Qazekemning qasiyetti bir sezimi - aruaqty silau, aruaqtan attamau; halyqqa, qoghamgha kesir keltirgenin synau bolmasa, basqalary turaly ghaybat sóz aitpau. Aruaqqa til tiygizbeu Múhammed payghambarymyzdyng hadisterinde birneshe mәrte aitylghan. Ókinishtisi sol, bizding keybir pysyqaylar múny elemeydi. Olar ýshin aruaq qaqpaqyldap oinaytyn asyq siyaqty. Mysaly, «Ánuar Álimjanov odaqty basqaryp túrghanynda Múqaghaly Maqataevty, Toqash Berdiyarovty Jazushylar odaghynyng mýsheliginen  shygharyp tastady" degen qanqu sózdi kýni býginge deyin kókpargha salyp jýr. Sonyng Múqana qatystysy, «buy әli basyla qoymaghany» - jornalshy Daryn Sekerding «Alashorda» aptalyghynda (41-sanynda) jariyalanghan «Últyn sýigen ýlken jýrek» maqalasyndaghy myna bir sóilemder: «1973-jyly Múqaghaly Maqataevty Jazushylar odaghynyng mýsheliginen shygharyp jibergen kezde Zәmza (Qonyrova, - Gh. Q.) 2-kurstyng studenti bolatyn. Oqudan shyghartyp jiberui mýmkin ekenin bile túra, Jazushylar odaghynyng basshysy Ánuar Álimjanovtyng aldyna baryp: «Jazushylar odaghynyng 400 mýshesi bolsa da, 400 Múqaghaly joq. Múqaghalidy Odaqtan shygharghanda, Odaq kim ýshin júmys isteydi? Tarih aldynda, bolashaq úrpaq aldynda qylmys jasap otyrsyzdar», deydi taysalmay». Pay-pay-pay-oy!

Qazekemning qasiyetti bir sezimi - aruaqty silau, aruaqtan attamau; halyqqa, qoghamgha kesir keltirgenin synau bolmasa, basqalary turaly ghaybat sóz aitpau. Aruaqqa til tiygizbeu Múhammed payghambarymyzdyng hadisterinde birneshe mәrte aitylghan. Ókinishtisi sol, bizding keybir pysyqaylar múny elemeydi. Olar ýshin aruaq qaqpaqyldap oinaytyn asyq siyaqty. Mysaly, «Ánuar Álimjanov odaqty basqaryp túrghanynda Múqaghaly Maqataevty, Toqash Berdiyarovty Jazushylar odaghynyng mýsheliginen  shygharyp tastady" degen qanqu sózdi kýni býginge deyin kókpargha salyp jýr. Sonyng Múqana qatystysy, «buy әli basyla qoymaghany» - jornalshy Daryn Sekerding «Alashorda» aptalyghynda (41-sanynda) jariyalanghan «Últyn sýigen ýlken jýrek» maqalasyndaghy myna bir sóilemder: «1973-jyly Múqaghaly Maqataevty Jazushylar odaghynyng mýsheliginen shygharyp jibergen kezde Zәmza (Qonyrova, - Gh. Q.) 2-kurstyng studenti bolatyn. Oqudan shyghartyp jiberui mýmkin ekenin bile túra, Jazushylar odaghynyng basshysy Ánuar Álimjanovtyng aldyna baryp: «Jazushylar odaghynyng 400 mýshesi bolsa da, 400 Múqaghaly joq. Múqaghalidy Odaqtan shygharghanda, Odaq kim ýshin júmys isteydi? Tarih aldynda, bolashaq úrpaq aldynda qylmys jasap otyrsyzdar», deydi taysalmay». Pay-pay-pay-oy! Bolmaghan oqighany әlde Zәmzәning qiyaly, әlde Darynnyng sengishtigi bir jyl búryn «boldy» degizgen búl bәtuasyzdyqqa: «Ey, shalalyq-ay!» dey salayyn da, negizgi sózimdi Ánekenning aruaghynan attaghyshtargha arnayyn (osynda keltirilgen derekterding negizinde jazylghan, bәz-bayaghy ósekshilerge toqtam bolar degen niyettegi maqalalarym songhy jyldary eki-ýsh gәzette, «Jalyn» jәne «Múqaghali» jornaldarynda jariyalandy, biraq «menbilemderge», «taysalmastargha» basqanyng ong sózinen ózderining solaqay sózi qymbat eken).

1999-jyly Jazushylar odaghynyng jәne ózim on jyl diyrektor bolghan Ádeby qordyng bir mәselelerin anyqtau ýshin múraghatjayda bolyp jýrip, myna qújatty kórip, kóshirip aldym:

«Qazaqstan Jazushylar odaghy basqarmasy hatshylyghy mәjilisinin

№3 a    qaulysy

Almaty qalasy                                                24 qantar 1974 jyl

Qatysqandar: I.Esenberliyn, Q.Túrsynqúlov, O. Sýleymenov, D.F. Snegiyn, S.Mәulenov, Gh.Mýsirepov, IY.P.Shuhov jj., QJO әdeby kenesshileri: A.Sataev, H.Abdulliyn, T.Álimqúlov, A.Shamkenov, Q.Ysqaqov, S.Baqbergenov, J.Ómirbekov, H.Jantemirova, Á.Jәmishev - partburo hatshysy, A.Jaqsybaev - JK tóraghasy, Á. Ahmetov, KSRO Ádeby qory Qazaq bólimshesining diyrektory, Q. Isabaev - Kórkem әdebiyetti nasihattau burosynyng diyrektory.

Tóraghalyq etushi - O.Sýleymenov.

1. Tyndaldy: Kenes әdebiyetining Qazaqstandaghy Kýnderi turaly (Q. Túrsynqúlov).

Qauly qabyldandy: Kenes әdebiyetining Qazaqstandaghy Kýnderin ótkizu jónindegi is-sharalar jospary bekitilsin...»

Odan aryda birneshe jazushynyng tәrtibi qaralyp: «KSRO JO mýshesi qatarynan bir jylgha shartty týrde Maqataev Múqaghaly shygharylsyn» delingen.

Qújat kóshirmesin Qalaubek Túrsynqúlovqa kórsetip: - Múnda Múqaghalidyng odaq mýsheliginen bir jylgha shygharyla túrghany aitylypty, al sypsynsóz: «Ánuar Múqaghalidy odaq mýsheliginen shygharyp tastaghan», deydi. Mәjiliste bayandamashy ózing bolypsyn, shyndyghyn aityp bershi, - degenimde ol: - Búghan senbe, jalghan qújat. Kim jasaghanyn bilmeymin. Búl turaly әneugýni men de estidim. Beker sóz. Odaqtyng birinshi basshysy qatyspaghan mәjiliste onday mәsele eshqashan qaralmaydy. Ánuarding qatyspaghan sebebi ol Mәskeude, ýlken odaqtaghy  kezekshilikte bolatyn, - dedi. Búl - bir.

Odaqtas respublikalar Jazushylar odaghynyng birinshi basshylary Ýlken odaqta (Mәskeude) jylyna bir ay kezekshilikte bolatyn dәstýr bar edi, al  Ánuar onda key jyly tipti eki-ýsh ret shaqyrylatyn, shet elderden jazushylar kelgen kezde onyng aty jýrgish-ti. Ol sol jolghy kezekshiliginen aqpannyng ayaq sheninde keldi. Yaghny Múqaghalidyng «bir jylgha shygharyluyna» da qatysy bolmady. Eshkim onyng aldyna baryp tebinip, «Múqaghaly mәselesi» turaly «jauap alghan»  emes.  Búl  - eki.

Qyryq jyl qyzmet istegen tәjiriybemde qauly ataulynyng ózi: «a», «ә», «b»... dep nómirlengenin kórgen joqpyn, onday bolmaydy. Eger mәjilisting kýntәrtibinde bolghan mәselege qatysty bir jәit sol kýni dayyndalyp ýlgirmey, ol erteninde, nemese eki-ýsh kýnnen keyin  qaralghan bolsa, onda sol qaulynyng baptaryna qosymsha retinde: «a», «ә»...  dep engiziledi. Yaghny mynau «№3 a  qauly» әldekimge ne Múqaghalidy múqatu ýshin, ne Ánuardi arandatu ýshin kerek bolghan da, keyin jazylyp, is qaghazdaryna qosa salynghan. Onyng jalghandyghyna jәne bir dәlel-ol mәjiliste Múqaghalidyng tәrtibi qaralsa, sheshim qabyldanbastan búryn talqylau, pikirlesu bolghany, kimning ne degeni (birer sóilemmen bolsa da) aityluy, Múqaghalidyng aqtalu ne moyyndau sózi, sheshimning neshe dauyspen maqúldanghany mәjilisting hattamasyna mindetti týrde jazyluy kerek, al myna «múraghatjaylyq qújatta» onday dәnene joq, pәlenbay mәjilis ótti, týglenbay sheshim qabyldandy degen jarty paraq jazba ghana bar («shpargalka»). Búl  - ýsh.

Sol mәjiliske qatysqan jazushy Qalihan Ysqaqov Ánuar turaly esteliginde «Múqaghalidyng odaqtan quylghany» jónindegi ósekten jiyirkene bylay dep jazghan:

«Ánekeng kópshil edi. Kópting ortasynda jýrse kónildi edi. Syr jasyrmaytyn. Bireudi jeke shaqyryp sybyrlasudy, bireuding júrttan jasyrghan sybyryn jeke tyndaudy jaqtyrmaytyn. Óz basym Odaqta 24 jyl ýzilissiz kyzmet istegende Ánekennin, Júbannyn, Oljastyn, Qaldarbekting aldyn kórdim, solardyng ishinde eshuaqytta dauys kótermeytin, birde-bir qyzmetkerge auyr sóz aitpaytyn, syrtynan bolsa da ghaybat jasamaytyn Ánekeng boldy. Júmasyna bir dýrkin sekretariat mejilisi ótedi, qanday bir jauapty sharalar bolmasyn, sonyn ózinde әzil-qaljynnan jigitterding ezui jiylmaytyn...

Estelik jazushylar ylghy da Múkaghalidyng qasynda jýrmegen shyghar-au. Azamattyng qasiretine tek qana ortasy men zamany kinәli emes te shyghar... Múny aityp otyrghanym... «bir kezde Ánuar Álimjanov Múqaghalidy Jazushylar odaghynyng mýsheliginen shygharyp jiberip qorlady» deushiler de bar. Ótirik!.. Bir sekretariatta Múqaghalidy mýshelikten shygharalyq degen pikirding bolghany  ras. Toqtatqan Ánekenning ózi edi. «Bir jylgha deyin kýtelik, eger beybastaqtyghyn koymasa, kóre jatarmyz» degen. Ol kezde mýshelikten shygharu Mәskeuding qolynda. Oghan kerekti dokumentterdi jiberu mening qolymda, men qabyldau komissiyasynyng jauapty  hatshysy  bolatynmyn. Múqaghaligha  qarsy  bir  әrip týrtilgen joq. Mәskeuge  eshqanday  qaghaz  jóneltilgen  joq. Múqaghalidyng mýshelik biyletin tartyp alghan da eshkim joq. Búdan keyin ony sóz qylghan da eshkim joq. Joq!.. («Álem tanyghan Ánuar», 2000 j. Almaty. «Núrly әlem» baspasy).

...On bes jyl qyzmettes, joldas bolyp jýrgenimde Ánekenning qolastyndaghy kisilerding birde-birin, tipti, júmystan shygharmaq túrghay, renjitkenin de kórgen emespin. Ýlken-kishimen әzildesip, qatar qúrbysynday teng sóilesetin, olardyng aghattyqtaryna keshirimdi edi. «Jýirikting týbin berik aladyny» beker aitpaghan ghoy. Ánekeng sol Berik Azamat boldy.

Men Múqaghalidyng «odaq mýsheliginen shygharyp tastalghanyn» sol 1974 jyldyng qazan aiynda estidim. Bir kýni Múqang kabiynetime kelip, auruhanada bir aiday jatqanyn aityp, qolyndaghy bulletenidi úsynyp: - Mynany buhgaltering qabyldamaydy, qyztalaq, - dedi. Ádeby qor bólimshesining diyrektorlyghyna taghayyndalghanyma eki apta ghana bolghan. Buhgalter Farida Miniykeevany shaqyryp alyp, mәn-jaydy súrasam, búrynghy diyrektor Mәskeudegi Ortalyq әdeby qorgha «Maqataev odaqqa mýshelikten shygharyldy, ol - Ádeby qordyng da mýsheliginen shygharylghany» dep qújat jiberip ketipti. Birinshi hatshymyz Ánuargha dereu baryp:

-Múqaghalidy odaq mýsheliginen shygharghandarynyz ras pa? Qashan boldy? Sekretariatta sheshilip pe edi? - dep edim, Ánekenning qabaghy týiilip, kózi ótkirlene qaldy. Basyn shayqap:

-Ákәu, (Ánekende osylay "әkәu" deytin odaghay sóz bar-dy, -Gh.Q.), bir ret syrtynan aqyldasqanbyz onyng mәselesin. Birimiz: "odaqtan shygharayyq!" dep, birimiz: "mýsheligin bir jylgha toqtatyp, shartty jaza qoldanayyq!" dep talqylaghanbyz. Men ol eki úsynysqa da kelisim bergen joqpyn. Úyat bolady ghoy! Ol Múqaghaly ghoy, әkәu! Aytpaqshy, kәsipodaq mýsheliginen shyghyp qalghan Múqaghalidyng mәselesin qarap, bizding jigitter úyatqa qalypty ghoy, ózderi osy qyzyq! - dep iyghyn kujyng etkizdi.

...Bir kýni odaqtyng kәsipodaq komiyteti jalpy jinalysyn shaqyrdy. Qaralmaq mәselelerding biri - Múqaghaly Maqataevtyng tәrtibi. Jinalysty tórtinshi hatshy Oljas Sýleymenov  ashyp, jýrgizip otyrdy. Negizgi mәsele boyynsha bayandama jasalyp, jaryssóz bolyp, odan song kýntәrtibindegi basqa mәselelerdi qaraugha kezek keldi.  Oljas Múqaghalidy әdetinshe múqata biraz sóilep: "Maqataevty kәsipodaq mýsheliginen shygharu kerek!" dep úsynys jasady. Minberge shyqqandardyng kópshiligi qostay bastady. Eki-ýsh kisi qarsy sóiledik. Men: - Múqaghalidyng anda-sanda masandau jýretini ras, biraq, eshkimning basyn jarghan joq, kózin shygharghan joq, Sәkeninen, Iliyasynan, Beyimbetinen, Múhtarynan, Sәbiytinen, basqa da ýlken-kishi túlghalarynan aiyrylghan qazaq әdebiyetine endi jetpey túrghany Múqaghalidy kәsipodaqtan kuyp tastap, múnda jolatpay qoy ma? Jazushylardyng myna qasiyetti qara shanyraghynda Múqaghaly jýrmegende, kim jýrui kerek?! - dey kelip, orynsyz, qasaqanalyq qisyq  úsynysqa qarsy boldym (búl jәit jazushy-audarmashy Ábilmәjin Júmabaevtyng «Kezdesuler kýndeliginen» jinaghynda aitylypty. 141-bet). II-qii órshidi. O tústan, bú tústan ala-qúla aiqaysóz shyqgy. Sol kezde әldekim:

-Múqaghaly kәsipodaqtyng mýshelik jarnasyn uaqtyly tólep jýr me, sony aitsynshy ózi! - dedi.

Múqaghaly zaldyng orta sheninde otyrghan-dy. Shaqyrtqan song kelgen ghoy. Júrt: "IYә, iyә, aitsyn!" desip, Múqaghaligha jalt-jalt qarasty. Ol tisi aqsiya kýlip otyr. Qolyn silteydi. Jәne bireu: "Onyng aitqysy kelmese, komiytetting jarna jinaushysy kim edi, sol aitsyn!" dep talap etti. Komiytet tóraghasynyng túrmys mәseleleri jónindegi orynbasary Ádeby qor buhgalteri Farida Miniykeeva edi, sol kisi ornynan túrdy da: Mýshelik jarnasyn ýsh jyl boyy tólemegendigi sebepti Maqataev joldas mýshelikten aldynghy jyly shygharylghan bolatyn, - dedi. Qarq-qarq kýlki zaldy jaryp jibere jazdady. Qyzylsheke bola bastaghan kópshilik sol kýlgen boyy qoldy bir-bir siltep, tarap kete bardy. Jinalysty shaqyrtqandar toby júrtta qaldy. Ánekeng eske alghan «bizding jigitterding qyzyghy» - sol!..

Endi myna bir qújatqa nazar audarynyzdar (Ánekenning tughanyna 80 jyl toluyna oray  derek izdeu barysynda múraghatjayynan tauyp alghanym).

«Ánuar!

Ayyp etpe, sening aldyna baryp barlyq jaghdayymdy aitugha arlanyp otyrghanym joq. Sen qabyldamaydy, tyndamaydy degen de oidan aulaqpyn. Sening qazirgi júmysyng qauyrt, ony da týsinem. Sondyqtan mening Jana jyldan bergi jaghdayymdy ózing bilesing be, joq pa dep hat jazuyma tura keldi. Menin, semiyamnyng qazirgi hali osyghan moyyn úsyndyrdy meni. Ýiine baryp jolyghudy úyat kórdim. Taghy da ótinem, aiypqa búiyrma.

Ózine belgili bolar, biylghy jyl (1973) maghan onshama quanysh әkele qoyghan joq әzirshe. «Júldyzdan» meni bosatqan, ol kezde sen OAR jaqqa ketken edin. Sening kelisiming boldy ma, joq pa, ol jaghy maghan әli belgisiz. Ózim de kinәlimin, әriyne, degenmen de, dәl Jana jyl kelgende, balalarymnyng jep otyrghan qoreginen ajyratatynday eshkimge eshnәrse istey qoyghan joq edim...»

Jasyratyny joq, bayqaymyn, sen maghan suyq qaraysyn. Sen meni, mening bolmysymdy tanityn siyaqty eding ghoy. Týsinbeymin, qanday ghana ósekshining tiline erdin?! Aramdyq, adamgha degen jauyzdyqtan boyyn aulaghyraq ústaytyn bir adam mendey-aq bolar (osylay deuge úyalmaymyn!). Eger men tarapynan kóbik ezu bireuler saghan birdene dep jetkizse, onyng bәri jalghan ekendigin týsinuindi ótinem.

Al әlgi dert, ishimdik mәselesine keletin bolsaq, endi onyng iyisin sezdirip, izin de bildirmeuge bel baylagham. Esinde bolsyn, búl -mening azamattyq sózim!

Adamnyng bәrin dos sanap, kónilderin jyqpay, kólgirsip kelippin. Bayqasam, mende dos joq eken. Dúshpanym bar ma, joq pa -bileymin. Mendegi bar aiyp -jekkóretin, qúlqym sýimeytin adamgha jekkóretinimdi, qúlqym sýimeytindigin sol adamnyng aldynda op-onay bildirip alatyndyghym (ishsem de, ishpesem de).

Ánuar! Býginning qyzyghynan, rahatynan, bayshylyq-barshylyghynan qanshama bezinip, bolashaq ýshin, qauym ýshin, bolashaqtyng әdebiyeti ýshin ómir sýreyin desem, mening qazirgi bolmys-túrmysym sonshama ezip, janshyp, juasytyp barady. Ózim jaryq dýniyege әkelgen balalarymnan artyq baqyt joq maghan. Solardy oilaymyn, qiyndap ketti...

Ótinish: eger menen ýmitindi birjola ýzbesen, meni ózinning qarauyna júmysqa al. Aqyndyghy da, talanty da, ataghy da qúrysyn, balalarymnyng joqshylyqta boluyn kórgim kelmeydi. Bәri de erjetip, esteri kirip qalypty, úyalyp jýrmin solardan... Ózing bilesin, qyryqtan attanyp baram ghoy, endi qanday balanyng qarauyna baryp әdeby qyzmetker bolmaqpyn. Ne de bolsa, óz qarauyna al, batyr! Qiyndap ketti. Senen alghashqy da, aqyrghy da ótinishim osy. Qalghanyn azamattyghynnan, qúrbylyghynnan kýttim!

Sәlemmen, Múqaghaliy.

20. 03. 1973 j.

Panfilov, 147, kv.95. Telef. 27497».

Búl hattan keyin ekeui jaqsylap әngimelesken bolar. Múqaghaly Mәskeuge, Ádebiyet institutyna oqugha jiberildi. Ol Ánuardin: múndaghy «dostarynan» uaqytsha bolsa da qol ýzsin, ýlken ortany kórsin, oqysyn, oilansyn, degen qamqorlyq niyeti edi. Biraq Múqaghaly tiyanaqtap oqy almady. Sol turaly Ánuargha instituttan 1973-jylghy qarashada hat kelipti. Joldaghan kisi aty-jónin anyq jazbastan iyirlep qol qoya salghan. Ol bizding aqyndy «stihiynaya odarennosti kotorogo nesomnenna» dep baghalay kelip, oqudan shygharugha mәjbýr bolghandaryn ókine mәlimdepti. Al Ánuar hat iyesin әbden tanityn bolsa kerek, jauabyn: «Qúrmetti  Aleksandr Petrovich!» dep bastap, Múqaghalidy ózining erekshe qadirleytinin aityp (oryssha núsqasynan qazaqshalaghanymdy úsynyp otyrmyn): «...Múqaghaly Mәskeuden qaytyp kelgen kezde men shet elde edim, ol ornymda qalghan hatshygha: -Jazushylar odaghy aldynda úyattymyn. Endi múnda jýre almaymyn, auylyma ketip baramyn, jana jyr jinaghymdy dayyndap bolghan song kelemin, - dep ketipti... Talantty aqynnyng odaqqa tanyluy ýshin kitabyn Mәskeude orys tilinde shygharghymyz keledi, Siz kómektesseniz jarar edi», dep jazypty. Kóp úzamay aqynymyzdyng Mәskeude «Zov dushi» degen atpen shyqqan (orysshalaghandar -i.Aleksandrova men M. Kurgansev), ýsh dastany men 55 óleni engizilgen jinaghyna  jazghan alghysózin Ánuar: «...tvorchestvo Mukagaly Makataeva - yarkaya stranisa kazahskoy poezii  shestiydesyatyh-semiydesyatyh godov nashego stoletiya», dep bastap: «Poroy on byval grusten, poroy bespokoen, zadirist v spore. No vsegda ostavalsya jiznelubom y optimistom...  Dobrotoy napolneny ego stroki, dobrotoy y luboviu k cheloveku», dep tújyrypty. Osynday adal pikirli Ánuarding Múqaghaligha qashanda ong kózimen qaraghanyna negizgi dәlelding biri -  osy. Eger әu basta Ánuar qorghamasa, Múqaghali, jinaghyn orys tilinde Mәskeuden shyghartuy bylay túrsyn (әlbette, Ánuarding úiymdastyruymen, orysshagha audartuymen!), odaqqa mýshelikpen qoshtasar edi.

Sóz retine qaray aita otyrayyn: Ánuarding Múhtar Áuezovti KGB-nyng qúryghynan qútqarghanyna senbeytinder de bar. Sondaylardyng biri: «Ói, Ánuar ótirik aitady» dep ózeuregende oghan Áljappar Ábishevting «Sherli shejire» kitabynan Múhannyn: «Men ýshin basyn baltanyng astyna tosqan Ánuarding azamattyghyna ólsem topyraghym razy!.. Eger ol qashyp ketuding aluan týrli ailasyn tappasa, men qazir Mәskeuding mynanday tórinde emes, Almatydaghy týrmelerding bireuining týbinde otyratyn edim, - dedi de, saghatyna qarady...» - degenin oqyp bergenimde qabaq shytyp, qyrystanyp kete barghanyn kórdim.

Mine, bizding keybir әsirebilgishter osy tәrizdi dúrys isterdi ózinin, ne ózine yqpaly kýshti ózgening ynghayyna qaray  әdeyi búrys etip kórsetuge tyrashtanyp, aruaq pen asyqty shatystyryp jýr. Abayymyz aitqanday, «desin» dep jýrip «demesindi» úmytyp ketedi.

Ghabbas  QABYShÚLY.

................................

Eskertu: týpnúsqadaghy maqalanyng taqyryby -

«ÁNUARDIN   ARUAGhY  ASYQ  EMES!»

29.11.2009 j.