Memleket basshysy Halyqaralyq beybitshilik jәne senim jylyna, Halyqaralyq beytaraptyq kýni men Týrikmenstannyng túraqty beytaraptyghynyng 30 jyldyghyna arnalghan forumgha qatysty.

Osy orayda Qasym-Jomart Toqaev týrikmen halqynyng Últ kóshbasshysy Gurbanguly Berdimúhamedov pen Preziydent Serdar Berdimúhamedovti Týrikmenstannyng túraqty beytaraptyghynyng 30 jyldyghymen qúttyqtady. Sonday-aq Memleket basshysy Týrikmenstannyng sayasy ústanymy tútas Euraziya qúrlyghynyng túraqtylyghy men ornyqty damuyna eleuli ýles qosqanyn atap ótti.

Atalghan forumda kóterilgen bastamalar HHI ghasyrdaghy beytaraptyqtyng mәn-manyzyna janasha kózqaras qalyptastyrady. Qazaqstan Preziydenti Týrikmenstannyng beytarap sayasy ústanymy týrikmen halqynyng san ghasyrlyq mәdeny dәstýrimen jәne ruhany qúndylyqtarymen ýilesetinin aitty. «Týrikmen klassikalyq әdebiyetining negizin qalaushy, Shyghystyng kórnekti oishyly Maqtymqúly Pyraghy: «Tynyshtyq bolsa el ósedi, әdildik bolsa senim kýsheyedi» degen. Úly danyshpannyng dýniyeni tereng tanyghan iydeyalary qazirgidey almaghayyp halyqaralyq jaghdayda da óte ózekti bola týskeni sózsiz» – dedi Qasym-Jomart Toqaev óz sózinde.

Taraptar ekijaqty qarym-qatynasty damytu perspektivasyn talqylady. Serdar Berdimúhamedovting tayauda Astanagha jasaghan memlekettik sapary kezinde qol jetkizilgen uaghdalastyqtardy jýzege asyru barysyna airyqsha mәn berildi. Memleket basshysy mereyli sәtke oray úiymdastyrylghan halyqaralyq forumda kóteriletin mәselelerding manyzyn atap ótti. «Ashhabad sekildi kórkem shahargha shaqyrghanynyz ýshin rizashylyghymdy bildiremin. Múnda kelgen sayyn qonaqjay peyilderinizdi, tuystyq әri dostyq kónilderinizdi sezinemiz. Ertengi forum ózine jýktelgen mindetti tolyq atqaryp shyghatynyna jәne halyqaralyq qatynastar tarihynda aituly uaqigha bolatynyna senimdimin. Óitkeni búl jiynda beybitshilik, beytaraptylyq jәne senim sekildi eng ózekti taqyryptar qozghalady. Qazirgi әlemge jetpey túrghany da osy qúndylyqtar», – dedi Qasym-Jomart Toqaev.

Týrikmenstan Preziydenti Memleket basshysymen Ashhabad qalasynda jýzdeskenine quanyshty ekenin jetkizdi. «Osy halyqaralyq dengeydegi forumgha qatysu arqyly Siz beybitshilikti, senim men ózara týsinistikti nyghaytugha beyil ekeninizdi kórsetip otyrsyz. Halyqaralyq beybitshilik jәne senim forumyna shaqyruymdy qabyl alghanynyz ýshin Sizge alghys aitamyn. Ózinizben týrikmen jerinde kezdesu biz ýshin zor mәrtebe» , – dedi Serdar Berdimúhamedov. Memleketter basshylary ózara sauda kólemin arttyru, ekonomikalyq baylanystardy kýsheytu, energetika, kólik-logistika jәne auyl sharuashylyghy salalarynda birlesken jobalardy jýzege asyru mәselelerin qarastyrdy.

Qazaqstan men Týrkimenstan arasyndaghy qarym-qatynas tarihy ortaq tamyrlar men ruhany jaqyndyqqa sýienedi. Eki memleket kóp jyldan beri dostyq pen ózara týsinistikke negizdelgen baylanysty damytyp keledi. Qazirgi uaqytta eki elding yntymaqtastyghyn retteytin shamamen 80 qújat bar, olardyng ishinde 1997 jylghy yntymaqtastyqty terendetu turaly deklarasiya jәne 2017 jylghy strategiyalyq әriptestik turaly kelisim erekshe oryn alady.

Halyqaralyq arenada, әsirese BÚÚ, TMD, IYÚ jәne basqa da alandarda taraptar bir-birine qoldau kórsetip, ýilestirilgen syrtqy sayasat jýrgizude. Qazaqstan Týrkimenstannyng beytaraptyq sayasatyn nyghaytugha jәne beybit yntymaqtastyqty keneytuge arnalghan bastamalaryn qúptaydy, sonymen qatar energetika men kólik salasyndaghy qauipsiz әri tiyimdi baylanystardy damytugha mýddeli. Al Yadrolyq qarusyzdanu salasyndaghy ortaq ústanym eki elding әlemdik qauipsizdikke jauapkershiligi zor ekenin aiqyndaydy. Qazaqstan men Týrkimenstan Ortalyq Aziyany yadrolyq qarudan azat aimaq retinde qalyptastyru turaly shartty iske asyrugha dayyndyq bildirip otyr. Ónirlik dengeyde de eki memleket integrasiyalyq ýrdisterdi qoldaydy. Týrkimenstan Qazaqstan úsynghan «Ortalyq Aziya – 2040» tújyrymdamasyn maqúldap, ónirding bolashaghyna qatysty ortaq strategiyalyq kózqarasty nyghaytty.

Ekonomikalyq baylanystar songhy jyldary aitarlyqtay jandandy. Sauda kólemining ósimi, energiya, ónerkәsip jәne kólik salasyndaghy perspektivalyq jobalar ózara seriktestikti terendetuge mýmkindik berip otyr. Kólik dәlizderin damytu tranzittik әleuetti arttyryp, eki elding ónirlik ekonomikalyq jýiedegi rólin kýsheytude. Jalpy alghanda, ekijaqty qatynastar tek dostyq sipattaghy deklarasiyalarmen shektelmey, naqty әri túraqty tetikterge sýienedi. Búl óz kezeginde Ortalyq Aziyada senim men túraqtylyqqa negizdelgen kenistikti qalyptastyrugha yqpal etedi.

EKONOMIKALYQ SERIKTESTIKTING JANA KEZENI

Týrkimenstan Preziydentining Qazaqstangha sapary  eki el arasyndaghy seriktestikting strategiyalyq dengeyde nyghayghanyn kórsetetin manyzdy oqigha. Taraptar energetika, kólik jәne logistika siyaqty negizgi salalardaghy yntymaqtastyqty keneytuge mýddeli. Osynday joghary dengeydegi kezdesuler ekonomikalyq ózara әrekettesudi sapaly jana satygha kóteredi. Almatyda jәne Ashhabadta sauda ýilerin qúru iydeyasy qarastyrylyp jatyr. Búl bastama tauar ainalymyn úlghaytugha, últtyq ónimderdi tanytugha jәne biznes baylanystardy damytugha kóp mýmkindik beredi. Sonymen qatar agrarlyq sektor, ónerkәsip, energetika jәne kólik salalaryndaghy әriptestikti kýsheytu mәseleleri de talqylanuda.

Kólik infraqúrylymyn jetildiru jobalary belsendi iske asuda. Qazaqstan-Týrkimenstan shekarasyndaghy avtomobili joldaryn qiystyru júmystary jýk jәne tranzittik tasymaldardyng tiyimdiligin arttyrugha baghyttalghan. Áue qatynasyn qayta qalpyna keltiru mәselesi de kýn tәrtibinde, búl azamattardyng saparlau mýmkindikterin keneytedi. Búl sharalardyng barlyghy úzaq merzimdi seriktestikti damytugha baghyttalghan. Qazaqstannyng ónirdegi logistikalyq ortalyq retindegi róli nyghayyp keledi. Búghan qosa, Qazaqstan-Týrkimenstan iskerlik kenesining júmysynyng jandanuy memlekettik organdar men biznes ókilderi arasyndaghy baylanystardy kýsheytuge yqpal etedi. Barlyq osy qadamdar investisiyalar men kәsipkerlik ýshin boljamdy, senimdi jәne túraqty orta qalyptastyrady. Demek, múnday saparlar diplomatiyalyq rәsimnen góri ekijaqty ekonomikalyq damudy qoldaugha baghyttalghan naqty strategiyalyq qadam retinde baghalanady.

SAUDA SALASYNDAGhY BAYLANYSTARDYNG NYGhANGY

Qazaqstan men Týrkimenstan tauar ainalymyn arttyrugha basa mәn berip otyr. Jaqyn perspektivada ózara sauda kólemin 1 mlrd AQSh dollaryna jetkizu maqsaty qoyylghan, búl eki ekonomikanyng ózara baylanysynyng artyp kele jatqanyn kórsetedi. Songhy jyldary sauda kólemi túraqty ósimdi kórsetip, eki jyl qatarynan 500 mln dollardan joghary dengeyde saqtaldy. Eng әleuetti salalargha múnay-gaz himiyasy, metallurgiya, auyl sharuashylyghy ónimderi, qúrylys industriyasy jәne mashina jasau kiredi. Qazaqstan Sauda jәne integrasiya ministrligi sauda qatynastaryn әri qaray damytugha arnalghan jobany әzirledi. Búl joba ayasynda Almaty men Ashhabadta arnayy sauda ýilerin ashu josparda bar. Olar kәsipkerler ýshin jana mýmkindikter úsynatyn kommunikasiyalyq jәne marketingtik alangha ainalmaq. Nәtiyjesinde eki el arasyndaghy ekonomikalyq yqpaldastyq naqty әri túraqty serpin alady.

ENERGETIKALYQ YNTYMAQTASTYQ

Energetika salasy ekijaqty yntymaqtastyqtyng basty baghyttarynyng biri bolyp qala beredi. Týrkimenstan tabighy gaz qorynyng moldyghyna sýienip, eksport auqymyn keneytuge mýddeli bolsa, Qazaqstannyng damyghan kólik infraqúrylymy energoresurstar tranziytin tiyimdi úiymdastyrugha mýmkindik beredi. Ýkimetaralyq baghdarlamalar energetikalyq infraqúrylymdy janartu jәne ortaq jobalardy iske asyrugha baghyttalghan. Qazaqstan Týrkimenstandaghy birqatar gazkondensatty ken oryndaryn iygeru men qúbyr jelilerin keneytuge qatysugha dayyn. «QazaqGaz» ben «Týrkmengaz» arasyndaghy kelisim – osy salanyng damuyna negiz bolatyn manyzdy qújat. Sonday-aq Kaspiy aimaghynda qazaqstandyq múnay-servis kompaniyalary ýshin yntymaqtastyq mýmkindikterin qarastyru jýrip jatyr. Energetikalyq baylanystar tranzittik baghyttardy әrtaraptandyryp, aimaqtyng energetikalyq qauipsizdigin kýsheytedi.

Memleket basshysy Qasym-Jomart Toqaev kótergen mәseleler: 

Qazaqstan Preziydenti Qasym-Jomart Toqaev osy kezdesude jahandyq qauipsizdik, su resurstaryn basqaru, ekologiyalyq syn-qaterler, aimaqtyq yntymaqtastyq, dinder arasyndaghy dialog jәne jahandyq qaqtyghystardy retteu mәselelerin túraqty týrde nazargha aldy. Ashhabadtaghy forum men basqa da halyqaralyq alandar barysynda Memleket basshysy birneshe strategiyalyq manyzy bar bastamalardy jariyalady.

1. Halyqaralyq su úiymyn qúru bastamasy

Toqaev jahandyq su diplomatiyasynyng ózektiligin erekshe atap ótip, BÚÚ qúrylymynda su problemalarymen tikeley ainalysatyn arnayy organnyng joqtyghyna nazar audardy. Osyghan oray, BÚÚ qúramynda Halyqaralyq su úiymyn qúrudy úsyndy. Býginde koordinasiyalyq ról atqaryp otyrghan UN-Water tetigin tolyqqandy agenttikke ainaldyru tiyimdi bolatynyn aitty. Astanada ótetin Aymaqtyq ekologiyalyq sammitte jahandyq su úiymyn qúru boyynsha halyqaralyq konsulitasiyany bastaugha dayyn ekenin mәlimdedi. Búl úsynys BÚÚ ornyqty damu maqsattaryna jәne halyqaralyq qauymdastyqtyng ortaq mýddelerine say keletini atap ótildi.

2. Su qauipsizdigi jәne transshekaralyq resurstar

Preziydent su tapshylyghynyng ushyghuyn aimaqtyq qauipsizdikke tóngen ýlken qater retinde sipattady. Ol transshekaralyq su resurstaryn tiyimdi әri әdil paydalanu qajettigine toqtaldy. Aral jәne Kaspiy tenizderindegi ekologiyalyq ahualdyng nasharlauyn dereu sheshudi talap etetin mәsele retinde kórsetti. Halyqaralyq Araldy qútqaru qorynyng júmysyn ortaq mәmilege negizdelgen is-qimyldar arqyly kýsheytuge shaqyrdy.  Kaspiyding tartyluynyng qauipin eskertip, arnayy memleketaralyq baghdarlama әzirleu bastamasyn kóterdi. Preziydent әlemdik qauymdastyqty Kaspiydi saqtap qalu jolynda kýsh biriktiruge ýndedi.

3. «Beybitshilik qozghalysy» bastamasynyng mәni

VIII Álemdik jәne dәstýrli dinder kóshbasshylarynyng sezinde Qazaqstan kótergen «Beybitshilik qozghalysy» bastamasynyng manyzyn Toqaev keninen týsindirdi. Búl  adamzatqa qauip tóndirip otyrghan qantógis pen janjaldardy toqtatugha shaqyratyn ýndeu; dinaralyq, etnosaralyq jәne mәdeniyetaralyq dialogqa Qazaqstannyng túraqty ýlesi; jahandyq kelisimge keluding ortaq jauapkershiligin sezindiru maqsatynda jasalghan qadam. Preziydent ShYÚ-nyng tiyimdi júmysyna da toqtalyp, búl úiymnyng Euraziya qauipsizdigi ýshin manyzy zor ekenin aitty.

4. Ekonomikalyq syn-qaterler jәne aimaqtyq damu

Q.Toqaev qazirgi geosayasy ahualdyng әlem ekonomikasyna tiygizgen әserin atap ótti. Geosayasy teketires, sanksiyalar jәne tehnologiyalyq bәsekening kýshengi әlemdik ósimdi bayaulatqany aityldy. Ortalyq Aziya elderining ekonomikasy, sonyng ishinde Qazaqstannyn, ong dinamika saqtap otyrghanyna nazar audardy. Qazaqstannyng ekonomikasy biyl 6 payyzdan asqanyn, IJÓ 300 mlrd dollargha jetkenin jәne jan basyna shaqqanda IJÓ 15 myng dollardan jogharylaghanyn bayandady. Sonymen qatar Preziydent ónirding kólik-tranzit әleuetin kýsheytuge baghyttalghan iri jobalardy atap ótti.  Transkaspiy halyqaralyq kólik baghdary (THKB) keneyip jatyr; temirjol, port jәne avtojol infraqúrylymy janghyrtyluda; Ortalyq Aziya kólik jýiesin damytu strategiyasy әzirlenude.

5. Tayau Shyghys jәne Kavkazdaghy jaghday

Memleket basshysy әlemdegi qauipsizdik mәseleleri boyynsha Qazaqstannyng ústanymdaryn bildirdi. Qazaqstan Ibrahim kelisimderine qosylu arqyly ónirdegi túraqtylyqty qoldaugha niyetti. Degenmen, tolyq beybitshilik tek tәuelsiz Palestina memleketining qúryluymen mýmkin bolatynyn aitty. Ázerbayjan men Armeniyanyng beybitshilik turaly deklarasiyasyn tarihy sheshim dep atady. Taghy da keng auqymdy yntymaqtastyqqa jol ashatyn tolyq formatty beybit kelisimge ýmit bildirdi.

6. Ukrainadaghy qaqtyghysty retteu

Preziydent jahandyq derjavalardyng dialog jýrgizuining manyzyna toqtaldy. Qazaqstan Ukrainadaghy qaqtyghysty retteu boyynsha kelissózderding jandanuyn qoldaydy. Ankoridjdegi Resey men AQSh preziydentteri kezdesuinen keyin beybitshilik paktisining negizgi erejelerin talqylau bastalghanyn ong qúbylys dep baghalaydy.

7. BÚÚ beybitshilik jәne beytaraptyq uniyversiytetine qoldau

Toqaev Týrikmenstan Preziydentining BÚÚ ayasynda Beybitshilik jәne beytaraptyq uniyversiytetin qúru úsynysyn qoldaytynyn mәlimdedi. Búl bastama bilim, beybitshilik jәne diplomatiya salasyndaghy halyqaralyq әriptestikti kýsheytuge baghyttalghan.

Qasym-Jomart Toqaev kótergen mәselelerding auqymy óte keng jәne strategiyalyq mәnge iye. Preziydentting úsynystary tómendegi negizgi baghyttargha toptasady:

• su qauipsizdigi jәne ekologiyalyq túraqtylyq;
• dialog, bitimgershilik jәne dinder arasyndaghy kelisim;
• aymaqtyq ekonomikalyq damu jәne kólik-tranzit integrasiyasy;
• ghalamdyq qaqtyghystardy әdil jәne diplomatiyalyq jolmen retteu;
• BÚÚ ayasynda jana instituttar qúru arqyly halyqaralyq basqarudy jetildiru.

Búl bastamalar Qazaqstannyng beybitshilikke, kópjaqty seriktestikke jәne ornyqty damugha negizdelgen syrtqy sayasatynyng jýieli jalghasy bolyp tabylady.

Abai.kz