Hazarlar - Euraziyanyng eng júmbaq halyqtarynyng biri. Olardyng memleketi, Hazar qaghanaty, 7-10 ghasyrlar aralyghynda Soltýstik Kavkazdan Tómengi Edil boyyna deyingi aumaqty alyp jatty jәne Úly Dala sayasatynda manyzdy ról atqardy.

Hazarlardyng shyghu tegi birneshe teoriyalardyng taqyryby bolyp qala beredi: dala týrkilerinen oral-ariyge deyin. Bir ghylymy boljam men birqatar halyq dәstýrlerine sәikes, hazarlar (Qas ar – «Qasy ariyler») Ontýstik Oraldan kelgen ariy taypalary men Batys Sibir men Altaydan kelgen týrki taypalarynyng aralas halqy boldy, olar ertede týrki tilin qabyldady.

Arkaymnan Dala imperiyalaryna deyin

Ontýstik Oraldyng ariy taypalary - Sintashta-Arkaym mәdeniyetining iyeleri - bizding eramyzgha deyingi 20-18 ghasyrlarda osynda ómir sýrgen. Arkaym men «Qalalar elinde» tabylghan arheologiyalyq dәlelder metallurgiyanyn, kýrdeli qolónerding jәne dala halqymen baylanystardyng joghary damyghanyn kórsetedi.

Keybir zertteushiler búl ariylerdi dalanyng bolashaq týrki tildes halyqtarynyng eng alghashqy ata-babalarymen baylanystyrady.

Kavkazdyq tiptegi shyghys skifterining Ontýstik Sibir taypalarymen jәne alghashqy prototýriktermen aralasuy kýshti aralas nәsildi qauymdastyqtardyng - ghúndardyn, keyinirek Altay men Eniyseyding týrki taypalarynyng payda boluyna sebep boldy.

Qazaqstandaghy, Tuvadaghy, Hakasiyadaghy jәne Altaydaghy skif qorghandarynan alynghan qaldyqtardyng genetikalyq zertteuleri ejelgi halyqta qos komponentting - kavkazdyq jәne aziyalyq komponentterding bar ekenin rastaydy, búl Euraziyanyng qazirgi týrki halyqtaryna da tәn.

Suret: Avtordyng múraghatynan alyndy.

Hazarlar jәne dalanyng sayasiy-mәdeny negizi

IV ghasyrda búl taypalardyng keybireuleri ghún birlestikterining qúramynda Kaspiy tenizining soltýstigine jәne Soltýstik Kavkazgha qonys audardy. Múnda Hazar qaghanaty birtindep qalyptasty - erte týrki dәuirining alghashqy memleketterining biri boldy.

Qazaq halyqtarynyng etimologiyasy oqighalardyng qyzyqty tizbegin kórsetedi: Qas - ejelgi taypa atauy, Ar (Ary) - ariyler, sondyqtan KasAr – «shyghys skifteri / hazarlary» bolyp shyghady.

Búl ózindik ataular uaqyt óte kele ózgerdi: Qas → Qas → Qys → Qyz, al tau taypalary Qyrghyz, al dala taypalary Oighyz, keyinirek Oghyz dep ataldy. Búl jýiening janghyryghy naymandardyng («segiz oqyz»), kereylerding («toqyz oqyz») ataularynan, sonday-aq ejelgi jalayyrlardyn, qoqyrattardyn, qiyattardyng jәne merkitterding taypalyq úiymynan kórinedi.

Tipti Shynghys han esimining tarihy keyde osy týbirmen baylanysty: «Shyn qyz han» «qyzdyng shynayy hany» degendi bildiredi, búl ataudyng shyghu tegining bir balama núsqasy.

Qazaqtar men kórshiles halyqtardyng etnogenezindegi hazar izi

Hazar komponentin shynymen de qazaq jýzderining qúramyna kirgen birqatar taypalardan bayqaugha bolady, búl genealogiyalyq dәstýrlermen de, etnikalyq ataulardyng salystyrmaly taldauymen de rastalady.

Hazarlardyng úrpaqtaryna mynalar jatady:

Qazaqstanda:

Kishi jýz taypalary - Batys Qazaqstan taypalarynyng kópshiligi.

Orta jýzding - arghyndarynyn, qypshaqtarynyng jәne naymandarynyng bir bóligi.

Úly jýzding - dulattary men qanlylarynyng bólikteri.

Kórshiles aimaqtarda:

Qyrym tatarlary men noghaylary,

Bashqúrttar men Edil tatarlary,

Qaraqalpaqtar,

Kishi Aziyanyng oghyz týrki toptary,

Vengr-madiyarlar (qypshaq komponenti arqyly).

Ázirbayjan: «Hazarbayjannan» qazirgi atauyna deyin 

Foliklorda jәne birqatar týpnúsqa zertteulerde kórinis tapqan bir teoriya «Ázirbayjan» sózining ertedegi núsqasynan - hazarlar erte ortaghasyrlyq sayasatta manyzdy ról atqarghan jer «Hazarbayjannan» shyqqanyn kórsetedi.

Búl teoriya ataudy aimaqtyng etnonimiyalyq atauy osy jerden shyqqan dep boljanatyn bayjan (Hazarbayjan) taypasy nemese týp atasymen baylanystyrady.

Ázirbayjan shamamen 150 jyl boyy Hazar qaghanatynyng yqpal etu aimaghynda boldy, búl fakt sol dәuirding tarihy derekkózderimen rastalady.

Hazarlar Euraziya memlekettiligining negizi retinde

Hazar qaghanaty alghashqy memlekettik qúrylymdardyng biri boldy, onda: damyghan basqaru jýiesi boldy, Vizantiyamen, Arab halifatymen jәne Rusipen diplomatiyalyq baylanystar ornady, ertedegi qúqyqtyq normalar qalyptasty,

әrtýrli mәdeniyetter - ariylik, týrkilik, fiyn-ugorlyq jәne irandyq - ózara әrekettesti.

Hazar sayasy dәstýri arqyly dala taypalary memlekettilik tәjiriybesin jinaqtady, búl keyinirek Qypshaq handyqtarynda, Altyn Ordada jәne Qazaq handyqtarynda damydy

Hazarlar jay ghana joyylyp ketken halyq emes. Olar qazaqtardyn, noghaylardyn, әzirbayjandardyn, Edil boyynyng bolgar-týrki halyqtarynyng jәne Kishi Aziyanyng keybir týrki taypalarynyng etnogenezindegi manyzdy buyn bolyp tabylady. Olardyng әserin Euraziya dalasy halyqtarynyng tilinde, mәdeniyetinde, toponimiyasynda jәne tarihy jadynda bayqaugha bolady.

Kerimsal Júbatqanov,

tarih ghylymdarynyng kandidaty, S. Seyfullin atyndaghy Qazaq agrotehnikalyq zertteu uniyversiytetining dosenti

Abai.kz