Ótken jylghy qoghamdyq-sayasy kenistikting basty niusmeykerlerining biri, sóz joq,  sol kezde «Núr Otan» partiyasy tóraghasynyng birinshi orynbasary qyzmetin atqarghan Darhan Kәletaev bolghany anyq. Osy bir sayasatkerding ashyqtyghy men qarapayymdylyghy, ótkirligi kópting esinde jattalyp qalypty. «AytPARK» pikirtalas alanynyng moderatory Núrlan Erimbetov te Kәletaev turasynda «jyl ashqan janalyq» dep beker aitpasa kerek. Býgingi kýni D.Kәletaev preziydentting janyndaghy senimdi, tәjiriybeli serigi ghana emes, az uaqytta ózin moyyndata bilgen bedeldi sayasatker retinde belgili. Al otyz ben qyryq jastyng arasyndaghy sayasatker qazirgi isteblishmentting ishinde ilude bireu ghana. Osy sebepting jetegimen bolashaqtaghy parlament saylauy turaly qoghamdy keulegen әngime jayly keyipkerimizding pikirin biludi jón kórdik. Áriyne, «bolashaqtaghy» degende biz «merziminen búrynghy» saylaudy menzep otyrghan joqpyz. Qazaqstan parlamentining tómengi palatasynda bir saylaudyng bolary anyq. Sondyqtan saylaudan keyingi sayasy kýshterding barlyq mýmkindikterin osy bastan saralay bergen oryndy siyaqty. Bizding súrauymyz boyynsha sayasy ghylymdardyng doktory Darhan Kәletaev biylik partiyasyna qarsylas kýsh turaly jan-jaqty týsinikteme berdi.

Ótken jylghy qoghamdyq-sayasy kenistikting basty niusmeykerlerining biri, sóz joq,  sol kezde «Núr Otan» partiyasy tóraghasynyng birinshi orynbasary qyzmetin atqarghan Darhan Kәletaev bolghany anyq. Osy bir sayasatkerding ashyqtyghy men qarapayymdylyghy, ótkirligi kópting esinde jattalyp qalypty. «AytPARK» pikirtalas alanynyng moderatory Núrlan Erimbetov te Kәletaev turasynda «jyl ashqan janalyq» dep beker aitpasa kerek. Býgingi kýni D.Kәletaev preziydentting janyndaghy senimdi, tәjiriybeli serigi ghana emes, az uaqytta ózin moyyndata bilgen bedeldi sayasatker retinde belgili. Al otyz ben qyryq jastyng arasyndaghy sayasatker qazirgi isteblishmentting ishinde ilude bireu ghana. Osy sebepting jetegimen bolashaqtaghy parlament saylauy turaly qoghamdy keulegen әngime jayly keyipkerimizding pikirin biludi jón kórdik. Áriyne, «bolashaqtaghy» degende biz «merziminen búrynghy» saylaudy menzep otyrghan joqpyz. Qazaqstan parlamentining tómengi palatasynda bir saylaudyng bolary anyq. Sondyqtan saylaudan keyingi sayasy kýshterding barlyq mýmkindikterin osy bastan saralay bergen oryndy siyaqty. Bizding súrauymyz boyynsha sayasy ghylymdardyng doktory Darhan Kәletaev biylik partiyasyna qarsylas kýsh turaly jan-jaqty týsinikteme berdi.

Sayasat pen sayasattyng tóniregindegi ortada quatty oppozisiyalyq partiya turaly әngime kýsheymese, sayabyrsymasy anyq. Ázirge sayasattatanu taqyrybyndaghy konferensiyalarda ghana kóterilip jýrgen әngime myna bir әdiletti tezisten tuyndaydy - azamattyq qoghamdy damytqysy keletin memleket ýshin birpartiyaly parlament tiyimdi emes. Oppozisiyalyq kýshterding «tegeurini» biylikting belsendiligine, zannamalyq júmystardyng sapasyna, qosymsha jauapkershilik faktorynyng ósuine jәne t.t. ong yqpal etedi. Áytse de, osy tezisti basshylyqqa alghan daukesterding kóbisi býgingi kýni qay sayasy úiym kýsh biriktirip, biylik partiyasyna qarsylas bola alady deytin mәseleni ghana sóz etedi. Álbette, eger oppozisiyalyq partiyalardyng biri «Núr Otangha» sparring-qarsylas bolsa qisyngha keletindey. Biraq bir qaraghanda tap-túinaqtay kórinetin búl shema syrt kózge ghana qisyndy.

Qazaqstandaghy shynayy ómirdi bilmeytin sheteldik dostarymyz myna saualdardy jii qoyady: Nege sizderding biylik oppozisiyagha shekeden qaraydy? Múnday jaghdayda qogham aldyndaghy bedelin meylinshe ósirip, uaqyt óte kele layyqty qarsylas atanugha kimning mýmkindigi bar? Sol dostarymyz da, liyberaldyq ynghaydaghy otandyq qoghamdyq, sayasy qayratkerler de, mәselen, Britaniyany algha tartady. Ol eldegi biylikke naqty talasy bar partiya ekeu-aq: leyborister men konservatorlar. Ondaghy leyboristerding nemese konservatorlardyng kósemine, saylau ruletkasynda jenilis tapsa da, ministrding dengeyindegi «korolidik jalaqy» taghayyndalyp, jenilgen partiya «Joghary mәrtebelining oppozisiyasyna» ainalady. Jәne búl demokratiyanyng jenisi sanalady. Dostarymyz bizde de osylay bolsa deydi.

Búl jerde britaniyalyq partiyalyq jýiening payda boluy men damuy, konstitusiyalyq monarhiyasy bar britan demokratiyasynyng ýlgisi, biylik partiyasyn baqylap otyratyn oppozisiyalyq partiyanyng Britaniyadaghy roli jayynda tarihty bayandap otyrudyng qajeti joq shyghar. Kózi ashyq jandar ózderi-aq biledi, tipti, kez kelgen adam búl turaly aqparatty op-onay jinap alady. Qayta qazaqstandyq oppozisiyanyng damu kezenderi turaly aqparat, jalpy jýieli kózqaras atauly bizde tym tapshy. Al qazaqstandyq oppozisiyanyng tarihy ony otandyq sayasattaghy qúbylys retinde tanugha, olargha keyde shekeden qarap, keyde qamqor bolghan biylikting әreketin týsinuge septigin tiygizbey me?!. Osy sebepti de biz qazaqstandyq oppozisiyalyq qozghalystyng damuyna keninen toqtalmaqpyz.

Qazaqstanda әuelden eki oppozisiya boldy! Mәsele «konstruktivti» oppozisionerler men «shynayy» oppozisionerler atanghandardyng aiyrmashylyghynda emes. Olardyng ózderi búl jikteudi oidan shygharylghan deydi. Al sayasattyng manyndaghy konspirologiyagha qúmar bazbireuler «konstruktivti» oppozisiyany preziydent әkimshiligindegi qyzmetkerlerding fantaziyasynyng jemisi desedi. Jalpy, bar jamandyqty - oppozisiya reytingining joqtyghyn, halyqtyng oghan degen senimining tómendigin, óz ishindegi úiymdastyrushylyq qyzmetting sapasyzdyghyn biylikten kóredi.

Mifologiyany jayyna qaldyrsaq, Qazaqstandaghy oppozisiyalyq qozghalys 2001 jyly bastalghan joq. Alghashqy oppozisiya 1990 jyldary payda boldy jәne olar «miftik rejimmen» emes (ol uaqta múnday ertegiler aitylmaytyn da), jergilikti atqarushy biylikpen kýresti. Kadrlyq rezervting jetispeushiligi, kәsiby dengeyding tómendigi, búrynghy sharuashylyq baylanystardyng ýziluinen payda bolghan daghdarys, ózge de problemalar tәuelsizdikting alghashqy jyldary atqarushy biylik oryndarynyng óreskel qatelikterine әkelip soqtyrdy. Ashkózdik pen salghyrttyq jemqorlyqty órshitti,  júmysty túralatty.

Desek te, qogham jana jaghdaylargha tez beyimdelip, demokratiya men naryq erejelerin qabyl aldy. Ásirese Almatyda qoghamdyq pikirding negizgi mediatorlary, iydeologiyalyq emes, naqty isting oppozisionerleri shoghyrlandy. Býgin tek estelikke ainalghan partiyalar sol ortada qalyptasty. 1990 jyldardyng ekinshi jartysynda Memleket basshysynyng tikeley qoldauymen shaghyn jәne orta biznes jandana bastady, elding qarjylyq jýiesi ensesin kóterdi. Bankter, saqtandyru kompaniyalary, mikronesiyelik úiymdar belsene iske kiristi. Biznes jana leksikonmen qatar, postkenestik kenistiktegi jana biyikterdi baghyndyrdy. Enbekti úiymdastyrudyng jana algoritmi men tetikteri tabyldy. Jeke sektor qarqyndy damydy. Osylardyng arqasynda halyqtyng әl-auqaty da ósti, sayasi, kópirme úrandargha ainalady degen mәselelerding kóbisi-aq kelmeske ketti.

1990 jyldardaghy oppozisiya da tәuelsizdikting alghashqy jyldaryndaghy dýrbelenmen birge tarih qoynauynda qaldy. Áriyne, sayasat sahnasynda qanday da bir jolmen qalghysy kelgender az bolghan joq. Halyqaralyq demeushilerding granttarynan dәme qyldy, qyzmetin toqtatyp, aty men zatyn ózgertti. Biraq múnyng bәri halyqtyng emes, jekelegen kósemsymaqtardyn, tribundar men oratorlardyng tal qarmaghan әreketi ghana edi. Al ol kezde búl úiymdardyng búrynghy mýsheleri jayly júmys oryndary men әleumettik baghdarlaryn aiqyndap, el qatarly tirshilik keship jatqan bolatyn. Mine, sol uaqytta, tabighy jolmen tazarghan sayasy sahnagha 2001 jylghy «oppozisiyalyq shaqyrylym» mýshelerining tabany tiydi. Jeke ambisiyasynyng jeteginde ketken jas sheneunikter men ýkimettik tapsyrystardyng arqasynda bayyp alghan biznesmender men bankirler oppozisiyagha «ketti». «Ketkenderdin» kóbisi ile-shala qayta oraldy. Biren-sarany sonda qaldy.

«Eski» men «jananyn»  tós qaghystyruy sol kezden qayta bastalghanday edi. Olar әrdayym birge bolatyn synay tanytqan. Besten, altydan, vzvodtap konferensiyalar berdi, mitingter men «sirk» jiyndaryn ótkizdi. «Geti!» úranymen ukrain Maydanyna «issaparlar» úiymdastyrdy. Ayaghynda aiqay-sýrensiz júmys isteudin, úiymdar men bólimsheler qúrudyn, elge ýgit-nasihat jýrgizuding uaqyty kelgen. Alayda júmys isteuding reti kelmegen siyaqty. Kóp kýttirmey 2002 jyly birinshi jiktelu bastalyp ta ketti. «Konstruktivti» jәne «radikaldy» oppozisiyagha bólinu de osydan keyin sәnge ainaldy.

Oppozisiyanyng odan arghy, óz ishindegi shturvalgha, qarjylyq qorjyngha talasty, ósek-ayandy talap, talqylap jatudy artyq kórdik. Alayda, osy «sayasy qozghalystardyn» barlyghynyng ýrdisi bireu ghana bolghan siyaqty. Ol - «Joghary mәrtebelining oppozisiyasy» bolu. Qazaqstan Preziydentining qoldauyn alyp, parlamentten oryn alyp, eldegi jalghyz ghana oppozisiya bolu edi. Onjyldyqtyng alghashqy jartysy osy ýmitting jeteginde ótti.

Bir nәrseni naqtylau ghana qalghan siyaqty: eshqanday nәtiyjesin kórmese de, búl adamdar sayasy qyzmetke nege sonshalyqty qúmar dersiz. Ol adamdardyng janynyng qalauy turaly bir kezderi Qazaqstandaghy oppozisiyalyq qozghalysty úiymdastyrushy sanalghan (ol da kezekti mif bolatyn) Ákejan Qajygeldinnen artyq aitqan eshkim joq. Onyng aituynsha, «ortaq tabaqtan» alastatylghan adam biylikke qaytyp kelu ýshin oppozisiyagha qashady. Múnyng shyn ekenin premier-ministrlikten kete sala oppozisiyalyq partiya qúryp ózi de dәleldedi.

Búl eki arada әlemdik qarjy daghdarysynyng kesirinen әleumettik sektordaghy ahual nasharlap ketken bolatyn. Daghdarys ekonomikadaghy búryn bayqalmaghan soraqylyqtardyng da (mysaly, myndaghan ýleskerlerdi taqyrgha otyrghyzyp ketken jalghan qúrylys salushylardyng әreketi) betin ashyp berdi. Taghy da atqarushy biylikting qyzmetine kónili tolmaghan narazy toptardyng oshaqtary payda boldy. Bireuler ýshin sayasy úpay jinaudyn, yqpal etuding taptyrmas sәti tughanday edi.

Biraq myna ekinshi oppozisionerler birinshi oppozisionerler qúsap ta júmys istey almaytyn bop shyqty. Olar naqty júmys istegisi kelmeydi, bizdi taghayyndasa eken deydi. Búl turaly qoghamda, aqparat qúraldarynda az aitylyp jýrgen joq. Qazirgi uaqytta qysymnyng jana týrlerin jasau ýshin, ashyghyn aitqanda, sayasy shantaj jasau ýshin oppozisiyanyng bir bóligi últ patriottarymen bas týiistirip jatyr. Búl nege alyp keledi? Búl, birinshiden, azamattyq qoghamnyng qalyptasuyna úiytqy bolatyn últtyq-patriottyq iydeyalardyng qúnsyzdanuyna aparyp soghady.  Oppozisiya múny qoyyp, 2001 jylghy sayasy tolqudyng basy-qasynda bolghandarmen baylanys ornata bastady. Al olar óz kezeginde on jyl búryn bitispes jau sanaghan qarsylastarymen birigip jatqan synayly. Múnyng bәri oppozisiyanyng jyldar boyy jinaghan azghantay ataq-abyroyyn airanday tógeri anyq.

Oppozisiya men onyng serkelerine senuden qalghan qoghamda «ýshinshi sektor» bedel ala bastaydy. Yaghni, búdan әri ózderin biylikten de, oppozisiyadan da tys sanaytyn túlghalardyng nemese qoghamdyq úiymdardyng sany kýrt artuy mýmkin. Uaqyt óte kele, sapalyq, sandyq ýlesining ósui sebepti, olar býgingi oppozisiyamyz dep jýrgenderdi sayasat sahnasynan týbegeyli ysyryp shygharuy da kәdik. Ázirge «ýshinshi sektor» ósu, qalyptasu ýstinde. Solardan, sol ortadan ghana «Núr Otangha» bәsekeles bola alatyn shynayy qarsylasty kýtuge bolady.

«Izvestiya-Kazahstan» gazeti,

2010 jylghy 16 aqpan