Jaqynda Reseyding «Kommersant-Vlasti» jurnaly (2 qarasha 2009 jyl) ingush halqynyng kórnekti qogham qayratkeri, jazushysy Issa Kodzoevpen bolghan súhbatyn jaryqqa shyghardy. Osy súhbatty tolyghymen oqyrman nzaryna úsynghandy jón kórip otyrmyz. Bizding payymdauymyzsha, Issa Kodzoev myrza óz súhbatynda býgingi Reseyding qay baghytta damyp bara jatqanyn aiqyn kórsetip otyrghan siyaqty.

Ómirderek:

Jaqynda Reseyding «Kommersant-Vlasti» jurnaly (2 qarasha 2009 jyl) ingush halqynyng kórnekti qogham qayratkeri, jazushysy Issa Kodzoevpen bolghan súhbatyn jaryqqa shyghardy. Osy súhbatty tolyghymen oqyrman nzaryna úsynghandy jón kórip otyrmyz. Bizding payymdauymyzsha, Issa Kodzoev myrza óz súhbatynda býgingi Reseyding qay baghytta damyp bara jatqanyn aiqyn kórsetip otyrghan siyaqty.

Ómirderek:

Issa Kodzoev - ingush halqynyng eng tanymal jәne kórnekti jazushylarynyng biri. Alty jasynda Issa otbasymen Qazaqstangha jer audarylghan. Stalin dýniyeden ótkennen keyin eline qaytyp, 1957 Groznyy pedinstitutynyng filologiya fakulitetine oqugha týsedi. Student kezinde ungish halqynyng 1944 jyly bir týnning ishinde jappay jer audarylghany jayly kuәgerlerding estelikterine sýiene jazghan «Qazaqstan kýndeligi» atty kitabyn jaza bastaydy. Osy kitaby ýshin Kodzoev 1963 jyly tútqyngha alynyp, antiykenestik nasihat jýrgizdi degen aiyppen tórt jylgha sottalyp, Mordoviyadaghy lagerige aidalady. Týrmeden shyqqan boydan Issa eline oralyp, ózining jazushylyq jәne qoghamdyq qyzmetin jalghastyrady. 1980-shi jyldardyng basynda Issa Kozdoev «Niysho» (Ádilettilik) qozghalysyn qúryp, kezinde osetinderding iyeligine ótip ketken Prigorodnyy audanyn Ingu respublikasyna qaytaru ýshin kýresedi. Osynday jankeshti tirshiligi ýshin Kozdoev talay ret qughyndalyp, resmy biylik tarapynan keremet qysym kórgen. Búl teketires ainalyp kelip 2003 jyly onyng ýlken úly Zelimhannyng tútqyndaluymen tynady. Jazyqsyz Zelimhandy orys soty «qúqyq qorghau organdaryna qarsy shabuyldy úiymdastyrdy» dep aiyptap, jiyrma alty jylgha bas bostandyghynan aiyrady. 2005 jyldyng kókteminde Issanyng ekinshi úly Iznaurdy arnayy operasiya kezinde Resey әskerleri atyp ketedi. Aragha birer jyl salyp Reseyding NATO-daghy elshisi Dmitriy Rogozinning tapsyrysymen reseylik prokuratura Kozdoevtyng shygharmashylyghy ýshin  qudalagha salady...

Sonymen súhbatqa nazar audarynyzdar...

- Men resey jurnalisterimen sóileskim kelmegen edi. Olarmen sóilesuding ózi maghan qiyangha tiyedi. Bizderde «orys» degen sózding ózi boqtyq sózge ainalyp barady. Kýn sayyn Ingushetiyada adamdardy óltirip jatyr. Búryn ingush әilderi islamnyng tiym salghanyna qaramastan adamdardy jerlegen kezde jylaytyn edi. Qazirgi kezderi ingush әielderi jylamaytyn boldy. Sebebi olardyng barlyghy da erte me kesh pe tughandarynyng bireuin jerleytinin jaqsy týsinedi.

- Sonda Ingushetiyada osynday ahual nelikten payda boldy dep oilaysyz?

- Barlyq mәsele Reseydegi biylikting barlyghy arnayy qyzmetterding qolynda shoghyrlanghanyna baylanysty bolyp jatyr. Sizderde azamattyq biylik degen atymen joq. Pogondylar barlyghyn biylep tósteydi. Olargha soghys qana kerek. Basqa eldermen soghys emes, ózderining beybit túrghyndarymen soghysu kerek. Orys әskeriyleri kempir-shaldarmen ghana soghysudy biledi, sol ýshin ózderine jana ataq, lauazym, dachalar men kólik alghandy únatady. Búl soghysty memleket basshylary qoldap otyr. Bizding jastarymyzdy olar qasaqana ormangha qaray yghystyryp jatyr. Al oilap qaraytyn bolsaq osynyng aldynda ghana ingushtar Reseyding eng adal azamattary bolatyn.

- Búl soghysty kim jýrgizip jatyr?

- Arnayy qyzmetter. Olar azghyndap barady. Hayuandanyp barady. Taltýste kelip bazargha baryp, bazardaghy júrttyng kózinshe adamdy atyp kete beredi. Orystar mening ýiime týn ishinde talay ret basyp kelip, esik-terezemdi, jihazdarymdy qiratyp ketkeni bar. Sebebi men býgingi biylikti synap jatyrmyn. Bir joly men olargha aittym: «Zandyq negiz bar ma? Order bar ma?» dep. Olardyng bireui óz avtomatyn mening keudeme tirep: «Ey esuas shal, sen ne, әli týsinbeding be? Saghan orystar keldi ghoy!» - dep jauap qaytardy. Men oghan aittym: «Eshtene etpes. Kýnderding kýninde bizder de senderge baramyz» - dep.

Orystar ózderining osynday tirligin toqtatpayynsha Kavkazda eshqashan beybit ómir ornamaydy. Sizding elde osyny týsinetin adam qalmaghangha úqsaydy. Sizding oppozisiyasymaqtarynyzdyng da qúny bir tiyn. Mening dosym Anna Politkovskayany atyp ketken kezde men Mәskeude bolatynmyn. Otyzday adam jinaldy da, «Biz jol bermeymiz!» - dep manyrady da qoydy. Nege jol bermeysinder? Kimge? Sizderde bir ýlken toy-tomalaq, shou bolghanda milliondar jinalady. Al elinizding eng myqty, batyl azamattaryn óltirip jatqanda qarasy otyz shaqty adam ghana qaraly jiynda tóbe kórsetedi.  Olardyng ýni de estilmeydi. Kýlkili! Sonda Annanyng qúny osy ghana ma? Kelesi kýni Mәskeuding ortasynda kem degende million adam jinalyp, qasarysyp túryp aluy kerek emes pe edi?

- Sizding ýiinizge songhy ret qashan basa kóktep kirdi?

- Jeke maghan keletin bolsaq, osy jyly mening ýiime eshkim kelgen joq. Mening ýiimning esigining qanqayyp, synyp jatqanyna bir jyl toldy. Men Karatyshevo auylynda túramyn. Búryn bizdegi arnayy operasiyalar kýn sayyn ótkiziletin. Bizding ýide analar seksen ret bolghan shyghar, sirә. Qashan qarasang tankiler, zenbirekter. Al ýiimde tek men, qyzym jәne ekinshi synypta oqityn nemere qyzym túrady. Osy ýsheumizge qarsy orasan zor kýsh!

- Toqsanynshy jyldardyng basynda siz birinshilerding biri bolyp cheshenderge ermeyik, Reseyding qatarynan shyqpayyq dep ýgittegen ediniz. Soghan baylanysty ókinish joq pa?

- Ol kezdegi Ingushetiya qansha degenmen Resey demokratiya jolymen kele jatyr ghoy dep senip qaldy. Alayda orystar bizge tez arada kimnin-kim ekenin kórsetip berdi. Tankilerdi qaptatty.  Jaybaraqat jatqan ingish auyldaryna qarsy Resey ózining bar әskery kýshi men kaharyn tókti.

- Siz osetiyn-ingush qaqtyghysyn aityp otyrsyz ba?

- Iya. Ol kezde osetinder eshqanday ról atqarghan joq bolatyn. Soghysu kerek degen sheshimdi qabyldaghan Resey edi.

- Qalay oilaysyz, Resey tekten tek sizdermen soghysyp jatyr ma? Onyng bir qisyny bar ma?

Ony Kremliden súrau kerek shyghar. Osetiya degenimiz senderding tas qamaldaryng ghoy. Bireuler aitady - barlyghy bizding músylman bolghanymyzgha baylanysty dep. Endi bireuler - mәselening barlyghy kezindegi deportasiyagha qatysty dep. Kenes zamany kezinde óz jerinen quylyp, jer aidalghan barlyq halyqtardyng basynda osynday bir qaqtyghys bar. Sebebi kezinde bizdi qughyndaghan kgbshnikterding barlyghy býgin biylikte otyr. Odan basqa da terende jatqan mәseleler de joq emes. Reseying kavkazdyq halyqtargha degen teris kózqarasy, jek kórui patsha kezinen jalghasyp keledi. Ingushtar orys biyligine jaghu ýshin ayaq astyndaghy shýberektey bolyp iyildi. Biraq búl zaman kelmeske ketti. Býgin әrbir otbasynyng ishinde Reseyge degen kek bar! Bizde eng bolmaghanda bir adamyn joghaltpaghan otbasy qalmady. Búl qan ghoy, týsinesizder me, ol tógilip jatyr.

- Biraq siz kezinde Reseyden airylyp qalmayyq dep ýgittep jatqan kezde barlyghy da basqasha boldy emes pe? Ingushetiyanyng problemalary jaqynda ghana bastaldy ghoy.

- Iya. Ol kezde biz oilaytyn edik: orystar júmsaq halyq, olardyng qatarynda jýre bersek bizder ózimizdi ózimiz saqtay alamyz dep. Al 2002 jyly keldi de Zyazikov degendi qonjitty. Sol kezden bastap Ingushetiyany soghysqa dayarlay bastady. Aushev orys generaly bolsa da, óz halqyna qarsy júmys istemedi. Al Zyazikov bolsa, bilgenderindi istender dep otyra berdi.

- Aushevti nege alyp tastady? Mashadovpen qarym-qatynasy bolghany ýshin be?

- Qaydaghy! Onyng sebebi mýldem basqa. Estuimshe, ol Kavkazdaghy jaghday boyynsha Putinmen qatty sózge kelipti. Ol kezde Putin premier boldy ma, FSB-ny basqardy ma, esimde qalmapty. Putin oghan «kozel» depti. Aushev oilanbastan onyng jaghynan tartyp jiberipti. Dúrys istegen. Búnday sózdi ózin erkekpin degen birde-bir ingush keshire almaydy. Mine sol júdyryq ýshin býgin bizderdi óltirip jatyr. Orys ýshin ingishty óltiru týk emes. Ol ýshin oghan nagrada beredi. Býgin soghys Ingushetiyada jýrip jatyr. Búl eshqanday da terrorizmge qarsy aksiya emes, kýndelikti kóshelerde adamdary qyrylyp jatqan soghystyng ózi.  Ol az bolghanday ishimizden iritki salyp, elimizding ishinde azamattyq soghysty bastap, birimizdi-birimizge aidap saldy. Basqasha aitqanda, biylik qúrghan «ólim eskadrondary» jergilikti halyqpen shayqasyp jatsa, ekinshi jaghynan ingish jastary jergilikti arnayy qyzmetter men әskeriylerge qarsy soghysyp jatyr.

- Sonda búny toqtatugha, týzeuge bolmay ma?

- Búl soghysty bir aida toqtatugha bolady. Búl ýshin Resey әskerin shygharyp, «ólim eskadrondaryna» tiym saluy kerek. Al jastarymyzdy biz ózimiz toqtatamyz. Búnyng barlyghyn Mәskeude jaqsy biledi, týsinedi, alayda búnday qadamgha eshqashan bamaydy.

- Nege?

- Sebebi sizderde eshqashan da aqyldy, parasatty biylik bolmaydy. Parasatty biylik halqyn oilaydy, ony qalay kiyindirem, tamaqtandyram deydi. Senderding biyliktering tek qana halqyn tonap, ony soghysqa saludy ghana oilaydy.

- Kezinde Evkurovtyng taghayyndaluy halyqty biraz tynyshtaldyryp edi. Býgin oghan da senim joq siyaqty...

- Senim deysiz be... Ol ingushtardyng últtyq mýddesin qorghap otyrghan joq. Ol ózi de moyyndap otyr: men Mәskeuling aitqanymen ghana jýremin dep. Ol ainalyp kelgende tarihy jerlerimizdi osetinderge beru turaly qújattargha qolyn qoydy. Mәngige! Bәlkim, ol búnday qadamgha beybitshilik ornatam dep barghan da shyghar. Onyng bir ghana artyqshylyghy bar - sybaylas jemqorlyqpen kýres. Biraq Reseyde túryp sybaylas jemqorlyqpen kýresu degenge senbaymin. Kýlkili. Men oghan aittym: «Myna sybaylas jemqorlyq seni bәtinkenmen birge jútady» dep. Degenmen ol jemqorlyqqa qarsy belsendi kýresip jatyr, belgili bir tәrtip ornatqysy keledi. Qúday qoldasyn deymin. Alayda men Evkurovtyng qolynan bidene keledi dep oilamaymyn. - Nege?

- Ingushtar sabasynan shyghyp ketti. Oghan onay soqpaydy.

- Cheshenstanda kezinde tauda jýrgender Qadyrovty moyyndap, federaldy biylikpen dostasyp jatyr. Ingushetiyada osynday jaghdaydyng boluy mýmkin be?

- Cheshenderding óz erekshelikteri bar. Bizde bir de bir soghysyp jýrgen jigit milisiyagha ótken joq. Eshqashan ótpeydi de. Ingush ýshin qolyna qaru alu - orasan zor bir problema. Biz keremet ýiqúmarmyz, bala-shaghamyzdy, ata-anamyzdy, tughan-tusyqandardy jaqsy kóremiz. Al azamattarymyz qolyna qaru ala qalsa, onda óz otbasynmen mәngilikke qoshtasatynyndy týsinesin. Eger soghys jolyna týsse, onda qasyq qany qalghasha shayqasady degen sóz.

- Sonda arty ne bolady?

- Soghys bolady. Ol birese óship, birese qayta janady. Cheshenstandaghyday súrapyl soghys bola qoymas, sebebi Kremli ózining Batys aldyndaghy imidji ýshin qorqady. Al terrorizmge qarsy operasiyalar siyaqty ertegiler әli úzaq jyldar boyy jalghasady.

- Sizding bir úlynyz osynday arnayy operasiya kezinde qaza bolghan edi.

- Mening úlymdy ormangha aidap shyghardy. Ol barghysy joq-tyn. Onyng súlu kelinshegi, alty balasy bar bolatyn. Ol qaza bolghanda, onyng ýlken qyzy birinshi synypqa barghan bolatyn. Ol óte daryndy jigit bolatyn, suretshi edi, ýilerding dizaynymen ainalysty. Sol balam ózi kishkentayynan dindar edi, meshitke baryp, júma namazgha jyghylyp jýrdi.  Sol kýni, nege ekeni belgisiz, úlym júma namazgha keshikti. Estuimshe ol bir ingishtyng ýiinde júmys jasap jatqan. Dalagha shygha qalsa, taqiya kiygen bir top jas jigitterge kezigedi. Olardyng ýlkeni nebary on ekide eken! Olar oghan aitypty: bizder de júma namazgha bara jatyrmyz, biraq meshitke emes, sonyng qasyndaghy bir ýige dep. Ol júma namazdan qalyp qalmayyn dep olargha ilese ketedi. Men artynan odan súradym: sol jerdegi imam ne dedi, nendey ýgit aitty dep. Balam aitty: asa bir janalyq aitpady, jastar temekige qúmar bolmauy kerek degendey әngime bolghan dep. Sondaghy barlyq uahaby men ekstremizmi osy eken! Balam jastarmen ýiden shyghyp jatqan kezde ýidi әskrerler qorshap alyp, ishindegilerge sender kileng uahabshylarsyndar, ekstremissinder dep aiyp taghypty. Olardy tútqyndap, milisiyagha aparady. Ol jerde balam Iznaur men eshqanday uahabshy emespin de dәleldey bastapty. Sol kezde bir milisiya qyzmetkeri onyng betinen salyp kep jiberipti. Al bilsenizder ingushty betinen úrugha bolmaydy. Onday nәrse jauapsyz qalmaydy.  Ásirese betten úrsa. Onday ýshin ingish jiyrma jyldan keyin bolsa da kek alady. Keshke úlym kelgen kezde men odan súradym: «Mynau ne?» dep. Ol: «Meni betimnen analar úrdy» - dedi. - «Olardyng qayda túratynyn bilesing be?» - «Iya, bilem», - dedi. Men oghan «Balam! Bizding ata-babalarymyz múndaydy betine eshqashan taqpaghan. IYesine qaytaru kerek» dep aitarymdy aittym. Biz kólikke minip, әlgi milisiyanyng ýiine attandyq. Barsaq, ananyng ózi joq eken, aghasy shyqty. Biz oghan «Kórding be, mynany sening bauyryng jasady. Biz tek qaytaryp jatyrmyz» dep, sazayyn tartqyzdyq. Qarasaq ainaladaghy barlyq aghayyn-tughandary atoylap shygha kelipti. Biz olargha: «Biz tek ózimizge istegendi qaytardyq. Eger qazir bizge shapsanyzdar, onda amalsyz qan tógiledi» - dep ashyghyn aittyq. Analar ózara sóilesip, moyyndap, ýilerine tarap ketti. Arada on shaqty kýn ótti. Mening milisiyada isteytin bayaghy shәkirtim kelip, «Isa AIbúly! Sizding balanyzdy bireuler qauipti qylmysker, terrorist dep qaghaz alyp kelipti. Balanyzgha baryp, oghan Ingushetiyadan kete túrsyn dep aitynyshy», - dedi. Balam menen bólek túratyn, birden jetip bardym. Ayttym: «Iznaur! Myna jerden ketkening dúrys. Bala-shaghandy birdene qylyp asyrarmyn, nansyz qalmas. Sen Gruziyagha nemese Ukrainagha baryp panalay túr» dep. Úlym: «Áke, mening ne kinәm bar?» dep qasarysyp otyryp aldy. Sosyn onyng ózi joqta ýiine milisiyalar basyp kirip, barlyghyn oirandap ketedi. Artynan maghan da kelip, mening ýiimdi de talqandady. Artynan qarasam, balam qolyna avtomat alyp kóshede kele jatyr eken. Men oghan: «Balam, isting nasyrgha shapqany ma?» desem, ol: «Iya» dep jauap qatty. Onday bolsa, dedim, Iznaur, sonyna deyin bar, tiridey berilme. Olar seni qolgha týsirse qinaydy, san-aluan qaghazgha qol qoydyrady, qorlaydy dedim. Sol kezde men ony tirilerding qatarynan óshirip tastadym.

- Sonda sizdershe biylikke berilmeuding sebebi ne?

- Olardyng adamdardy qalay qinap, qalay qorlaytyndaryn bilesiz be? Tiri adamnyng artyna ersh degen nәrseni tyghady. Búnysy jenilderi ghana. Jigitterdi zorlaymyz dep qorqytady. Ol janaghydan da qorqynyshty. Búl Kavkaz ghoy! Odan da ólgen artyq. Býgingi kýni qolyna qaru alghan әrbir ingush, men bilsem, tiridey qolgha berilmeydi. Sondyqtan da sizder eshqashan tiri tútqyndardy kórmeysizder. Olardyng әrqaysysynyng jýregining janynda granata jýredi. Ony kez-kelgen uaqytta jarugha dayyn. Mine, bizding jastarymyzdy osynday qylghan Kremli.

- Al úlynyz qalay qaza boldy?

- Ol jatqan ýidi tankiler, әskeriyler qorshap aldy. Ol berilmedi. Ony óltirdi.

- Ekinshi úlynyz úzaq jylgha bas bostandyghynan airyldy. Ne ýshin?

- Ony әskerlerding beketine shabuyl jasady dep aiyptady.  Al isting mәnisin bilginiz kele me? Osetinder Chermen kópirining ýstinde tórt ingush milisiyasyn atyp ketken-di. Búny barlyghy da jaqsy biledi. Alayda eshqanday tergeu bolmady, isti jauyp tastady. Alayda bizding milisiya bastyqtary osy isti ayaqsyz qaldyrugha bolmaydy, adamdardy atqandardy sottau kerek dep, әlgi kópirdegi beketke barady. Mening úlym taksiyshi bolatyn, olardy janaghy kópirge deyin jetkizgen. Sol jerge jetken kezde milisyalar, kýte túr, biz qazir shyghamyz dep ishke kirip ketipti. Al birazdan keyin beket ishinde atys bastalypty. Balam, әriyne, janaghy jerden tayyp túrghan. Aqyry ony tauyp, banditizm, qylmyskerlerge kómek jәne taghy da on alty bap boyynsha sottap jiyrma tórt jylgha sottap tyndy. Ol qazir otyz tórtte. Kezinde men jýrip kelgen Mordoviya týrmelerinde otyr.

- Siz Reseyden ketip qalghynyz kelmey me?

- Men tughan jerimde ólgim keledi. Eshqayda da barmaymyn. Men eshteneden qoryqpaymyn. Basymnan ótedi degenning barlyghy ótip boldy.

Oliga Allenova.

Audarmasy «Abay-aqparat»