Ótip bara jatqan 2025‑jyl biz ýshin erekshe jyl boldy, óitkeni, 2024‑j. bastap, bir jylgha juyq әdilet basqarmasymen «hattar almasudan» song biz – Qazaqstannyng ýsh azamaty ‑ qúryltayshy retinde  «Qazaq әlemi» atty respublikalyq qoghamdyq birlestikti tirkey aldyq.  Áriyne, arada qúzyrly organdargha ókpe de boldy, naz da boldy – biraq sony jaqsylyqpen ayaqtaldy. Biraq, biz «Qazaq әlemi» atty dýniyening salmaghy qanshalyqty auyr,  auqymy keng bolsa – ony tirkeu de sonshalyqty jauapkershilikti boluy zandy degen optimistik oidy saqtap qaldyq.

«Qazaq әlemi» – últtyq ruhany baylyqtyn, mәdeny múranyng jәne últtyq bolmystyng túghyry

Osylay deu ýshin, aldymen, әrkim ózine «Qazaq Álemi degenimiz ne?» degen súraqty qoyy kerek, qoya aluy kerek dep bilemiz:

«Qazaq Álemi» úghymy – búl bir últtyng geografiyalyq shekarasymen shektelmeytin, osy geografiyalyq shegarada tarihy tamyry terenge ketken, osy jerde bay mәdeniyetti jasaghan, tek ózine tәn salt-dәstýrin, tili men dilin, ómir sýru saltyn jәne últtyq sanasyn qalyptastyrghan halyqtyng býtin bolmysyn beyneleytin keng әri keshendi úghym.

Ol — qazaq halqynyng ruhani, mәdeny jәne tarihy kenistigin qamtityn tútas bir órkeniyettik dýniye.

Býginde «Qazaq әlemi» tek Qazaqstanmen ghana shektelmeydi. Ol – әlemning týkpir-týkpirinde ómir sýrip jatqan milliondaghan qazaqtyng jýregindegi últtyq sana men ruhtyng kórinisi.

Qazaq mәdeniyeti – ruhany baylyqtyng qaynar kózi

Qazaq mәdeniyeti — ghasyrlar boyy kóshpeli ómir saltynan bastau alyp, qalyptasqan, bay mazmúndy, tereng filosofiyalyq maghynagha ie ruhany múra: ol – halqymyzdyng dýniyetanymy men ómir sýru daghdysynyn, býtin bolmysynyng ainasy.

Áueli ol Muzyka men Óner týrinde sanamyzgha sindi...

Bizge jetken anyzda «Mәngilik ómirdi izdegen Qorqyt baba ony adamnyng ózinen emes, adamnan tughan ónerden tabugha bolatynyn aiqyn úghyp, aqyr sony «mәngilik ómir sarynyn» qobyzben  kýige saldy» delinedi...

Yaghni, búdan: «Qazaq әlemi» ózining payda boluy bastauynda Óner atty qúdyretpen, jalpy, Ásemdik atty garmoniyalyq әlemmen baylanysty bolyp edi» degen qorytyndy shyghady.

Óte әdemi anyz?

Sodan bolar, Qazaq mәdeniyetinde muzyka erekshe oryn alady: Kýy men Jyr – el jýregindegi egiz úghym, tilsiz til. Dombyranyng sazymen tógilgen Qúrmanghazy, Dәuletkerey, Tәttimbet kýileri – últtyng jan sazyn jetkizedi. Sóz ónerining shyny ‑ Aytys óneri – suyrypsalma sheshendikting shyny, aqiqatty tu etip ústaghan qazaq shyndyghy. Endeshe, ózindik әuenge ie bolghan sheshendik óner men jyrshylyq dәstýr — qazaq mәdeniyetining basty tirekterining biri.

Kiyiz ýy men qolóner

Kiyiz ýy – qazaq ómirining simvoly.

Ol tek baspana emes, әlem modeli: shanyraq – aspan, uyq – kýnning shapaghy, kerege – jer.

Qazaq qolóneri – sol keng әlemge sәn berip túrghan saltanat: últtyq ong-órnek, zergerlik búiymdar, kilem toqu – bәri de úrpaqtan-úrpaqqa jalghasyp kele jatqan múra.

Salt-dәstýr – últtyng jany

Qazaq әlemin  salt-dәstýrsiz elestetu mýmkin emes.

Árbir salt – últtyng ómirge, adamgha, tabighatqa degen kózqarasynyng kórinisi. Ol bala tәrbiyesi men otbasylyq dәstýrlerden kórinis tabady: shildehana, nәresteni qyrqynan shygharu, túsaukeseri – balanyng dýniyege keluinen bastap, onyng әrbir qadamyn úlyqtaytyn dәstýrler.

Al, kóne týrkilik zamannan kele jatqan «at qylu», nemese býginde «sýndet toy» dep atalatyn dәstýri,  «besikke salu» jorasy – úl men qyzdyng tәrbiyesine tua bitti basa nazar audaru qajettigin bildiretin kiyeli dәstýrler.

Odan әri jalghasatyn «qúda týsu», «qyz úzatu», «betashar» – qazaq halqynyng «ómirdi úzartushy», yaghni,  otbasy irgesin bekitetin negizgi ghúryptary. 

Túrmystyq jәne әleumettik dәstýrler

Qazaqta әr nәrsege kónil bóletin últtyq minez qalyptasqan: myna keng dýniyede әri qysqa ghúmyrda adam balasy barlyq jaqsylyqty sezine aluy tiyis ‑ onyng baqytty ómir sýruge tolyq qaqysy bar. Sonyng bir elementteri retinde yrymshyl halyq «auyz tii» ghúrpyn ústanghan. Búl – kisilikting belgisi, kim de bolsa, shanyraqtan biyik emes, dastarhannan attap ótpeydi. Toqtaghan ýiding dәminen «auyz tiymey» attanu – jolgha qater dep bilgen. Býgin de osy dәstýrimiz barsha qazaqtyng asyl minezin әlemge tanytuda ‑ elimizge qiyn zamanda kelgen ózge halyqtar: sheshender, nemister, ukrainder, әzerbayjander, kәrister jәne t. b. halqymyzgha alghystaryn әli de aitumen keledi..

Óitkeni, bizding halyqta әrkimning jýgin qauym bolyp kóterip alatyn «Asar» bar, shyn quanyshtan tuatyn «Sýiinshi» bar, ýlkenge de, syi‑qúrmeti asqangha da «Jol beru» bar,  kóship kelgendi bauyrgha basatyn «Erulik» bar... Múnyng bәri de halyqymyzdyng jan dýniyesinde Birlik pen Bereke, Ýlkenge qúrmet, Kishige izet jatqanyn, sony tanytatyn salttar.

Qazaq tektiligin sózben ghana aitpaydy, ol ony «Jeti ata» dәstýrimen shegelep tastaghan. Al, Úly Tәnir kýn men týndi tenestirgende Nauryz kóje beredi, tazalanady, keshiredi...

Bizding úzaq tarihymyzda Jylqy malynyng roli erekshe bolghan. Sondyqtan, oghan qatysty dәstýrler – qazaqy qogham qúrylymynyng jәne tabighatpen ýndestikting kórinisi. Tipten, adamnyng ózin «jylqy minezdes» dep, túlparmen tenegen!

Qazaq tili – últtyq bolmystyng ózegi

Qazaq әlemining tiregi – ana tilimiz. Til – tek qarym-qatynas qúraly emes, ol – halyqtyng ruhy men janynyng ainasy.

Tilding baylyghy: Qazaq tili – týrki tilderining ishindegi eng bay, kórkem tilderding biri. Onda teneuler men metaforalar mol: mysaly, «ay dese auzy, kýn dese kózi bar». Maqal-mәtelder, qanatty sózder – últtyng danalyghyn kórsetedi («Jeti ret ólshep, bir ret kes», «Birlik bolmay, tirlik bolmas»).

Auyz әdebiyeti men jazba dәstýri: ertegiler, batyrlar jyry, anyzdar arqyly elding ruhyn saqtady. Ony nebir dýldilderi: biy‑sheshenderimiz, ot auyzdy‑oraq tildi batyrlarymyz, ghúlamalarymyz Ábunasyr Ál Farabi, Abay Qúnanbayúly, Ahmet Baytúrsynúly, Maghjan Júmabaev, jany nәzik aqyndarymyz Múqaghaly Maqataev siyaqty alyptar – til arqyly qazaq әlemin sózben órnektedi.

Últtyq sport – batyrlyq pen erlik mektebi

Qazaqtyng últtyq oiyndary men sport týrleri – onyng erlikke, batyrlyqqa, jyldamdyq pen shapshandyqqa negizdelgen bolmysyn kórsetedi.

Kóshpendiler ruhy Kókpardan kórinedi, búl – naghyz batyrlar oiyny. Múnda Túlpar men Jigitting aiqasqan erligi birtútas bop birigip ketedi...

Dәstýrli sadaq atu, Audaryspaq, Tenge ilu, Jamby atu – adamnyng sheberligin, mergendigip men eptiligin pash etedi.

Bәige – jýirikti anyqtaytyn doda ghana emes, últ ruhyn oyatatyn jarys.

Qazaqsha kýres – jauyryny jerge tiymegen qazaq balasynyng kýsh-qayratyn tanytatyn sport.

Últtyq oiyndar

Toghyzqúmalaq – logika men oy qabiletin damytatyn, shahmatqa tenestiriletin oiyn. Altybaqan, Asyq atu, Qaragóz, Bilektesu – jasóspirimderding tәrbiyesinde manyzdy oryn alghan.

«Qazaq Álemi» – búl ghasyrlar tereninen jetken últtyq bolmystyng jiyntyq kórinisi. Ol tek til, dәstýr, óner, sportpen shektelmeydi. Ol – qazaqtyng ruhy, namysy, bolmys-túlghasy, mәdeniyeti men dýniyetanymy.

Qazaq әlemin saqtau – ol tek ótkendi eske alyp otyru emes, ony janghyrtu, úrpaqqa jetkizu, zamangha say ýilestire otyryp damytu.

 Jahandanu dәuirinde últtyq bolmysty saqtap qalu – әr qazaqtyng qasiyetti paryzy. Sebebi «Qazaq Álemi» – әr qazaqtyng jýreginde. Ol osylay bolyp keldi, әri bola beredi!..

16‑jeltoqsan Qazaqstan Respublikasynyng Tәuelsizdik Kýni qútty bolsyn!

«Qazaq әlemi» Respublikalyq qoghamdyq birlestigi qúryltayshylary:

Ábdirashit Bәkirúly,

Múhtarhan Abaghan,

Balnúr Kadyrbekova.

Abai.kz