Qazaq oppozisiyasynyng kósemi Altynbek Sәrsenbayúlynyng jesiri Saltanat Atusheva. Almaty, 2009 jyl.

Osydan tórt jyl búryn qastandyqpen óltirilgen qazaq oppozisiyasynyng jetekshisi Altynbek Sәrsenbayúlynyng jesiri Azattyq radiosyna ekskluzivti súqbat berdi. Saltanat Atusheva búl tragediyanyng artynda ne túrghanyn aitady.

Qazaq oppozisiyasynyng kósemi Altynbek Sәrsenbayúlynyng jesiri Saltanat Atusheva. Almaty, 2009 jyl.

Osydan tórt jyl búryn qastandyqpen óltirilgen qazaq oppozisiyasynyng jetekshisi Altynbek Sәrsenbayúlynyng jesiri Azattyq radiosyna ekskluzivti súqbat berdi. Saltanat Atusheva búl tragediyanyng artynda ne túrghanyn aitady.

- Saltanat, aldymen Altynbekpen qalay tanysqanynyzdy aitynyzshy. Altynbek Sәrsenbayúly - óte belgili túlgha, alayda onyng otbasy jayynda halyq eshnәrse bilmeydi. Búnyng ózi sayasy ómirding postsovettik modelining bir kórinisindey, yaghni, әieli men balalary әdette sayasy túlghanyng tasasynda bolady.

Siz óziniz de óte siyrek súqbat beresiz. Biraq, 2006 jylghy 11 aqpanda bolghan tragediyadan song eki-ýsh mәrte búqaranyng aldynda aitqan sózinizden-aq, sizding Altynbekting ózine layyq júbayy, onyng balalaryna layyqty anasy bolghandyghynyzdy anghartty.

Sizderding ekeuiniz de 1980 jyldary Mәskeu uniyversiytetinde oqyp, sol kezderi Mәskeude tanysqandarynyz maghan belgili. Sonymen, romantika men jasampazdyq quanysh qúshaghyndaghy sovettik studentterding ómiri, qazaq studentterining shaghyn ghana jerlestigi ótkizgen bir keshte sizdi Altynbekpen tanystyrdy. Siz ony ne ýshin sýidiniz?

- Mәskeu uniyversiytetinde jәne Mәskeuding ózge de joghary oqu oryndarynda oqityn studentter jiyi-jii bas qosyp, tanysyp, aralasyp túratyn, búl ózi qyzyqty kezeng edi.

Altekeng ekeuimiz siyaqty, kóptegen studentter Mәskeude oqyp jýrip tanysty. Bizding ortaq dostarymyz bolatyn, olar meni sol bir studenttik keshke shaqyrdy. Mýmkin, ózimning Reseyding qazaghy bolghandyghymnan ba, men qazaqstandyqtarmen sonshalyqty kóp aralasa qoyghan joqpyn.

- Meninshe, Saratovtansyz-au deymin?

- IYә, Saratovtanmyn. Sóitip, sol kýngi keshte Altekendi kezdestirdim. Bir kórgennen ghashyq bola qaldym dep aita almaymyn. Menen: «Ony ne ýshin sýidiniz?» dep súrap otyrsyz ghoy. Biraq onday sezim nedәuir uaqyt ótken song baryp tudy. Búl ýshin Altekendi bilu kerek, mýmkin, meni de bilu kerek shyghar - onyng bәri birtindep keldi.

Alghashynda biz jay ghana dos edik, jaqsy dostar boldyq. Bizding ortaq dostarymyz bar bolatyn. Bizding baylanysymyz ýzilip te qalghan kezder boldy. Ol tústa bir-birimizding ómirimizde ne bolyp jatqanyn ortaq dostarymyz arqyly ghana bilip otyratynbyz. Sodan son, keyinirek, bizding qatynasymyz ózge dengeyge kóterildi.

Ol qúrdastarynyn, studentterding ortasynda ýnemi daralanyp túratyn jan edi. Ol ýlkendeu, bayyptylau kórinetin. Onyng bolmysy ózgeshe túghyn. Búny ózgeler de bayqady dep oilaymyn.

- Altynbek Mәskeu uniyversiytetining jurnalistika fakulitetinde oqydy. Al siz sol kezde qay jerde oqydynyz?

- Men tarih fakulitetinde oqydym.

- Sol Mәskeu uniyversiytetinde me?

- IYә, Mәskeu uniyversiytetinde.

- Altynbek sizge qay uaqyttan bastap qazaqsha ýirete bastady? Óitkeni, siz túrmysqa shygha salyp onyng ýlken otbasyna qosyldynyz, Altynbek sizge qazaqsha sóileudi ýiretti. Mýmkin, siz qazaqsha bilgen bolarsyz? Óitkeni, keybir qazaqtar Saratovty qazaqtyng bayyrghy jeri - Sarytau dep aitqandy únatady. Yaghni, siz qazaqy ruhany ortada óstiniz.

- IYә-iyә, mening ata-anam menimen tek qazaq tilinde sóilesetin. Sol sebepti men qazaqsha jaqsy týsinetinmin, biraq ózim sonshalyqty jaqsy sóiley almaushy edim. Sondyqtan, qalay degenmen, qazaqsha sóileudi men Altekennen ýirengen shygharmyn.

Alghashynda óte qiyndau boldy. Óitkeni, key kezderi men tuystarymmen, taghy ózge bireulermen sóileskende ýnemi oryssha sóileskim kelip túratyn. Búl túrghyda tuystarym meni qoldap otyrdy. Olar: «Eger saghan qazaqsha sóileu qiyndau bolsa, oryssha aita ber. Oryssha aita ber, úyalma balam, aita ber», - deytin.

Altekeng maghan: «Olar saghan oryssha sóiley ber dese de sen tek qazaqsha sóile», - deytin. Biz ekeuimiz kóbinese oryssha sóilesetinbiz, óitkeni, maghan tolyqqandy sóilesip-týsinisu kerek boldy, al ol kezde men tek oryssha ghana erkin sóiley alatynmyn. Altekeng búny týsindi. Kýndelikti túrmysta jәne ata-anamyzben, tuystarymyzben qazaqsha sóilestim. Ol maghan gazetter men jurnaldar alyp keletin jәne qazaq tilindegi әldebir qyzyqty maqalalardy oqugha beretin. Búl tipten bólek til bolatyn. Osylaysha, birtindep qazaqsha sóileudi ýirendim.

- Búnyng barlyghy Qazaqstanda boldy ma?

- IYә, búnyng barlyghy Qazaqstanda boldy, biz 1988 jyly ýilendik. Ol uniyversiytetti menen búrynyraq tәmamdady, al men odan keyin, 1988 jyly bitirip shyqtym. Sol jyly kóktemde biz shanyraq qúrdyq.

Saltanat Atusheva men Altynbek Sәrsenbayúly qyzdary Sholpanmen. Almaty, qyrkýiek, 1989 jyl.

Altynbek Sәrsenbayúlynyng әkesi men anasy marqúmnyng beyitining basyna qúlpytas ornatylghan kezde. Almaty, 12 qyrkýiek 2006 jyl.

Biz janadan ýilenip, jazda Narynqolgha barghanymyzda, egde kisilerdin, aqsaqaldardyng atamyz jayynda ýnemi ýlken qúrmetpen aitqan jyly lebizderin estiytinbiz. Kimning balasysyng dep súraydy. Sәrsenbaydyng úly ekenin bilgen song dastarhan basyna otyrghyzyp, atamyzben birge júmys istegen kezderin eske alatyn. Búl әngimelerdi aitu barysynda týrli derekter qosylyp, anyz siyaqty әser qaldyratyn.

El-júrty atamyzgha degen qúrmetin osynshama jyl saqtap kelip, endi onyng balalaryna da jasaghanday kórinetin. Altekeng búny maqtan tútatyn. Adamdardyng arada qanshama jyl ótse de atamyzdy nege úmytpaytynyn týsindim. Men búl otbasyna kelin bolyp týskenimde, atamyz kolhoz tóraghasy emes bolatyn. Ol kisi jasy kelgen qarapayym zeynetker edi. Biraq, danalyq, әdildik, sezimtaldyq siyaqty keremet qasiyetteri anadaydan men múndalap túratyn.

Atamyzdyng qanday jaghdayda bolsa da, qalay bolghanda da әdildikten taymaytyn jәne әrdayym әlsizderge bolysatyn qasiyeti tuystaryna jaqsy belgili. Búl - atamyzdyng boyyna bitken qasiyeti bolatyn jәne osynyng ózi meni ýnemi tәnti etetin.

Mýmkin, әkesining kóptegen qasiyetteri Altekene berilip, onyng taghdyryna әser etken shyghar. Nelikten onyng taghdyry osylay qalyptasty? Ol әkesining әdilettilikti sýietin sezimtal qasiyetin boyyna sinirgen adam boldy.

- Al anasy, Kýlihan apa she?

- Anamyz óte dana adam edi. Ol kisi tabighatynan sezimtal, psiholog adam boldy dep oilaymyn. Ol kisi barlyghymyzdy biriktiretin, meyirimi barlyghymyzgha jetetin, onyng nazaryna barlyghymyz iligetinbiz. Apamyz barlyq tuystarymyzdyn, tipti eng alys tuystarymyzdyng eshqaysysyn úmytpay jadynda saqtaytyn. Olardyng otbasylarynda bolghan jaghdaylardy úmytpaytyn, ol kisi tuystarymyzdyng balalary men nemerelerining de attaryn úmytpaytyn. Búl tanqalarlyq qasiyet edi. Apamyz osydan kóp jyldar búryn ótip ketken oqighalardy kýni keshe ghana bolghanday, barlyq adamdardyng aty-jónine deyin atap aityp otyratyn.

Ata-enem meni óte jyly qabyldady. Meninshe, olardyng maghan degen erekshe yqylasynyng arqasynda men osy bir ýlken otbasyna tez sinisip kettim.

Altynbek Sarsenbayúlynyng jary Saltanat Atusheva marqúm kýieuining beyitining basyna qúlpytas ornatylghan kýni. 12 qyrkýiek 2006 jyl.

Balalary ata-anasyn jerlese, ol - tabighy jaghday. Áriyne, óte qayghyly, óte auyr, biraq tabighy dýniye. Al, endi ata-anasy balasyn jerlegende, búl - súmdyq, jan týrshiktirerlik jat dýniye. Búlay bolmauy kerek.

Altynbekting qyrqynda Kensaydaghy beyitining basyna baryp qúran oqyghanymyz esimde. Bir sәtte ata-anamyzgha bir qyrlarynan kózim týsti. Janarlarynda jas ta joq, jastary aghyp tausylghan qarttardyng beyitting ýstine enkeyip: «Qúlynym, topyraghyng torqa bolsyn», - dep kýbirlegenin estidim. Osy bir óte qasiretti kórinis mening jadymda mәngilik qalady.

Qazaqta kәriler men balalardyng kóz jasy jibermeydi degen sóz bar. Men búghan senemin. Ata-anamyzdyng kóz jasy, balalarymnyng kóz jasy osy jauyzdyqty jasaghan adamdardy jibermeydi, búl ýshin olardyng balalary da jauap beredi dep oilaymyn.

- Sәrsenbay aqsaqal 2006 jylghy 11 aqpandaghy tragediya turaly ne dedi? Ol otbasynda ne aitty? Óitkeni, aqsaqaldar bir auyz sózben talay nәrseni aitady ghoy. Ol kisi ne dedi?

- ... Ol qatty kýizeldi. Atamyz ózin-ózi ústaugha tyrysty, mýmkindiginshe bәrimizge kýsh-quat bergisi keldi dep oilaymyn. Talay-talay nәrse aityldy. Ol kisining týsine almaghany - Altekeng siyaqty masshtabtaghy, Altekeng siyaqty kýsh-jigeri bar adamdy qalay ghana...

Ol talay nәrseni jasay alatyn edi, biraq oghan jasatqyzbady. Jәne eng bastysy, ol Altekenning qanday patriot ekenin bildi. Jay ghana sóz jýzindegi patriot emes, ózining ne isteytinin, qalay isteytinin biletin adam bolatyn. Búny eshkim baghalaghan joq, búnyng eshkimge keregi bolmady. Búnday jayttan, bizding bәrimiz siyaqty, ol da qatty týnildi dep oilaymyn.

- Altynbek onyng eng sýiikti úly bolghan desedi. Altynbek әli redaktor, baspasóz menedjeri bolyp túrghan kezinde talay әngimeler aitylatyn. Almatylyq jurnalisterding arasynda ol turaly nebir anyzdar jýretin.

Ákesi bala kezinen ony jiyn-toylargha, halyq jinalghan jerlerge ózimen birge alyp jýrgen desedi. Balasy ruhany ómirdi, mәdeniyetti jastayynan boyyna sinirsin degen oimen ony ýnemi ózimen birge alyp jýrip, janyna otyrghyzyp qoyatyn degen әngimeler aitylatyn. Onyng boyyna basshygha qajet qabiletterdi darytqan deydi.

- Basshylyq qabilet jayynda bilmeymin, mýmkin solay shyghar. Ata-enemmen tanysa kelip men olardyng Altekene degen qarym-qatynasyna qayran qaldym. Ol kisiler barlyq balalaryn birdey jaqsy kóredi.

Biraq Altekene degen yqylasy erekshe bolatyn. Olar balasynyng pikirine qúlaq asatyn, tipti student kezinde de onyng aitqan sheshimderin qabyldap otyrdy. Ol da ata-anasyna sonday qúrmetpen, sonday mahabbatpen qarady, solay bola túra shekaradan attamaytyn. Dәstýrli qazaq otbasylarynda ata-ana men balalar arasyndaghy múnday qarym-qatynas myqty saqtalady.

Sol sebepti ol oppozisiyagha ketu turaly sheshim qabyldaghanda, ata-anasy eshnәrse dey almady, yaghni, olar bolghan jaydy bolghan sol kýiinde qabyldady. Olar úldary sheshim qabyldaghan song ony ózgerte almaytyndaryn bildi.

Tek anamyz әldeneni jýregimen sezgendey boldy. Ol kisi 30-jyldardy kórgen, stalindik rejim kezinde ómir sýrgen adam. Biylikke qarsy shyghudyng qanshalyqty qauipti ekendigin ol kisi bildi. Biraq, balasyn rayynan qaytarghysy kelgen joq, tek qana: «Úlym, abay bol, abay bol», - dedi.

Biraq, Altekeng ony әzilge ainaldyryp: «Apa, qoryqpanyz, eshnәrse bolmaydy, barlyghy jaqsy bolady, qobaljymanyz», - dep jauap berdi.

Kishkentay kezinde әkesi ony janynan tastamaytynyn Altynbekting ózi maghan aityp bergeninen bilemin. Toy jaghyn bilmedim, ol jayynda maghan aitqan emes, al endi kolhozdyng júmysymen, shopandardy aralaghanda әkesi Altekendi birge alyp jýrgen.

Sondyqtan da әkesi jayynda Altekeng sonday bir sýisine, qúrmetpen әngimeleytin. Eger ózining qolynan keletin isti jaqsylap, yjdaghatpen isteytin adamdy kórsen, oghan ózgeshe bir qúrmetpen qaray bastaysyng ghoy. Osy sezimdi Altekennen kóruge bolady.

Búl onyng bolashaghyna әser etti-au dep oilaymyn.

SAYaSY ÚSTANYMY

- Solay bola túra, Altynbek 2005 jyly oppozisiya jaghyna shyqqan kezinde ata-anasyna qolynan kelgeninshe basu aitty. Ata-anasy әldeneni sezui mýmkin edi. Siz, әsirese anasy erekshe sezdi deysiz.

2005 jyly Reseydegi elshi bolyp jýrip Qazaqstan basshylyghynyng atyna syny mәlimdeme jasaghan song ol otbasyn Mәskeude qaldyryp ketti. Almatylyq «Vremya» gazetine dauly súqbat berdi, sóitip Otanyna oraldy. Jәne sayasy shekaranyng qarsy betine ótti.

- Búl maqalany ne ýshin dauly dep aitatynyn men týsinbeymin. Ol eshqanday da dauly emes bolatyn. Ol logikagha say bolatyn, ózim oqyp shaqqan ol maqala men ýshin ýilesimdi bolatyn, óitkeni, ol búghan deyin úzaq kezendi ótkerdi. Ol búl sheshimge ayaq astynan bir kýnning ishinde kele salghan joq, ertemen oyana salyp oppozisioner bola qalghan joq.

«Ádiletti Qazaqstan ýshin» qozghalysynyng qúryltayyna jinalghan qazaq oppozisiyasynyng qayratkerleri. Soldan ongha qaray: Oraz Jandosov, Zamanbek Núrqadilov, Jarmahan Túyaqbay, Altynbek Sarsenbayúly, Bolat Ábilov, Asylbek Qojahmetov jәne Gýljan Erghaliyeva. Almaty, 2005 jyl.

Altekenning jaghdayy mýldem bólek boldy. Ol jayynda (nemese mysaly, Zәke, Ghalymjan, Jarmahan nemese Oraz sekildi adamdar turaly) bәzbireuler: olar júmys istedi, adal qyzmet etti, sodan song satyp ketip, oppozisioner boldy deytin.

Meni búl sóz tang qaldyrady: olar Otanyna, memleketke, halyqqa qyzmet etti, olar Nazarbaevqa qyzmet etken joq. Sondyqtan, әlgi maqala men ýshin eshqanday dauly bolghan joq. Ony óte jaqsy biletinder ýshin búl onyng ómirining logikalyq kelesi bir kezeni bolatyn.

Taghy da qaytalap aitqym keledi, olar búnday sheshimge óte ýlken kezennen ótip keldi. Biraz uaqyt olar Nazarbaevqa qarsy emes, Nazarbaev ýshin kýresti. Olar osy jýiening ishinde jýrip eline kóbirek qyzmet etetinderine sendi.

Nazarbaev tәuelsiz Qazaqstan memleketining birinshi preziydenti bolghandyqtan, onyng erekshe missiyasy, demek, erekshe jauapkershiligi bar degen sózdi Altekeng jii aitatyn.

Al 2001 jyl búl ýmitting kýl-talqanyn shygharyp, qatty týnildirdi. Áytkenmen Altekeng oqighanyng búlaysha órbiytindigine dayar boldy dep oilaymyn.

Ol ne nәrseni bolsa da auqymdy, alystan bayqaytyn dep ýnemi aitamyn. Shamasy, búl onyng taldaushylyq daryny bolsa kerek. Keybir kezderi ol tym shydamsyzdanyp ketetin. Óitkeni, ol mәselening týiini nede ekendigin kórip túratyn. Al adamdar búny әli bayqamaytyn, olardyng kózqarasy barynsha kishileu, tarlau bolatyn. Osynyng ózi onyng zyghyrdanyn qaynatatyn. Ol ashulana bastaytyn. «Kórinip túrghan dýnie ghoy, osyny da bilmeydi me?» dep týsinbeytin.

- Ol qalay kórdi, ol neni kórdi, onyng kózqarasy qalay edi? Qazaqstan basshylyghynda qalyptasqan qúndylyqtardy, iydeyalardy qaytadan oy eleginen ótkizuge ne sebep boldy? Búnyng sebebi nede edi?

- Ol jerde birneshe sebep boldy dep oilaymyn. Olardyng biri - әlgi jattandy «túraqtylyq» ýshin degen úranmen biylik kýsheytilip jatty. Biylikting bir adamnyng qolyna shoghyrlanuy óte qauipti ekendigi kórinip túrdy. Jәne ol búny týsindi.

Mynaday bir jaghdaydyng bolghany esimde. Ekeuimiz әngimelesip otyrghanbyz. Sodan song ol basshy aqparatty birneshe búlaqtan aluy kerek dedi. Jәne de birine biri qarama-qarsy әr toptan, әrtýrli yqpal etu toptarynan aluy kerek. Adam búl aqparatty alady, sodan song ony oy eleginen ótkizip, talday otyryp, ne bolyp jatqanyn aiqyn týsinedi.

Adam biylikte úzaq otyrghan kezde sharshaydy, onyng jaysyz aqparat estigisi kelmeydi, ol búny qalamaydy.

Nәtiyjesinde, jaysyz janalyqtar alyp kelgen adam birtindep oqshaulana, alystay beredi. Ony jau, satqyn sanaydy. Oghan: «Aynalayyn, sen nege riza emessin? Barlyghy jaqsy. Sen nege maghan ýnemi әldebir bylyq-shylyqty aitasyn, nege sen mening kónil-kýiimdi búza beresin?» - deydi.

Aqyrynda biylikte otyrghan adam shynayy ómirden alystay beredi. Ol ózi men ainalasynda jýrgender oidan shygharyp alghan virtualdy әlemde ómir sýredi.

Sodan song ol tek oghan qauipsiz bolyp kóringen, ony satyp ketpeydi dep oilaytyn adamdarmen júmys istey bastaydy. Al búlar bolsa kóbinese әlsiz, óz ústanymy joq adamdar. Aqyrynda qazirgi biylikte bolyp jatqan jaghdaylargha tap kelemiz.

- Siz avtoritarlyq rejimning tabighaty - avtoritarlyq jetekshi ózining ainalasyna qamal jasap alyp, tóniregin ózine qolayly adamdarmen qorshap, halyqtan alystay týsedi dediniz.

- Ol ýige kele salyp: «mine, men býgin yqpal etip edim, Nazarbaev men dúrys dep eseptegen sheshimdi qabyldady» dep aitpady ghoy, әriyne. Mýldem olay emes.

Mynaday bir uaqyttardyng bolghan kezi mening esimde. Olar preziydentke kirip, oiyndaghylaryn aitqan kezde preziydent olardy tyndap, qoldap jәne ózining de iydeyalaryn qosyp otyrghan. Olar osynday tәrtippen júmys istegen kez, ózgeshe uaqyt bolatyn. Keyin onday jaghdaylar birtindep azaya bastaghan shaq keldi, búl onyng ómirining basqa kezeni bolatyn. Men ony da kórip, sezdim.

Búghan qosa onyng basqaryp otyrghan mekemesi qiyndau, kýrdelileu bolatyn. Búnyng qanshalyqty kýrdeli ekendigin ol týsindi. Mine, osy kezde onyng qyzy (preziydent Núrsúltan Nazarbaevtyng - Azattyq radiosy), sonynan kýieu balasy televiydeniyege keledi. Búl degen naghyz bassyzdyq bolatyn jәne búl ony qatty jabyrqatty. Eger ol Darighamen, Rahatpen dos bolyp, olardyng aitqandaryn oryndap, kýlimsirep, iyilip, býgilip túrsa, әli kýnge deyin әldebir jerde kenesshi bolyp jýrer edi dep oilaymyn.

Sapyra, sapyra tozyghy jetken karta siyaqty, qazirgi toptyng arasynda bir qyzmetten ekinshisine auysyp jýrer edi. Týsinip ýlgere almaysyn. Keshe ghana kenesshi bolghan kisi endi býgin - kómekshi, erteng taghy da - kómekshi, al kelesi kýni - әkim. Býgin sýikimdi atalsa, erteng - qughynda bolady. Biraq men onyng barysyn qadaghalamaymyn. Men ýshin qyzyqty emes.

Altekeng basqasha qaraytyn, ol ózgeshe týsinetin, memleketshil bolatyn, qalay isteu kerektigin biletin. Jiberilgen qatelikterdi kórip túratyn. Búl qatelikti qalay týzeu kerektigin de biletin, búl memleketti qalay júmys istetuge bolatynyn, bolashaqqa júmys isteytin jýieni qalay qúru kerektigin biletin.

Jalghasy...