«Tasjarghandy» sotymen, sotanaghymen qosyla talatqan deputat Mәdinovke dep bes tengelikting mynyn qapshyqqa salyp qoyyp edim, qalay jetkizip bersem eken?» - dep eki ret telefon shalghan jazushy Ghabbas agha QABYShÚLY «Obshestvennaya pozisiya» jaryq kórgen kýni redaksiya jornalshylaryn quana qúttyqtady. Osy sәtti paydalanyp, dәstýrimizdi jalghap, súhbattasugha úsynys jasadym. «Árqashanda dayynmyn!» - degen jazushy aghagha sol kýni saualdarymdy әzirlep, erteninde habarlastym. Ángimemiz telefon arqyly boldy.

- Agha, «Dattyn» jana perzentimen tanysa aldynyz ba?

- Áriyne! «Atadan úl tusa iygi, ata jolyn qusa iygi», әbden riza boldym. «Obshestvennaya pozisiya», ә? Qazaqshasy «Júrtshylyqtyng pikiri» emes pe? Osylay jazu kerek-au. «Pozisiyany» «ústanym» dep jýrmiz, al ol búl jerge jaraspaydy, qazaqy tilmen «pikiri» degen layyq. «Tasjarghannyn» izbasary shyqty. Jaqsy! Biraq... (Ol kidirdi.)

- «Biraq» dediniz be?

- Mening kýdigim kýl bolsyn-aq, biraq bayaghy deputat Mәdinovti myng orap alatynnyng ózine qúryq salghan ekensinder, Sholpannyng da, gәzetting de basyna qara búlt ýiirilip jýrmegey! «Kak Sergey Tereshenko za spinoy preziydenta zanimalsya «biznesom» degen maqalanyng «qúny» 100 000 000 tenge bolyp ketpegey!

- Naqty aqpar negizinde jazylghan maqala ghoy.

«Tasjarghandy» sotymen, sotanaghymen qosyla talatqan deputat Mәdinovke dep bes tengelikting mynyn qapshyqqa salyp qoyyp edim, qalay jetkizip bersem eken?» - dep eki ret telefon shalghan jazushy Ghabbas agha QABYShÚLY «Obshestvennaya pozisiya» jaryq kórgen kýni redaksiya jornalshylaryn quana qúttyqtady. Osy sәtti paydalanyp, dәstýrimizdi jalghap, súhbattasugha úsynys jasadym. «Árqashanda dayynmyn!» - degen jazushy aghagha sol kýni saualdarymdy әzirlep, erteninde habarlastym. Ángimemiz telefon arqyly boldy.

- Agha, «Dattyn» jana perzentimen tanysa aldynyz ba?

- Áriyne! «Atadan úl tusa iygi, ata jolyn qusa iygi», әbden riza boldym. «Obshestvennaya pozisiya», ә? Qazaqshasy «Júrtshylyqtyng pikiri» emes pe? Osylay jazu kerek-au. «Pozisiyany» «ústanym» dep jýrmiz, al ol búl jerge jaraspaydy, qazaqy tilmen «pikiri» degen layyq. «Tasjarghannyn» izbasary shyqty. Jaqsy! Biraq... (Ol kidirdi.)

- «Biraq» dediniz be?

- Mening kýdigim kýl bolsyn-aq, biraq bayaghy deputat Mәdinovti myng orap alatynnyng ózine qúryq salghan ekensinder, Sholpannyng da, gәzetting de basyna qara búlt ýiirilip jýrmegey! «Kak Sergey Tereshenko za spinoy preziydenta zanimalsya «biznesom» degen maqalanyng «qúny» 100 000 000 tenge bolyp ketpegey!

- Naqty aqpar negizinde jazylghan maqala ghoy.

- Bizding biylikke naqty aqpardy kәdimgi kókpar etip jiberu - shybyndy sherte salghanday emes pe. Astynda resmy taghy, qoltyghynda resmy port­feli bolmasa da, Tereshenkonyng býgin de biylikting myqtysy ekeni maqalada «menmúndalap» túr. Taghy bir bayqalghan jayt: «za spinoy» emes, «pered glazamiy». Keybireuler: «Núrsúl­tan Nazarbaevty sóz qyla bermeyik», «Núrekendi qoya túrayyq», «Núre­keng bәrin baqylay almaydy, bar pәle ainalasynda», - deydi. Bekershilik. Sonau jyly jas perilerimen әngimelesip otyryp, bir kezde bәrine shýiile qarap: «Osy otyrghan әrqaysysyndy qolynnan ústap aparyp, týrmege tygha salam!» - degendi beker aitpady. Býginde solarynyng byt-shyty shyghyp jatyr. Endeshe, Tereshenkosy da kóz aldynda, biraq ony qúptaydy, oghan shang juytpaydy. Kórersin. Aytpaqshy, Ákejan Qajygeldin osy «biznesmenge» soqtyghyp, birinshi ret sýringen.

- Qalaysha?

- Esine týsireyin. Ákejan premier-ministr bolyp, arada, eger qatelespesem, bir jylday ótken son, «Egemen Qazaqstan» men «Kaz. pravda» gәzetterinde bir bet resmy mol maghlúmat jariyalap, ózinen búrynghy ýkimettin, yaghny Tereshenkonyn, qanshama qarjyny qayda, qalay talan-tarajgha salghanyn tizip berdi jәne sol tústaghy Bas prokurorgha, Shutkin degen be edi, resmy hat jazyp, әlgi pysyqaylar qylghytqan qarjyny óndirip aludyng jolyn izdestirudi ótindi. Ókinishke qaray, Bas prokuror ýkimet basshysyna emes, ókimet basshysy - preziydentke baghynady. Ákejannyng әreketi iske aspady da, ol sol kýnnen bastap nysanagha alyndy. Al preziydentting ainalasy desek, ol toptaghynyng bәrin tandap alghan - ózi. Olardyng eshqaysysy preziydentsiz qybyr etpeydi. Senimin aqtau kerek qoy.

- Ras-au! Al sol preziydentting jaqynda telearna arqyly halyqpen súhbattasqanyna kóniliniz toldy ma?

- Onyng da «ghajap spektakli» bolatynyna shýbәlanbadym da, teleekrangha jabyspadym. Pәlen sýzgiden ótkizilgen «súraq-jauaptardyn» gәzet betindegi núsqasyn ghana sholyp shyqtym. Júrtshylyqtyng auzyndaghy auyr súraqtar qalar jerinde qalypty. 45 jylghy jornalshylyq jolymda onday «spektaklidin» talayynyng «ssenariyin» oqydym. Al әlgi sholyp otyrghanymda mening kókeyime orala bergen bir týitkil boldy. Preziydent bir kezde qúzyrynda bolyp, qatelesip basqa jolgha týsip ketkenderding qaysysyna bolsyn, eger ózinen keshirim súrasa, raqymshylyq jasaytynyn, keksaqtaghysh, barmaqbýkkish emestigin aitypty, mysal keltiripti.

Preziydent eshkimning aldynda kinәli emes siyaqty, «men de ózimning kinәm ýshin keshirim súraugha әzirmin» degendi aitpapty. Mysaly, Ákejan Qajygeldinning 10 jylgha nemese Ghalymjan Jaqiyanovtyng 7 jylgha, Aron Atabekting 18 jylgha sottalatynday jazyghy bolmaghany, qúday biledi dep aita alamyn, preziydentke bes sausaghynday belgili. Ghalymjandy alayyq. Ol ózining qansha merzimge týrmege otyrghyzylaryn ýkim shyghardan kóp búryn estigen. Astana jaqtan. Songhy sózinde: «Joghary mәrtebeli sot myrza! Sizge meni 7 jyl týrmede otyrghyzugha ýkim shygharu turaly núsqau keldi. Sizde ony oryndamas laj joq. Qazir oryndaysyz. Sizding halinizdi týsinip, janym ashyp túr, biraq sizge arashashy bola almaytynym ókinishti», - degen sәtte baylauly búzauday bayghús sot, - onyng aty-jónin ataudan jiyirkenemin, - ólip tirilgen.

- IYә, onyng hali ayanyshty da, jiyirkenishti de boldy.

- Dәl sol kezde, ózing jaqsy bilesin, temirjol ministri sottaldy, - onyng da aty-jónin ataghym kelmeydi, - ol memleketting milliardtaghan qarjysyn talan-taraj etken. Oghan nendey jaza qoldanyldy?

- Bes jyl shartty jaza berilip, sot zalynda bostandyq aldy, sodan kóp keshikpey bir ýlken mekemege basshy boldy.

- Áneki! Al ol jayttardy preziydent bilmedi dep advokat boludyng qajeti joq. Sol әdiletsizdikke, Ghalymjangha jasalghan qysas­tyqqa narazy bolghan júrtshylyq preziydent­ke hat jazyp, bir jarym million adam: asa qadirli Dihan Ábilev, Ábdijәmil Nýrpeyisov, Qasym Qaysenov, Túrsynhan Ábdirahmanova... bar, qol qoyyp, Jaqiyanovqa keshirim tiledi. Ne shyqty? Nazarbaev shybyn yzynyn estigendey bolghan joq. Keshe ghana iskerligi ýshin ózi maqtap, aq monshagha birge týsip, syrlasyp jýrgen jap-jas kadryna qiyanat jasady. Sol qatelikti endi týzetip, Ghalymjannan keshirim súrap, ony aqtauyna bola ma? Bolady. Qúqyghy bar ma? Bar. Óitse, taghynan týsip qalmaydy.

- Qúlqy joq bolsa she?

- Mәsele sonda. Adam, әsirese basshylyqtaghy adam ózi jol bergen qatelikti sezinbese, ony týzetpese, basqalargha, qúzyryndaghy júrtqa jaqsy ýlgi-ónege kórsete almaq emes.

- Búdan bir ay shamasy búryn pәlen jýz kisi qol qoyyp, Nazarbaevqa ashyq hat jazdynyzdar. «Últyn joyghan el bolmas» dep. Qazaqstan halqy assambleyasynyng «El birligining doktrinasy» degen atpen «qazaqstandyq últ» atauyn zandastyrmaq pighylyna qarsy. Onyng aldynda qazaq tilining memlekettik mәrtebesi jayynda jazdynyzdar. Sol әreketteriniz nendey nәtiyje beredi dep oilaysyz?

- Mening dolbarym dalada qalsyn-aq, biraq sol qimyldarymyzdan ong nәtiyje kýte almaymyn. Sebebi, men - Núrsúltan Nazarbaevqa senudi qoyghan kisimin. «Qazaqstannyng demokratiyalyq tandauy» qozghalysyn әueli qúptap, ile-shala ony Toqaevtyng toqpaghymen talqandaghan son, bizge demokratiyanyng auyly alys ekenin týsingenmin. Demokratiyasyz el - manynda el-júrt joq iyen kól.

- Jana jylda búiyrtsa, OBSE-ge tóragha bolmaqpyz ghoy?

- Ol bizde demokratiya gýldengen song sәti týsken is emes, býgesi men shigesi bolghan sharua. Sol tóraghalyqty keybir sayasatkerler kókke kóterip, Qazaqstannyng halyqaralyq bedeli dep, әlden toy jasap jatyr. Toy tar­qar, tabaqta ne qalghanyn kórermiz, búl mәseleni, amanshylyq bolsa, ekeumiz sonda әngime eteyik, jaray ma?

- Jaqsy! Al sizding Qazaqstan halqy assambleyasy degenge, jalpy, kózqarasynyz qanday?

- Árbir salanyng ministrliginin, onyng tolyp jatqan departamentteri, qosshatyrly parlamenti bar, ýkimeti men ókimeti bar, Qazaqstanda sheshilmeytin mәseleler bolyp jatyr, assambleya solardy sheshu ýshin kerek degenin týsine almadym, týsingim kelmeydi de. Osy bir assambleya degenin, mening biluimshe, eshbir elde, mysaly, keshegi kenestik auqymnan azat bolyp, tәuelsizdik alyp otyrghan respublikalardyng eshqaysysynda joq. Bizdegi ghana «ghajap jetistik». Ol qazaqtyng kiyiz ýiine eki shanyraq, ýsh esik ornatqanday birdene.

- Oigha qonbaytyn is kóp. Almatynyn, Astananyng tóniregindegi әlgi «zansyz» auyldar tartyp otyr­ghan tauqymet qansha ma? Júmyssyzdyq jaylaghan auyl-selo, qylmys órshigen qala, qúrylys kompaniyalarynyng kópshilikti Tereshenkosha aldap-arbauy nemese qymbatshylyq, salyqtyng óse berui, paraqorlyq, jemqorlyq...

- E, Baqytgýl, «To ly eshe budet!». Alda talay «konsert» bar. Biz qalasaq ta, qalamasaq ta. Sebebi, býgingi biylikting halyqpen baylanysy sóz jýzinde ghana. Túrmys auyrtpalyghy jýikesin kemirip jýrgen halyqtyng talap-tilegi, mún-zary biylikke jetpeydi. Auyl men Astananyng arasy tym qashyq. Astana altynmen aptalyp, kýmispen kýptelip jatyr. Auyl sharuashylyghyn «tarihy reformalaudan» keyin siyregen auyl-selonyng teng jartysy derlik jylugha, dәrigerlik jәrdemge, tipti auyzsugha zәru. Bir kezde ónerkәsipting ónegeli ortalyghy bolghan qalalar da sauda-sattyqtyng alanyna ainalyp, ózi júrday bolghan nәrselerin shetelderden alyp jantalasuda.

- Tym jalpylap kettiniz be, qalay...

- Jalpylap aitpay qaytesin, eger shyndyq aitqyzsa? Preziydentting әu basta-aq: «Bay - bay bolady, kedey - kedey bolady» degen «kóregendigi» keldi. Halyqtyng kópshiligi «tonyp sekirip», at tóbelindey az toby «to­yyp sekirip» jýr.

- Eger qazirgi biylik ózgerse deymiz be, jýie ózgerse deymiz be, sizshe, qaysysynyng ózgergeni kerek?

- Ózgergenning de jóni bar. Jaltaqoy, jaghympaz baspasóz qalay qúlpyrtyp jazsa da, is jýzinde halyqpen baylanysy kemshin, «óz kýnindi ózing kór» dep nyghyrtushy, solaysha «birining auzyna biri týkirip qoyghan» preziydentterding kelip-ketkeninen dәnene ózgermeydi. Biylikting tizgin-shylbyryn tek ózi men ózinikin jarylqaudy kóksemeytin, eng әueli halyqtyng tynys-tirshiligin baghatyn shyn mәnindegi Azamattar qolgha almayynsha, jýie týzelmeydi, el de, jer de kógermeydi.

- Agha, azamat demekshi, biylik, parlament, oppozisiya jәne basqa oy men qyrda kózge týsip jýrgen azamattar jayynda nendey oy aita alasyz?

- Oppozisiyanyng auylyna kóp bógelmeyin, óitkeni «Qazaqstannyng demokratiyalyq tandauynan» bergi «ýsh besjyldyqtan» song bas biriktiruge endi kiristi, ne kózim tiyip. Basqalar degende kópshilikting kónili aughan qayran Zamanbek Núrqadilov, Altynbek Sәrsenbayúly qazagha úshyratyldy. Ghalymjan Jaqiyanov bolsa týrme tauqymetin kóp tartty, jogharydan qúrylghan ajal túzaghynan týrme bastyghynyng kómegimen әreng aman qaldy. Al biylikte, eger әzirshe әldebir eseppen búghyp jýrgenderi bolmasa, әdilettilik ýshin dauys kóterushi, qimyl tanytushy joq. Parlamentte de solay: mәjilis pen senatta syqiyp otyr­ghan «halyq qalaulylary» preziydentti jer-kókke syighyzbay maqtaudan, onyng jeke basyna tabynudan artyq mәsele taba alar emes, olardan bólip aityp: «Á, oghan senuge bolady!» - dey alarym joq. Áriyne, men eshqaysysyna tóreshi, synshy emespin, óz pikirimning iyesi ghanamyn.

- Siz «Dattan» bastap, tәuelsiz gәzetterding bәrining belsendi avtorysyz. Juyqta «Jas Alashtan» sizding «Abylaydyng kinәsi ne?» degen maqalanyzdy oqydym. «Tasjarghandaghy» ekpininiz eselenipti.

- Eselep artu bar, eselep kemu bar. Kemigennen qúday saqtasyn. Ishke syimaghandy aitamyn, jazamyn. Alayda soghan qúlaq qoyghan, ne qúptaghan, ne sókken bireu bolsayshy! Jogharydaghy sheneunikterdi, qalamymnyng úshy tiyip jýrgenderdi aityp otyrmyn. Tәuelsiz el bolghan Qazaqstannyng astanasynda Abylaygha әli kýnge eskertkish ornatylmaghany estir qúlaqtan úyat-aq! Sony aittym. Kenesarygha eskertkish te qala ortalyghyna qo­yylmady, Alashtyng arystaryna eskertkish joq. Jәnibek pen Kerey handargha arnalghan eskertkishsymaqtyng dau-damayy anau! «Qazaq eli» degen top-eskertkishtin, monumentting bas túlghasy Núrsúltan Nazarbaev boldy. Qazaqty el etken sol siyaqty. Arydan terip aitpaghanda, beride Abylay han qazaqtyng memleketin emes, orystyng bir guberniyasyn basqaryp pa edi? Ásker dese, el shetine jau tiygende qazaqtyng at jalyn tartyp minuge jaraghan balasynan bastap bәri de jaugha qarsy úshpady ma? Qolyna nayza ala sap, jaydaq atqa mine shauyp, úrandap úmtylghan apalarymyz da bolghan. Múny esten shygharu, qazaqtyng tarihyn mansúqtau kimge, ne ýshin kerek boldy? Álde Núrsúltan Nazarbaev Astanada Hansaray saldyryp, ózi tarihta qazaqtyng túnghysh memleketin qúrghan túnghysh hany boludy josparlap jýr me? Qazaqtyng kóne tarihy ondaydy qajet etpeydi!

- Tarihpen oinaghannyng bәri de ot basqan.

- Basady da! Amerikanyng astronavtary Aygha qonyp, auyz bitkendegi әngime sol bola bastaghanda, mening seksen jeti jastaghy әjem: «Qúday-au, Ayda neleri bar?! Shoshandap týrtkilep jýrip, bir kýni qúlatyp qúridy ghoy?!» - dep edi.

- Ádemi aitqan eken! Ádebiyetke qúmarlyghynyzdyng bastau-kózi bol­ghan eken ghoy. Ádebiyet demekshi, agha, býgingi hal-ahualdarynyz qalay? Biraz jayttarynyzdy estip, kórip jýrmin, alayda Jazushylar odaghynda az-aq uaqyt qyzmet istegen sizding әngimenizdi estu - bir basqa.

- Baqytgýl-au, ol tym úzaq әngime bolar, keyinge qaldyra túralyq.

- Onda tikeley ózinizge qatysty saualym: siz әlgi mýsheltoy, mereytoy degen kóp toylardyng birin de jasamadynyz. Onynyz qalay? Álde oppozisiyada boluynyz kedergi keltirdi me?

- Qyzyq saual. Jauaby qyzyq bola ma, joq pa, aitayyn, tyndap kór. Men - halyqqa qyzmet etushimin, yaghny oghan bir mysqal da salmaq salmauym kerek dep bilem. «Halyq» degende ózim tuyp-ósken auylymdy, audanymdy, eng shiregende, oblysymdy aityp otyrmyn. Shyghys Qazaqstan oblysynyng Úlan audanynanmyn ghoy. Olargha: «Ou, men pәlen jasqa kelemin! - dep jelpingen emespin. Jasym eluge tolghan kýni Jazushylar odaghy basqarmasynyng birinshi hatshysy Oljas Sýleymenovten shaqyru boldy. Ol tústa «Ara-Shmeli» jurnalynda bas redaktormyn. Barsam, odaq újymyn kabiynetine jinap otyr eken. Oljas: «Nu chto j, dorogoy, vpered!» - dep qúttyqtap, syi-qúrmet kórsetti. Riza boldym. Jasym alpysqa tolghanda, ózim qúzyrynda qyzmet istep jýrgen odaq ýnsiz qaldy. Birinshi basshymyz Qaldarbek Naymanbaev edi. Jaryqtyqtyng topyraghy torqa bolsyn!.. Sol alpys jasymdy atap ótuge audanym ýshinshi ret shaqyrghan son, bәlsindi demesin dep bardym. Ákimdik ghimaratynyng mәjilis zalynda jiyn ótti. Oghan otyz shaqty ghana adam keldi. Bir kinәrattyng bolghanyn sezdim. Sonda qyzmet isteytin jiyenim jiyn sonynda kelip: «Naghashy, basshymyz óz újymymyzdy ghana jinattyrdy, resmy habarlandyru jasatpady, sirә, sizding «SolDat» gәzetindegi maqalalarynyzdy oqyghan shyghar, sodan jasqandy-au», - dedi. Audan ortalyghynda túratyn apa-jezdemnin, qúdalarymnyn, joldas-joralarymnyng eshtene estimegenin erteninde bildim. Solaqay qylyqtary ýshin biraq basshy-qosshynyng eshqaysysyna renjigen joqpyn.

- «Oppozisiyada» dep, sizden at-tondaryn ala qashqandar bolghan eken ghoy?

- «Bolghanyn» ne, bolyp ta jýr. Jasym jetpiske tolardan alty ay búryn Óskemennen bir joldasym telefon shalyp: «Seni shaqyru jóninde aqyldasayyq dep oblys әkimdigine ýsh kisi baryp edik, әkimning orynbasary da, ózi de ol - oppozisioner, pәle bolady dep bezektedi, endi ne isteyik, Astanagha hat jazayyq pa?» - deydi. Men eriksiz kýlip: «Endi eshqayda barmandar, eshkimge eshtene jazbandar. «Bizding Ghabbas jetpis jasynda oblәkimdi shoshytqan!» - dep aita jýrsender boldy», - dedim.

- Qyzyq eken.

- Shyjyghy da bar. Jasym jetpiske ayaq basqanda ýkimetke, ministrligimizge hat joldap: «Ádeby enbegim jiyny on tom bolady eken, sony týgel shygharyp berudi súramaymyn, jetpis jyldyghyma ekitomdyq jasap bersenizder, sol jetkilikti», - dedim. Sony da kópsindi.

- Bayaghy «oppozisiya». Al Jazushylar odaghy, Núrlan Orazalin she? Jetpis jyldyghynyzda óziniz otyz jyl bolghan odaqtyng újymymen basqosu jasady ma?

- Joq. Bәribir renjimedim.

- Shynynyz ba?

- Shynym! Men - jeke basyma qatysty jayttarda eshkimge eshqashan renjimeuge ózime-ózim ishtey sert bergen jәne ol sertimdi oryndap jýrgen qazaqpyn. Eshkimge jaltaqtamaymyn da. Mәselen, jana jinaghymdy qaytsem shyghartamyn dep bas auyrtqan jan emespin. Syi-syyapat, at-ataq izdep kórgen joqpyn. Jazushylar odaghynyng újymynda jýrgenimde, obaly kәni, birinshi basshylarymyz Ády Shәripov, Ánuar Álimjanov, Oljas Sýleymenov orden-medalimen marapattalatyndar tizimine engizdi, biraq qarsy bolyp, syzghyzyp tastap jýrdim. Sonday bir sәtte ýshinshi hatshymyz Qalaubek Túrsynqúlov: «Ekeumiz aghayyndymyz», - dep kýlgen-di. Qalekeng de sóitedi eken. Anau jyly maghan Halyqaralyq «Alash» әdeby syilyghyn búiyrtqan Serik Ábdiraimov boldy. Menimen sóilespey, iyә, maghan bildirtpey ózi kirisipti. Jazushylar odaghynyng Derekti proza seksiya­syn basqarady eken. «Ghaba-aghalap» jýretin izetti inim edi... Jany jannatta bolsyn!.. Al «Qazaqstannyng qúrmetti jornalshysy» ataghyn ózi úigharyp alyp bergen qamqorshym - Jornalshylar odaghymyzdyng basshysy Seyitqazy Mataev! Ol da maghan aldyn ala eshtene demedi.

- Agha, biraz uaqytynyzdy aldym, mazaladym. Renjimegeysiz. Ja­uaptarynyz ýshin raqmet! Maqala men әngimeni «parlap jegip», asu-belesterding әli talayyn artqa tas­taytyn bolynyz!

- Senderge jana jiger, jana ekpin, jana tabys tileymin! Árqashan birge bolayyq!

Baqytgýl MÁKIMBAY,

«D»

«Obshestvennaya pozisiya»

(proekt «DAT» № 8 (33) ot 25 noyabrya 2009 g.