Хазарлар - Еуразияның ең жұмбақ халықтарының бірі. Олардың мемлекеті, Хазар қағанаты, 7-10 ғасырлар аралығында Солтүстік Кавказдан Төменгі Еділ бойына дейінгі аумақты алып жатты және Ұлы Дала саясатында маңызды рөл атқарды.

Хазарлардың шығу тегі бірнеше теориялардың тақырыбы болып қала береді: дала түркілерінен орал-арийге дейін. Бір ғылыми болжам мен бірқатар халық дәстүрлеріне сәйкес, хазарлар (Қас ар – «Қасы арийлер») Оңтүстік Оралдан келген арий тайпалары мен Батыс Сібір мен Алтайдан келген түркі тайпаларының аралас халқы болды, олар ертеде түркі тілін қабылдады.

Аркаймнан Дала империяларына дейін

Оңтүстік Оралдың арий тайпалары - Синташта-Аркайм мәдениетінің иелері - біздің эрамызға дейінгі 20-18 ғасырларда осында өмір сүрген. Аркайм мен «Қалалар елінде» табылған археологиялық дәлелдер металлургияның, күрделі қолөнердің және дала халқымен байланыстардың жоғары дамығанын көрсетеді.

Кейбір зерттеушілер бұл арийлерді даланың болашақ түркі тілдес халықтарының ең алғашқы ата-бабаларымен байланыстырады.

Кавказдық типтегі шығыс скифтерінің Оңтүстік Сібір тайпаларымен және алғашқы прототүріктермен араласуы күшті аралас нәсілді қауымдастықтардың - ғұндардың, кейінірек Алтай мен Енисейдің түркі тайпаларының пайда болуына себеп болды.

Қазақстандағы, Тувадағы, Хакасиядағы және Алтайдағы скиф қорғандарынан алынған қалдықтардың генетикалық зерттеулері ежелгі халықта қос компоненттің - кавказдық және азиялық компоненттердің бар екенін растайды, бұл Еуразияның қазіргі түркі халықтарына да тән.

Сурет: Автордың мұрағатынан алынды.

Хазарлар және даланың саяси-мәдени негізі

IV ғасырда бұл тайпалардың кейбіреулері ғұн бірлестіктерінің құрамында Каспий теңізінің солтүстігіне және Солтүстік Кавказға қоныс аударды. Мұнда Хазар қағанаты біртіндеп қалыптасты - ерте түркі дәуірінің алғашқы мемлекеттерінің бірі болды.

Қазақ халықтарының этимологиясы оқиғалардың қызықты тізбегін көрсетеді: Қас - ежелгі тайпа атауы, Ар (Ары) - арийлер, сондықтан КасАр – «шығыс скифтері / хазарлары» болып шығады.

Бұл өзіндік атаулар уақыт өте келе өзгерді: Қас → Қас → Қыс → Қыз, ал тау тайпалары Қырғыз, ал дала тайпалары Ойғыз, кейінірек Оғыз деп аталды. Бұл жүйенің жаңғырығы наймандардың («сегіз оқыз»), керейлердің («тоқыз оқыз») атауларынан, сондай-ақ ежелгі жалайырлардың, қоқыраттардың, қияттардың және меркіттердің тайпалық ұйымынан көрінеді.

Тіпті Шыңғыс хан есімінің тарихы кейде осы түбірмен байланысты: «Шын қыз хан» «қыздың шынайы ханы» дегенді білдіреді, бұл атаудың шығу тегінің бір балама нұсқасы.

Қазақтар мен көршілес халықтардың этногенезіндегі хазар ізі

Хазар компонентін шынымен де қазақ жүздерінің құрамына кірген бірқатар тайпалардан байқауға болады, бұл генеалогиялық дәстүрлермен де, этникалық атаулардың салыстырмалы талдауымен де расталады.

Хазарлардың ұрпақтарына мыналар жатады:

Қазақстанда:

Кіші жүз тайпалары - Батыс Қазақстан тайпаларының көпшілігі.

Орта жүздің - арғындарының, қыпшақтарының және наймандарының бір бөлігі.

Ұлы жүздің - дулаттары мен қаңлыларының бөліктері.

Көршілес аймақтарда:

Қырым татарлары мен ноғайлары,

Башқұрттар мен Еділ татарлары,

Қарақалпақтар,

Кіші Азияның оғыз түркі топтары,

Венгр-мадьярлар (қыпшақ компоненті арқылы).

Әзірбайжан: «Хазарбайжаннан» қазіргі атауына дейін 

Фольклорда және бірқатар түпнұсқа зерттеулерде көрініс тапқан бір теория «Әзірбайжан» сөзінің ертедегі нұсқасынан - хазарлар ерте ортағасырлық саясатта маңызды рөл атқарған жер «Хазарбайжаннан» шыққанын көрсетеді.

Бұл теория атауды аймақтың этнонимиялық атауы осы жерден шыққан деп болжанатын байжан (Хазарбайжан) тайпасы немесе түп атасымен байланыстырады.

Әзірбайжан шамамен 150 жыл бойы Хазар қағанатының ықпал ету аймағында болды, бұл факт сол дәуірдің тарихи дереккөздерімен расталады.

Хазарлар Еуразия мемлекеттілігінің негізі ретінде

Хазар қағанаты алғашқы мемлекеттік құрылымдардың бірі болды, онда: дамыған басқару жүйесі болды, Византиямен, Араб халифатымен және Русьпен дипломатиялық байланыстар орнады, ертедегі құқықтық нормалар қалыптасты,

әртүрлі мәдениеттер - арийлік, түркілік, фин-угорлық және ирандық - өзара әрекеттесті.

Хазар саяси дәстүрі арқылы дала тайпалары мемлекеттілік тәжірибесін жинақтады, бұл кейінірек Қыпшақ хандықтарында, Алтын Ордада және Қазақ хандықтарында дамыды

Хазарлар жай ғана жойылып кеткен халық емес. Олар қазақтардың, ноғайлардың, әзірбайжандардың, Еділ бойының болгар-түркі халықтарының және Кіші Азияның кейбір түркі тайпаларының этногенезіндегі маңызды буын болып табылады. Олардың әсерін Еуразия даласы халықтарының тілінде, мәдениетінде, топонимиясында және тарихи жадында байқауға болады.

Керімсал Жұбатқанов,

тарих ғылымдарының кандидаты, С. Сейфуллин атындағы Қазақ агротехникалық зерттеу университетінің доценті

Abai.kz