Qoghamda «Jastardyng qúndylyq baghdarlary men ómirlik strategiyalary: әleumettik jelilerding yqpaly» taqyryby belsendi talqylanuda eken...  Men ol turaly: «Búl, sirә da, tenderlik taqyryp bolar» degen oigha qaldym. Sebebi, kóptegen «tenderlik taqyryptar» tek jyl sonyna qaray osylay «talqylana» bastaytyny anyq – esep beru sony talap etedi...

Alayda, kóterilgen búl mәsele «tenderlik shenberdi» әldeqashan búza‑jaryp, qoghamgha týtas taraghan mәsele qataryna kóterilgen. Al, «Jastardyng qúndylyq baghdary» sonyng tittey bir bóligi ghana!

Shyndyghynda ‑ qazirgi zamanda qarqyn alghan «әleumettik jeli» dep atalatyn aqparattyq óris qoghamdy tútasymen óz yqpalyna ústaugha kóshti,  qoghamdy «jas pen kәri» dep bólmeydi ‑ barlyghy sonyng jeteginde.

Biraq, kez kelgen qoghamda әleumettik stratifikasiya, basqasha aitsaq,  «әleumettik jiktelu» zandaryna say qoghamdyq qúndylyqtardyng qalyptasuy tek bir segmentpen, yaghny jastarmen shektelmeydi. Múndaghy әleumettik sabaqtastyq, eng aldymen úrpaqtar arasyndaghy sabaqtastyqpen úshtasady, úshtasuy tiyis.

Eger biz osy týiindi tarqatyp, tek «jastardyng qúndylyq baghdary» degenge kóshetin bolsaq, onda biz qoghamdaghy «úrpaqtar arasyndaghy sabaqtastyqtyn» joyyla bastaghanyn, nәtiyjesinde qoghamdy tarihy túrghyda algha sýirep kele jatqan «últtyq tәrbiye» atty ómirmәndik ruhany әlemning irgetasy shayyla bastaghanynyng kuәsi bolar edik...

Bizge «jastar qúndylyghy» dey otyryp, astarly týrde osy shyndyqty moyyndau úsynylyp otyr... 

Endi, osy oiymyzdy filosofiyalyq demesek te, birshama ghylymy negizde tarqatyp kóreyik:

1. Qazirgi aqparattyq zamanda «әleumettik jeli» qúqyqtyq túrghyda «defakto» oryn alyp otyrghan qúbylys. Sondyqtan ol qoghamnyng barlyq segmentin qamtidy.
2. Onyng yqpalyna tek jastar ghana emes, evolusiyalyq damu zanyna say olargha «últtyq tәrbie berudi  mindetine alghan» ata‑analar, әjeler men atalar da engen.
3. Olay bolsa, býginde «Últtyq tәrbiyeshi mindettemesin әleumettik jeliler tolyghymen óz qolyna aldy ma?» dep qauiptenuge negiz bar. 

Biraq, «әleumettik jelide» ne últ joq, ne belgili bir qalypta túraqtanghan qúndylyq joq ekeni anyq. Sonda qaytpek kerek? 

Endeshe, osy jerde biz jastar turaly aita otyryp, oida ýnemi de «olardyng ata anasyn, atalary men әjelerin «tәrbiyelep» jatqan әleumettik jeli atty «ajdahany» este ústauymyz kerek. Olay bolghanda, biz býgingi zamanda «әleumettik jelini iygermegen aldynghy buyn ókilderining «jastar tәrbiyesinen» qarqyndy týrde shettelip qalyp bara jatqanyn» baqylar edik. Ókinishke oray, búl da shyndyq bolugha ainaldy.

Sondyqtan, qogham búl mәselege keshendi týrde kelui kerek. Onda mynaday mәseleler kóteriledi:  

1. Aldynghy buyn ókilderining әleumettik jeliler arqyly aqparattanu dengeyi jәne ony últtyq bolmyspen úshtastyru:
2. Agha buyn ókilderi men jastardyng әleumettik jelilerde bir‑birinen alshaqtap ketpeuin, aqparattyq túrghyda olardyyng bir‑birine antogonisterge ainalyp ketpeuine qol jetkizu.
3. Búl mәseleni memlekettik dengeydegi «birtútas iydeologiya» qalybyna kóshiru.

Sonda ghana, biz onyng әr segmentin óz aldyna bólek talqylap, ony ózara ýilestirip otyrugha mýmkindik alamyz. Eger, oghan qol jetkize almasaq, onda «әrqaysysy әr jaqqa qaraghan, bir‑birin úghudan qalghan, әrqaysysy «kórpeni ózine qaray tartqan» eklektikalyq qoghamnyng ýlgisine ie bolamyz.

Eklektika degendi qazaqshalasaq – «qyrqpyshaq» degen qazaqy úghym eske týsedi...  Ol úghymnyng maghynasy «berekesiz orta», «yntymaghy joq», «alauyzdyq», «әlsizdik», «toqyrau», «qauipti» jәne t.t. qogham bolyp alandaytyn qaterli qúbylystargha núsqaydy.

Mine, «әleumettik jeli» degende men osyny oiladym...

Endeshe, biz osy taqyryptyng ayasyn keneytip, ony Últtyq iydeologiyanyng ýlken bir bóligi retinde Qazaqstannyng tәuelsizdigi men Qazaq halqynyng últtyq memlekettiligi retindegi  mәsele qataryna kóteruimiz kerek eken. Búl mәseleni tek «jastar sayasaty» sheberinde qaldyryp qonggha bolmaydy. Aldynghy buyn ókilderi de «әleumettik jeli» aty jelding ótinde túrugha, ony «últtyq qúndylyqtar» atty maghynamen toltyrugha, sóitip, óz memleketi men últynyng (halqynyn) mýddesine say keletin últtyq tәrbie jýiesin әleumettik jelide qalyptastyru arqyly óz úrpaghyna qorghan bola aluy tiyis!

Úrpaq sabaqtastyghy osylay jalghasady! Jastardy әleumettik jelining beybereket aqparattyq aghymynyng jetegine jeke, ne óz betimen jiberip qonggha bolmaydy ‑ «Betimen ketken» degen jaman sóz!

Ábdirashit Bәkirúly, filosof

Abai.kz