بۇكiل عۇمىرىمىزدى انمەن الديلەپ كەلە جاتقان اياۋلى كومپوزيتور ءابىلاحات ەسپاەۆتىڭ تۋعانىنا بيىل 100 جىل تولىپ وتىر.

جۇرەك پەرنەسىن ءدوپ باسقان تالانت

ءبارiمiز دە بالا بولدىق. انامىزدىڭ الاقانىنان ايرىلعىمىز كەلمەي، قىزىلدى-جاسىلدى بوياۋى جارق-جۇرق ەتكەن مەكتەپتiڭ تابالدىرىعىنان جۇرەكسiنە، يمەنشەكتەي اتتاعانىمىز ءالى ەستە. ءوزiمiز قۇرالپى بالالاردىڭ كوپتiگiنەن بە، الدە «كەلە عوي...» دەپ جىميا قارسى العان مۇعالiمدەردiڭ جىلى كوزقاراسىنان با، جۇرەك ءلۇپiلiمiز باسىلىپ، تەز ۇيرەنiسiپ كەتتiك. كەيiننەن ءان ساباعىندا نەمەسە مەرەكەلiك دۋماندى كەشتەردە:

– كەل، بالالار، وينايىق،

وينايىق تا كۇلەيiك... – دەپ ءان شىرقادىق، قول ۇستاسىپ بيلەدiك. بiراق «ويلان، تاپ!» دەپ اتالاتىن ول ءاننiڭ اۆتورىنىڭ كiم ەكەنiندە شارۋامىز بولعان جوق. قايتەسiز، ويىن بالاسى-داعى.

...اراعا بiرەر جىل سالىپ پيونەر اتاندىق. موينىمىزعا القىزىل گالستۋك تاعىپ، ءوزiمiزدi ۇلكەن ازامات سەزiندiك. سول سانiمiزگە قاراي ايتار ءانiمiز دە وزگەردi. ەندi مەكتەپ حورىنىڭ الدىڭعى قاتارىندا قاسقايىپ تۇرىپ:

– باتىر بالا، باتىر بالا بولاتبەك،

باتىر بالا سوۆەتتiك جاس پيونەر! – دەپ ساڭقىلدايتىن بولدىق. ول كەزدە «باتىر بالا بولاتبەك» ءانiن كiم جازدى – سۇراماپپىز دا. سۇراي قوياتىن دا جاستا ەمەسپiز، تۇسiنiكتi عوي.

...بiزدiڭ كەزiمiزدە كiشكەنتاي قۇلىنشاقتىڭ وسە كەلە مiندەتتi تۇردە تاي، قۇنان، سوسىن دونەن شىعاتىنى سەكiلدi پيونەر بولعان بالا ءتۇپتiڭ تۇبiندە كومسومول بولماي قويمايتىن. سول بۇلجىماس ءداستۇر بويىنشا القىزىل گالستۋكپەن بiرiمiز قيماي، بiرiمiز قۋانا قوشتاسىپ، كومسومول قاتارىنا وتتiك. جاۋاپكەرشiلiگiمiز ارتا ءتۇستi, شىرقار ءانiمiزدiڭ دە شىرايى وزگەرiپ سالا بەردi. ەندi باياعىداي بالاڭ داۋىسپەن ەمەس، ەرەسەك جiگiتتەرگە ءتان گۇرiلدەگەن جۋان ۇنمەن «بiزدiڭ كومسومولدى» ايتاتىن بولدىق. كەڭەس وداعى مەن اقش-تىڭ اراسى ۋشىعا كەلە «قىرعي-قاباق سوعىسىنا» ۇلاسىپ، كەڭەس حالقى جاپپاي جانتالاسا قارۋلانۋعا قارسىلىق تانىتىپ جاتقان كەزەڭ بولعاندىقتان، تىنىش ءومiر ءسۇرۋدi اڭساعان، سوعىس اتاۋلىدان شارشاعان حالىقتىڭ سول كوڭiل-كۇيiن ءدوپ باساتىن دۇنيەلەرگە دە سۇرانىس از ەمەس-تi. قايىرماسى:

– شىرقاڭدار، كەل، دوستار ءار ەلدە

– بەيبiت كۇن جاساسىن الەمدە! – دەپ اياقتالاتىن «بەيبiتشiلiك ساقتالادى» ءانiنiڭ مەكتەپ كەشتەرiندە جيi شىرقالۋى دا سول سەبەپتi ەدi. بۇل اندەردiڭ دە اۆتورى كiم ەكەنiنە ول شاقتا ونشا ءمان بەرە قويماپپىز.

...التىن ۇيا مەكتەبiمiزدەن تۇلەپ ۇشار ساتتە بالا كەزiمiزدەن قولىمىزعا قالام-قاعاز ۇستاتىپ، الiپپە جاتتاتقان مۇعالiمدەردiڭ قادiرiن شىن تۇسiنگەندەي بولدىق. ۇلكەن ومiرگە قادام باسار الدىندا وزiمiزدەن كەيiنگi شۋىلداقتاردىڭ ورتاسىندا بiزگە قول بۇلعاپ قالا بەرگەن ۇستازدارىمىزعا دەگەن قيماستىقتان:

– ۇستازىم مەنiڭ، ۇستازىم،

وزiڭمەن وتكەن قىس-جازىم.

قالدىرعان iزiڭ ماڭگiلiك

جادىمدا تۇرار جاڭعىرىپ.

ۇستازىم مەنىڭ، ۇستازىم، – دەپ «ۇستازىم» ءانiن شىرقادىق. مۇنى دا كiم شىعارعانىن ويلاۋعا مۇرشامىز بولعان جوق.

...جىلدار ءوتىپ، ءبىرىمىز ەرجەتتiك، ءبىرىمىز بويجەتتiك. كەشە تۇلىمشاعى جەلبiرەگەن كورشi سىنىپتاعى كوركەم قىزدىڭ شاشىنان تارتىپ ويناساق، بۇگiن سونىڭ بiر اۋىز لەبiزiنە زار بولىپ، كەشكiلiك تەرەزەنiڭ تۇبiندە تەلمiرiپ تۇراتىن بولدىق. ءجاي تۇرساق مەيلi عوي:

– اسقاقتاتا سالعانىم جايلاۋ ءانi,

باققان مالىم جايلاۋدىڭ بولعان ءسانi.

قاي جەرiمنەن مiن تاپتىڭ، قالقاتايىم،

مەنiڭ جازعان حاتىما جاۋاپ كانi? – دەپ «مارجان قىزدى» ايتىپ، ماڭعازدانىپ تۇردىق.

قىزدار دا قاراپ قالماي:

– قۋساڭ دا، جiگiت، قانشاما،

جولاتپايمىن ماڭىما.

اۋرەلەنبە، شارشاما! – دەپ «قىز قۋمەن» نەمەسە:

– قىزدا بولسا ءۇمiتiڭ،

باتىلداۋ بول، جiگiتiم! – دەپ «قىز ازiلiمەن» جاۋاپ قاتاتىن.

كەيiن ارماننىڭ جەتەگiندە الىسقا قۇلاش ۇرىپ كەتكەن سوڭ سول ساتتەردiڭ ءوزiن ساعىنىپ:

– ءالi ەسiمدە، ءالi ەسiمدە سول بiر كەز،

كوز الدىمنان كەتپەي قويدى-اۋ، ءمولدiر كوز! – دەپ «ءالi ەسiمدەنi» ايتتىق.

– دوستار، دوستار، ءجۇرسiڭ قايدا؟

بiرگە ەدi عوي جانىمىز.

ەسكە الىسىپ وسىندايدا

كەل، شىرقايىق ءبارiمiز! – دەپ جاستىق شاقتى اڭساپ، «قايداسىڭدار، دوستارىم؟» ءانiن دە تالاي اۋەلەتتiك. داۋرەن-اي دەسەڭiزشi. بiراق «ادامنىڭ جۇرەگiندەگi پەرنەنi ءدوپ باساتىن وسى اندەردiڭ اۆتورى كiم ەكەن-ەي؟» دەپ قىزىقپاپپىز-اۋ تەگi.

سويتسەك، قازاققا ءتاي-ءتاي باسقان بالا كەزiنەن قايتا ورالماس جاستىق شاعىن ساعىنار قاريا بولعانشا ايتار ءان جازىپ بەرiپ كەتكەن كومپوزيتور – ءابiلاحات ەسپاەۆ ەكەن عوي! كادiمگi «قازاق ۆالسiنiڭ كورولi» ءشامشi قالداياقوۆتىڭ ءوزi «ەشقانداي كوممەنتاريدi قاجەت ەتپەيتiن، اتى اڭىزعا اينالعان تۇلعا!» دەپ باعا بەرگەن ءابiلاحات! قانداي عاجاپ اندەر جازسا دا، كەۋدە كەرمەگەن، كەرiسiنشە، وڭاشا عۇمىر كەشكەن قاراپايىم ءابiلاحات!

سۋرەت: اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى.

ءومىرىن انگە ارناعان ادام

ءابىلاحات ەسپاەۆ 1925 جىلى 25 قاراشادا قوستاناي قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن. اكەسى سماعۇل اتاقتى ىبىراي التىنسارينمەن اتالاس، اعايىندى ادام ەكەن. سودان بولار، ول كىسى دە بالا تاربيەسىنە ەرەكشە كوڭىل ءبولىپتى. اناسى جاستاي قايتىس بولعان سوڭ، اشارشىلىق جىلدارى ساياسي وزگەرىستەن سەسكەنگەن سماعۇل التى جاسار ءابىلاحاتتى ەرتىپ، كىندىك قانى تامعان تۋعان جەرى قوستانايدان – مەركىگە، كەيىن شۋ اۋدانىنىڭ «العا» اۋىلىنا قونىس  اۋدارادى. سويتىپ، قاسيەتتى اۋليەاتا جەرى سماعۇل قاريا اۋلەتىنىڭ تامىر جايعان قۇتتى مەكەنىنە اينالادى.

ءابىلاحات مەكتەپ بىتىرەر جىلى ۇستازى، قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتى ءپانىنىڭ مۇعالىمى ا.ساپاقوۆتىڭ ولەڭىنە «تۋعان ەل» ءانىن شىعارعاندا، اۋىل ادامدارى بىردەن ۇيرەنىپ الىپ، اۋەلەتە شىرقاعان دەسەدى. كوكىرەگىندە تۇنىپ تۇرعان ونەر حالىقتىڭ كيەلى ۇنىنە ۇلاسقان ءابىلاحات بۇعاناسى قاتپاسا دا 1943 جىلى ەرلەرمەن بىرگە ۇلى وتان سوعىسىنا اتتانادى. كەيىن سول جىلداردى تولعانا ەسكە الىپ، «دنەپر تۋرالى جىر» ءانىن شىعارادى. بۇل ءاننىڭ ولەڭىن اقىن سىرباي ماۋلەنوۆ جازعان-دى. دنەپر شايقاسىندا جاراقات تا العان، تابيعاتىنان زەرەك، بىلىمگە قۇشتار جىگىتتى موگيلەۆ قالاسىنداعى جوعارى اسكەري ۋچيليششەگە وقۋعا جىبەرەدى. ونى 1945 جىلى ۇزدىك ءبىتىرىپ شىعادى.

1948 جىلى اسكەردەن ورالعان جاس وفيتسەر مەكتەپكە مۇعالىمدىك قىزمەتكە تۇردى. 1951 جىلى الماتى كونسەرۆاتورياسىنىڭ (قازىرگى قۇرمانعازى اتىنداعى قازاق ۇلتتىق كونسەرۆاتورياسى) كومپوزيتورلىق فاكۋلتەتىنە وقۋعا ءتۇستى. 1953 جىلدان قازاق راديوسىندا مۋزىكالىق رەداكتور بولدى. ءا.ەسپاەۆ، نەگىزىنەن، ءان جانرىندا ء(ان، رومانس، حور، باللادا) شىعارمالار جازدى.

حح عاسىردىڭ 50-70-جىلدارى وتاندىق مۋزىكا ونەرىنىڭ قارقىندى دامىعان كەزى بولدى دەسەك، ءان جانرىندا وندىرتە، جەمىستى ەڭبەك ەتكەن ءابىلاحاتتىڭ ورنى ەرەكشە ەدى. ونىڭ «اققۋىم» (ولەڭى ج.مولداعاليەۆتىكى), «اق ساۋلە» (ق.امانجولوۆ), «مارجان قىز» (س.ادامبەكوۆ), «قازاق چاستۋشكاسى» (م.الىمباەۆ), «شوفەر كەلدى قىرمانعا» (ت.ىسمايىلوۆ), «قىز قۋ» (ق.ساتىبالدين), «بەيبىتشىلىك ساقتالادى» (ن.شاكەنوۆ), «رەسپۋبليكا تۋرالى جىر» ء(ى.مامبەتوۆ), «تورعاي تولعاۋى» (ع.قايىربەكوۆ), «سولدات سالەمى» (ن.شاكەنوۆ), «تولقيدى توبىل» (س.تۇرعىنبەكوۆ), «ساعىنىش ەكەن بالا كەز» (و.اۋباكىروۆ), «ءوزىڭ دە جىگىت، قىزىقسىڭ» (م.الىمباەۆ), «قىز ءازىلى» (ق.شاڭعىتباەۆ), «جىگىت جاۋابى» ء(ا.جامىشەۆ), «ۇستازىم مەنىڭ، ۇستازىم» (ا.شامكەنوۆ), «قايداسىڭدار، دوستارىم» (ق.ىدىرىسوۆ), «ورامال» (ع.ورمانوۆ), ت.ب. اندەرى حالىققا كەڭ تاراعان.

ءا.ەسپاەۆ – 240-قا جۋىق ءان مەن رومانستىڭ اۆتورى. ق.امانجولوۆتىڭ «دوسىمنىڭ ۇيلەنۋى»، س.ادامبەكوۆتىڭ «كۇن مەن كولەڭكە»، ءا.تاجىباەۆتىڭ «توي بولاردا» سپەكتاكلدەرىنە جانە ي.بايزاقوۆتىڭ «اقبوپە» پوەماسى بويىنشا راديوقويىلىمعا مۋزىكا جازدى. 1973 جىلى ماسكەۋدە وتكەن بۇكىلوداقتىق ءان بايقاۋىندا ج.جاباەۆتىڭ سوزىنە جازىلعان «وداعىم – باقىت ورداسى» اتتى ءانى ءۇشىن جۇلدەلى ەكىنشى ورىندى يەلەندى. ءابىلاحات ەسپاەۆ 1980 جىلى 30 ساۋىردە دۇنيەدەن ءوتتى.

سۋرەت: اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى.

ءابىلاحاتتاي دارىندار جىل سايىن تۋمايدى

كومپوزيتوردىڭ تۇستاستارى ونىڭ راسىندا دا ومىردە وتە قاراپايىم بولعانىن ايتادى. ونىڭ اندەرiنiڭ كەيiنگi جىلدارعا دەيىن اسا كوپ ناسيحاتسىز، ەلەۋسiز قالۋى دا، بالكiم، سول سەبەپتەن بولار. مۇنداي بەيعامدىعىمىزعا نە دەۋگە بولادى؟ جاڭعالاقتىق پا، جاۋاپسىزدىق پا؟ باياعى بالا كەزدەگiنi قويايىق، ەس بiلگەننەن كەيiنگi ەسسiزدiگiمiزگە نە جورىق؟ الدە قازاقتا ءابiلاحاتتار جىل سايىن تۋىپ، جىرعاپ جاتىر ما؟

راس، ءا.ەسپاەۆتىڭ تۋعانىنا 80 جىل تولعان 2005 جىلى تالاي تاماشا ءان كەشتەرىن ۇيىمداستىرىپ جۇرگەن ونەر جاناشىرى، بەلگىلى سازگەر قالدىبەك قۇرمانالىنىڭ باستاماسى بويىنشا كەزىندە مارقۇم تۇرعان ۇيگە ەسكەرتكىش-تاقتا ورناتىلدى. قىزى گۇلسىم ەسپاەۆانىڭ كومەگiمەن سازگەر اندەرiن جيناقتاپ، قايتا جازدىرىپ، ءان سۇلتانى – ءابiلاحاتتى ەسكە الۋ كەشىن ۇيىمداستىرعان ق.قۇرمانالى سودان بەرى مۇنداي شارالاردىڭ ءتورت-بەسەۋىن وتكىزىپ ۇلگەردى. الداعى ۋاقىتتا دا سازگەر اندەرىنە دەگەن ەل ىقىلاسى باسىلمايدى دەگەن ۇمىتتەمىز. دەگەنمەن ناسيحات ءالى دە ءالسىز سەكىلدى. اسىرەسە جاس بۋىن ءابىلاحات تۋىندىلارىنىڭ تالايىنان بەيحابار كۇيدە قالىپ كەلەدى.

ەندىگى ەسكەرىلەر ءبىر ماسەلە مىناۋ. «كومپوزيتور كەزiندە كەڭەس وكiمەتiنiڭ حالىقشىلدىعىنا، كوممۋنيستiك پارتيانىڭ قازاق ۇلتىن ۇشپاققا شىعاراتىنىنا شىن كوڭiلمەن سەنگەن ادام ەدi» دەيدi ونىمەن جاقىن ارالاسقان ادامدار. ول كەزدە قازiرگiدەي ەمەس، يدەولوگيانىڭ قۋاتى كۇشتi ەدi عوي. سوندىقتان بولار، ءا.ەسپاەۆتىڭ ليريكالىق شىعارمالارىمەن قاتار پيونەر، كومسومول، پارتيا نەمەسە قىرمان، ەگiن تاقىرىبىنا جازىلعان اندەرi دە از ەمەس. ەگەر سولاردىڭ ءماتiنiن قايتا قاراپ، مارقۇمنىڭ تۋىسقاندارىمەن كەلiسە وتىرىپ، كوپشiلiگiنە جاڭا ولەڭ جازدىرۋ ماسەلەسiن اقىلداسساق، ۇلتتىق ءان ونەرiمiز كەڭەس يدەولوگياسىنىڭ سالقىنىنا ۇرىنعانىمەن قازاقى قاينارىن ساقتاعان تاماشا اندەردiڭ تالايىمەن تولىعار ەدi-اۋ...

سۋرەت: اۆتوردىڭ جەكە مۇراعاتىنان الىندى.

«ءشامشى العاشقى اندەرىن اكەمە تىڭداتاتىن»

گۇلسىم ەسپاەۆا، ءا.ەسپاەۆتىڭ قىزى:

– اكەمىز قاتتى سويلەمەيتىن ادام ەدى. ءبىر-ەكى سوزبەن ويىن جەتكىزەتىن. بىزگە جاقسى تاربيە  بەردى، «تازا ءومىر ءسۇرۋ كەرەك» دەيتىن. ونىسى – ادامگەرشىلىگىڭ مول بولىپ، شىنشىل، تۋرا جولدان تايماي، ءاردايىم كىسىلىگىڭدى جوعالتپاۋىڭ  قاجەت دەگەنى شىعار. اكەمىزدىڭ ءبىر ايتاتىنى، «بىرەۋ ەسىك قاقسا، قورىقپاي اش» دەيتىن. ونىسى قيىندىقتان قورىقپا دەگەنى شىعار دەپ ويلايمىن. جانە دە ءبىر ايتقانى «ادامداردىڭ ارتىندا قالما، الدىنا دا شىعىپ كەتپە، ورتاشا بول» دەيتىن. مەن كىشكەنە كەزىمدە وسىنى تۇسىنبەۋشى ەدىم. مۇندا دا ۇلكەن فيلوسوفيالىق وي جاتىر ەكەن-اۋ…

اكەم تۋمىسىنان اقجارقىن ادام ەدى. مۋزىكانى جازىپ وتىرعاندا تولقىپ ەرەكشە كۇيگە تۇسەتىن…ان كەلگەندە ىسقىرىپ وتىرىپ نوتاعا تۇسىرەتىن. سوسىن بولمەسىنە كىرىپ، ەسىگىن جاۋىپ، الاڭسىز ءان شىعارۋعا كىرىسەتىن. ءبىز ەشقاشان بوگەت بولىپ كورمەدىك. ومىرىمدە ءبىر رەت رۇقساتسىز بولمەسىنە كىرىپ بارعاندا سەلك ەتىپ شوشىپ كەتتى. ونىسى مۋزىكاعا بەرىلىپ، وي قۇشاعىنا كەتكەن ساتىندە ويىن ءبولىپ جىبەرگەندىكتەن دە بولار دەپ ويلايمىن.

اكەم وتە ۇقىپتى جان ەدى. قاعازى ۇنەمى رەتتەۋلى تۇراتىن. راديودا ىستەگەندە ءوز شىعارمالارىن اۋە تولقىنىنان بەرگىزبەيتىن. ارتىق اڭگىمەنى ۇناتپايتىن. ءشامشى اعامىز اكەمىزدەن بەس جاس كىشى بولعان. ول كىسى اكەمىزدى ۇستاز رەتىندە قۇرمەت تۇتاتىن. وسى ءۇيدىڭ ۇلكەن ۇلىمىن دەپ كۇلىپ وتىرۋشى ەدى. ءشامشى العاشقى اندەرىن اكەمە تىڭداتىپ، نوتالارىن كورسەتەدى. سوندا اكەمىز «قانداي دارىندى كومپوزيتور» دەپ، ونەرىنە باسىن ءيىپ وتىراتىن. اكەمنىڭ جان دوسىنىڭ ءبىرى – نۇرسۇلتان الىمقۇلوۆ ەدى. ەكەۋى كوپ اندەردى بىرگە جازدى.  

«ونەرىمەن اسپانعا سامعايتىننىڭ ءوزى – وسى ءابىلاحات!»

مۇزافار الىمباەۆ، قازاقستاننىڭ حالىق جازۋشىسى:

– قازاق راديوسىنىڭ مۋزىكا رەداكتسياسىنىڭ باستىعى ماقسۇتبەك مايشەكيننىڭ كابينەتىندە ءابىلاحات ەسپاەۆپەن جاقىنىراق تانىستىم. مايدانگەر وفيتسەر ەكەن. مەنەن ءبىر جاس كىشى، ءۇيلى-باراندى، كىشكەنتايلارى بار ەكەن. مەن ءالى سۇربويداقپىن. مەن وعان:

– اتىڭ قىزىق ەكەن، ءابىلاحات… ءابىلحايات.

– سەنىڭ اتىڭ دا قازاقتىڭ ءتول اتى ەمەس قوي، – دەدى ءابىلاحات.

– سەنىڭ اتىڭ تىم ايعايلاپ تۇر ەكەن، ومىرشەڭ قۇداي، عۇمىرلى قۇدىرەت، – دەدىم.

– پاي، پاي، اسەم ءان شىعاراتىندار، مەنسىز دە اسپانعا سامعايدى، مەنسىز دە… – دەدى ول.

– قۇداي  قوسسا  ونەرىمەن اسپانعا سامعايتىننىڭ ءوزى – وسى ءابىلاحات! – دەدى ماقسۇتبەك.

1954 جىلعا دەيىن جاستىقتىڭ سەيىل-سەرۋەنىندە ءجيى كەزدەسىپ، دۋىلداسىپ جۇرگەنمەن «مەنىڭ ولەڭىمە ءان جازشى» دەپ مەن دە قيىلعانىم جوق.

مەنىڭ ءادىلحان قايىرجانوۆ دەگەن اياۋلى دوسىم بولدى. سوعان ازىلدەپ شىعارعان ولەڭىم ەدى. مەن بۇل ولەڭىمدى دوسىمنىڭ البومىنا جازىپ بەرگەم. ول «ءوزىڭ دە، جىگىت، قىزىقسىڭ» دەگەن ولەڭ. ءبىر كۇنى تۇسكى اس ىشۋگە ءابىلاحات، سىدىق (مۇحامەدجانوۆ – رەد.) ۇشەۋىمىز كافەگە بارا قالدىق. اڭگىمە بارىسىندا ەسىمە تۇسىپ، ولەڭدى وقىپ بەرگەم. سىدىق پەن ءابىلاحات ءان جازباقشى بولدى. جىرىم كەلتە بولعان سوڭ ورتاسىنا ءبىر اۋىز شۋماق قوسىپ الدى. ەكى ءان وسى كۇنگە دەيىن ايتىلادى. ءبىرى ءجيى، ءبىرى سيرەك. ءابىلاحات ەكەۋىمىزدىڭ ونەر ىنتىماقتىعىمىز وسىلاي باستالعان-دى.

ساكەن سىبانباي

Abai.kz