەرىن ەدىگە ءبيدىڭ اۋلەتىنەنبىز دەپ ەسەپتەيدى. قىلقالى رۋىنىڭ باباسىنا ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن شىڭعىس حان جاندىقتىڭ تەرىسىنەن تىگىلگەن قىلقالى تون جاۋىپ، سودان كەيىن ونىڭ ۇرقى قىلقالى اتانعان ەكەن. جاندىق دەپ قاراقالپاقتار ەشكىنى ايتادى.

سارىتاي توبىنا ارشان، جاندىق، توقماڭعىت، ارسارى، تازجالدىق، ءشۇيت، جامانشا، ەسەبي، تاڭبالى، توڭمويىن، تەمىرقوجا رۋلارى كىرەدى.

كەنەگەستەر مەن ماڭعىتتار وزدەرىنىڭ ءتۇپ باباسىن بىردە سارى ءمازىن دەسە، ەندى بىردە بابا تۇكتى شاشتى ءازىز دەپ قارايدى. قايسىسىن ايتسادا، وسى ادامنىڭ پەرى قىزىنان العان ايەلىنەن تۋعانبىز دەپ سانايدى.

كەنەنەس-ماڭعىتتار ءشاۋلى-شاۋقاي دەپ ۇراندايدى.

4. قاراقالپاق قىتايلارى قالاي جىكتەلەدى؟

قاراقالپاق قىتايلارى ءتورت ۇلكەن توپتان تۇرادى. بەسسارى، بەسسيىق رۋلارى ءبىر توپ، قازاياقتى، قايشىلى رۋلارى ءبىر توپ، اننا، قۇيىن، ايتەكە، شەرۋشى، ارالباي رۋلارى ءبىر توپ، ءمانجۋلى، بوقتى قىتاي، قىرىق رۋلارى ءبىر توپ.

قىتاي رۋىنداعىلار الاتاۋ(ۇلىتاۋ) دەپ ۇراندايدى.

5. قاراقالپاق قىپشاقتارى قالاي جىكتەلەدى؟

قاراقالپاق قىپشاقتارى ءوز ىشىنەن قاڭلى، ساڭمۇرىن، ەستەك، قانجىعالى، شۋناق، باسار، تولىس، يابى، ارىق، جاعالتاي، باعانالى، مايلىبالتا، جادىك، سالتىر رۋلارىنان قۇرالادى. ۇرانى — توقسابا!

بۇل جەردەگى مايلىبالتا، جادىك، سالتىر دەگەندەر تولىباي ءبيدىڭ ءۇش بالاسى بولعان. ال، قالىبەك بابانىڭ قۇلجان، تولىبەك دەگەن ەكى ۇلى حاننان جىعالى(جەبەلى) حات الىپ، سودان بارىپ ولاردىڭ ۇرپاعى قانجىعالى اتانعانىن ايتقان ەدىك. قۇلجان ءوزى گەجى(ورامال) ساتىپ، سودان ول بۇگەجىلى اتانادى. ءبىزدىڭ ارعىننىڭ قۇرامىندا قانجىعالى، دۋلات قۇرامىندا "كىرمە" ەسەپتەلەتىن بوگەجىلى رۋى بار.

6. قاراقالپاق مۇيتەندەرى قالاي جىكتەلەدى؟

قاراقالپاق مۇيتەندەرى ۇلكەن جاقتان بەس توپقا بولىنەدى دە، ونى وزدەرى "بەس توقسان" دەپ اتايدى. ولار: 1.سامات 2.ابىز 3.كەڭتاناۋ 4.تەلى 5.تەلىدەن شىققان تىلەۋبەردى مەن اللابەردى تارماقتارى.

ۇرانى — اقشولپان!

پايدالانعان دەرەككوزدەر:

كامال مامبەتوۆ. «قاراقالپاق شەجىرەسى»، 2021 ج، نوكىس قالاسى، «جەتى ىقىلىم» باسپاسى.

«بەرداق» كىتابىنىڭ 39 بەتىندەگى «شەجىرە» داستانى. 2021 ج، نوكىس قالاسى، «ءبىلىم» باسپاسى.

«موڭعولدىڭ قۇپيا شەجىرەسى» ، 1998 ج، الماتى قالاسى

«ۆەيناما. ءارۋان عۇنى توعاستىڭ ءومىر-بايانى(魏书·蠕蠕匈奴徒何高车列»

كوكبورى مۇباراك

Abai.kz