Jaqynda qolymyzgha «Almaty kósheleri» (surette) degen ýlken ensiklopediya týsip, «bir jaqsy dýnie jasalghan eken» - dep quanyp qaldyq. Kitaptyng pishimi de ýlken, qaghazy da jyltyr, salmaghy da barshylyq. Ishi-syrty týgel týrli-týsti, mәtinderi oryssha, qazaqsha, aghylshynsha  bolyp ýsh tilde jasalghandyghyna qaraghanda qala qonaqtaryna syilyq retinde úsynu jaghy da eskerilgen siyaqty. Taralymy 3000 dana, 400 bettik enbek «IP Voloshiyn» degen baspadan 2009 jyly jaryq kóripti. Ensiklopediyada Almaty kóshelerining tarihy, oghan berilgen ataulardyng mәni, jalpy kóshe turaly mәlimet, kóshe atyn iyelengen túlghalardyng sureti berilipti.

Redaksiyalyq alqanyng tóraghasy dep Almaty qalasynyng әkimi ­- Esimov A., redaksiyalyq alqa tóraghasynyng orynbasary dep qala әkimining orynbasary Seydumanov A. siyaqty mýiizi qaraghayday kisiler kórsetilgen búl tizim ary qaray Matyjanov (bas redaktor), Qaysenov J., Ahmetov M., Aqnazarov S., Tnimov M., Raev Q., Orazov S. dep jalghasady. Ensiklopediyanyng basyna Almaty qalasynyng әkimi Ahmetjan Esimov «Kósheler kelbeti - qalanyng sәuleti» dep alghy sóz jazyp, aq batasyn beripti.

Jaqynda qolymyzgha «Almaty kósheleri» (surette) degen ýlken ensiklopediya týsip, «bir jaqsy dýnie jasalghan eken» - dep quanyp qaldyq. Kitaptyng pishimi de ýlken, qaghazy da jyltyr, salmaghy da barshylyq. Ishi-syrty týgel týrli-týsti, mәtinderi oryssha, qazaqsha, aghylshynsha  bolyp ýsh tilde jasalghandyghyna qaraghanda qala qonaqtaryna syilyq retinde úsynu jaghy da eskerilgen siyaqty. Taralymy 3000 dana, 400 bettik enbek «IP Voloshiyn» degen baspadan 2009 jyly jaryq kóripti. Ensiklopediyada Almaty kóshelerining tarihy, oghan berilgen ataulardyng mәni, jalpy kóshe turaly mәlimet, kóshe atyn iyelengen túlghalardyng sureti berilipti.

Redaksiyalyq alqanyng tóraghasy dep Almaty qalasynyng әkimi ­- Esimov A., redaksiyalyq alqa tóraghasynyng orynbasary dep qala әkimining orynbasary Seydumanov A. siyaqty mýiizi qaraghayday kisiler kórsetilgen búl tizim ary qaray Matyjanov (bas redaktor), Qaysenov J., Ahmetov M., Aqnazarov S., Tnimov M., Raev Q., Orazov S. dep jalghasady. Ensiklopediyanyng basyna Almaty qalasynyng әkimi Ahmetjan Esimov «Kósheler kelbeti - qalanyng sәuleti» dep alghy sóz jazyp, aq batasyn beripti.

Kitaptyng 334-betinen «Tomanov atyndaghy kóshe» degenge kózimiz týsip, quanyp qaldyq. QazMU-ding filologiya fakulitetinde kafedra mengerushisi bolghan, ózimiz bes jyl dәrisin tyndaghan sýiikti ústazymyz, professor Marhabat aghay! Biraq, quanyshymyz úzaqqa barmady. Tomanov atyndaghy kóshe turaly mәlimetting qasynan ústazymyzdyng beynesin emes, QazÚU-dyng rektoratynyng suretin kórdik. Onyng ózi de rektorat ghimaraty belinen ghana týsirilgen sәtsiz suret. Kitapty paraqtay týsip, 54-bettegi «Ahanov Jaqan atyndaghy kóshe» de, 69-bettegi «Áubәkirov atyndaghy kóshe» de, 84-bettegi «Bәiishev atyndaghy kóshe» de, 86-bettegi «Begaliyev atyndaghy kóshe» de, 88-bettegi «Beysembaev atyndaghy kóshe» de, 92-bettegi «Berdibaev atyndaghy kóshe» de, 94-bettegi «Birimjanov atyndaghy kóshe» de, 210-bettegi «Qúlbekov atyndaghy kóshe» de, 212-bettegi «Qúsayynov atyndaghy kóshe» de, 249-bettegi «Myrzabekov atyndaghy kóshe» de, 271-bettegi «Pәrimbetov atyndaghy kóshe» de, 299-bettegi «Sahariyev atyndaghy kóshe» de, 330-bettegi «Tobayaqov atyndaghy kóshe» de, 333-bettegi «Toqtarov atyndaghy kóshe» de, 372-bettegi «Shәikenov atyndaghy kóshe» de osynday kýidi bastan keship túrghandyghynyng kuәsi boldyq. Sebebi, qazaqtyng kórnekti ghalymy, QR ÚGhA akademiygi, auylsharuashylyghy ghylymdarynyng doktory, Topyraqtanu institutynyng diyrektory qyzmetin atqarghan Jaqan Ahanovtyng «sureti tabylmay» ornyna akademiyanyng ghimaratynyng suretin; qazaq satirasynyng sarbazy Ospanhan Áubәkirovting de «sureti tabylmay» ornyna kitabynyng suretin; kórnekti qogham qayratkeri, Qazaq KSR GhA akademiygi, ekonomika ghylymdarynyng doktory Saqtaghan Bәiishevting de «sureti tabylmay» ornyna  akademiyanyng ghimaratynyng suretin; qogham qayratkeri, zang ghylymdarynyng doktory Qalausha Begaliyevtin  de «sureti tabylmay» ornyna mýsinning suretin;  Qazaq KSR GhA akademiygi, tarihshy-ghalym Serikbay Beysembaevtyng da «sureti tabylmay» ornyna fontannyng suretin; medisina ghylymdarynyng doktory, Úly Otan soghysynyng ardageri Ongharbay Berdibaevtyng da «sureti tabylmay» ornyna medisinanyng simvolikasyn; Qazaq KSR GhA korrespondent-mýshesi, himiya ghylymdarynyng doktory Batyrbek Birimjanovtyng da  «sureti tabylmay» ornyna himiyalyq reaksiyanyng tanbasyn; QR enbek sinirgen әrtisi Toqsyn Qúlbekovtyng de «sureti tabylmay» ornyna «Tamasha» oiyn-sauyq otauynyng belgisin; dramaturg Shahmet Qúsayynovtyng da «sureti tabylmay» ornyna  teatr simvolikasyn; aqyn Kenshilik Myrzabekovtyng da «sureti tabylmay» ornyna  kitabynyng suretin; tehnika ghylymdarynyng doktory Berkimbay Pәrimbetovtyn  de «sureti tabylmay» ornyna krannyng suretin; jazushy, synshy, audarmashy Balamer Sahariyevting de «sureti tabylmay» ornyna  qalamnyng suretin; ghalym-fiziyk, qogham qayratkeri Jambyl Tobayaqovtyng da «sureti tabylmay» ornyna bir fizika oqulyghynan alynghan keskindi; kórnekti jazushy Ramazan Toqtarovtyng da «sureti tabylmay» ornyna kitabynyng suretin; memleket qayratkeri, zang ghylymdarynyng doktory, QR Ádilet ministri, Qazaq zang akademiyasynyng rektory qyzmetterin atqarghan  belgili zanger Naghashybay Shaykenovtyng da «sureti tabylmay» ornyna kitaptyng suretin qoya salypty.

«Sonda ensiklopediyany shygharushylar 1788 jyly dýniyege kelgen orys tenizshisi Mihail Petrovich Lazarevting (216-b.), 1799 jyly Sibirde dýniyege kelgen Anosov Pavel Petrovichting (48-b.), 1857 jyly Saksoniyada dýniyege kelgen Klara Setkinanyng (360-b.), 1883 jyly Vladikavkazda dýniyege  kelgen Evgeniy Bagrationovich Vahtangovtyng (109 b.)  t.b. suretterin taba alady da, qazaq jerinde dýniyege kelgen, ómirden ótkenderine de kóp bolmaghan qazaqtyng ghylym, qogham, óner qayratkerlerining suretterin taba almaghany ma?» degen súraq tuady.  Biraq olay emes. Shamalauymyzsha kitapty dayyndaushylar búrynghy jyldary jaryq kórgen Almaty kósheleri turaly anyqtamalyq enbekterden dayyn mәlimetterdi suretterimen alghan da, attary kóshelerge keyin berilgen qazaq arystarynyng suretterin izdep, olardyng otbasyna, tughan-tuystaryna, júmys istegen oryndaryna, arysy arhivke baryp «әurege týspey-aq», ynghayynyng kelgenine qaray bir jerge krannyn, bir jerge ýidin, bir jerge fontannyng suretterin qoya bergen synayly.

Marhabat aghaydyng 1989 jyly Almatydaghy Respublikalyq oqushylar sarayynda Q. Júbanovtyng 90 jyldyq mereytoyyna oray ótkizilgen konferensiyada bayandama jasap kelip otyryp, ayaq astynan qysylyp, kenetten qaytys bolghanyn qazirgi til bilimi salasynda jýrgen mamandardyng kópshiligi biledi. 1932 jyly dýniyege kelip, 1989 jyly dýniyeden qaytqan sýiikti ústazymyz Marhabat Tomanovtyng ómir sýrgen jyldaryn ensiklopediyany shygharushylar 1934-2001 jj. dep kórsetipti. Tarihy túlghalardyng ómir sýrgen jyldaryna qatysty faktilerdi  búrmalaugha kimning haqy bar? Búl súraqqa kitapty shygharushy redaksiyalyq alqa jauap bere alar ma eken?

Ensiklopediyanyng eng soraqy beti - qazaqtyng eki myqtysy Shәken Aymanov pen Jýsipbek Aymauytov qatar túrghan 31-bet boluy kerek. Eng aldymen «Aymanov atyndaghy kóshe / Ulisa iymeny Aymanova / Abkhaz Street» degenderdi oqyp, Shaken Aymanovtyng familiyasy nege ayaq astynan Abhaz bolyp ketkendigine tan-tamasha qaldyq. Oqyp otyrghanymyz ensiklopediya ma, әlde anekdot pa? Búl әriyne ne bolsa da búryn-sondy eshkim estip kórmegen óte tyng mәlimet.

Odan ary qaray ensiklopediya shygharushylar kino rejisser dep bólek jazyp, kino-tuyndy dep qos sóz oilap tauyp, taghy bir janalyq ashypty.

Ensiklopediyanyng osy betinen: «Kóshe Bostandyq jәne Almaty audandarynda  Tóle by danghylynan bastalyp, Bayqadamov kóshesine deyin sozylyp jatyr» «Nachinaetsya s prospekta Tole biy, dohodit do ulisy Baykadamova» degen joldardy oqyp, Tóle by kóshesine danghyl degen mәrtebe berilgendigine «qatty quanyp qaldyq». Qúrastyrushylar búl kóshening qashannan beri danghyl bolghandyghyn týsindire ketkeni jón bolar edi.

Osy bette «Kóshe Bostandyq jәne Almaly audandarynda ...sozylyp jatyr. Kóshening búrynghy atauy - Lokomativnaya kóshesi» degen siyaqty birde ýilespeytin kontominasiyalargha, birde orynsyz qaytalaulargha jol berilip, stilidik olqylyqtar da oryn alghan.

Ensiklopediyany shygharushylar «Kóshege Alashtyng ardaqty úly, qazaqtyng túnghysh romanynyng avtory, jazushy, dramaturg... J.Aymauytovtyng esimi... berilgen» degen janalyq ashypty. Qazaq әdebiyetining tarihyndaghy basqa tuyndylardy bylay qoyghanda Mirjaqyp Dulatovtyng «Baqytsyz Jamalyn» qayda jiberdi eken?

Jýsipbek Aymauytovtyng «Aqbilek», «Qartqoja» degen eki romanyn biletin edik. Ensiklopediya shygharushylar olargha «Sherniyaz» ben «Halyq qorghany» degen eki roman qosyp, romandar sanyn tórteuge jetkizipti. «Sherniyaz» ben «Halyq qorghanynyn» dramalyq shygharma ekendigin mektep oqushylary da biledi. J.Aymauytovtyng piesasy «El qorghany» dep atalatyn edi, qúrastyrushy danagóiler «Halyq qorghany» dep ózgertip, ózderi jana at qoyypty. Búl jerde de «Ólgender qaytyp kelmeydi, kim ne der deysin» dep oilaghan boluy kerek.

J.Aymauytovtyng romandarynyng sanyn ekeuden tórteuge deyin jetkizgenderimen qoymay «t.b. romandardyng avtory» dep kórsetipti. Olar qanday romandar eken? Biz de bilgimiz keledi.

Jýsipbek Aymauytovtyng 1893-1937 jyldary ómir sýrgendigi turaly mәlimetti oqyghanda  búl betting sharyqtau shegine jetesiz. Biz oqyghan kitaptardaghy Jýsipbek Aymauytov 1889-1931 jyldary ómir sýrgen edi, qazirgi mektep oqulyqtary men uniyversiytetterge arnalghan oqu qúraldarynda da osy mәlimet kórsetilip jýr. Ensiklopediya degen jeke avtorlardyng boljamy beriletin basylym emes. Resmy basylymdarda saqtalatyn birizdilik qayda qaldy? Aty darday, salmaghy zildey búl ensiklopediyadan osynday faktilerdi kórgende «Sonda qalay, búdan bylay kez kelgen kitap shygharushy qazaq halqynyng birtuar arystaryn ózderi qalaghan jyldary dýniyege keltirip, ózderi qalaghan jyldary ketire bere me?» degen oigha qalasyz. Búl - 31-betting ghana mәtinindegi qate. Qazaqtyng eki arysy turaly ensiklopediyalyq mәlimet dúrys bolmay jatqanda basqasy nege jararyn kim bilsin!

Al Ybyray Jaqaev, Jaqan Ahanov, Kәkimjan Qazybaev, Mústafa Qazybekov, Toqsyn Qúlbekov syndy túlghalardyng dýniyege kelgen, qaytqan jyldary turaly ensiklopediyada mәlimet mýldem joq. Múnda da ensiklopediya shygharushylar kimning tughan jylyn qalay jazsam da, tipti jazbay qoysam da «óz erkim ózimde» degen ústanymda bolghan siyaqty.

Qalanyng jeti audanynyng birining atauy enbekte Týrksib, Týrsib, Týrkisib dep ýsh týrli jazylypty (31, 41, 360, 398-better).

Kitapty shygharushylar tarpynan da, qoldanushylar tarapynan da eng kóp oqylatyn alghashqy betterining ózinde, 2-3-4-betterinde «Spravochnaya ensklopediya» dep ensiklopediya sózi iy әrpinsiz qate berilgen.

Kez kelgen ensiklopediyanyng sonynda maqalalardyng mazmúnyn ashyp, oqyrmannyng ózine qajetti mәlimetterin tez tabuyna septigin tiygizetin taqyryptyq kórsetkish nemese maqalalardyng әlipbiylik reti kórsetilgen kórsetkish boluy kerek edi ol da joq. Ne kórsetkish, ne mazmún, ne statistikalyq mәlimet joq  ensiklopediya oqyrmangha: «ishimdegini ózing tap» - dep túr.

Búdan bylay Almaty qalasy әkimdiginin  Tilderdi damytu basqarmasy jariyalaghan tenderge qatysyp, taghy da  ensiklopediya shygharatyndar bolsa, «Almaty kósheleri» ensiklopediyasynan kóp nәrse ýirenuge bolady. «Taptyrmaytyn tәsilder» tipti kóp. «Kóp әure bolmay-aq», akademikting suretining ornyna akademiyanyn, ústazdyng ornyna uniyversiytettin, jazushynyng ornyna qalamnyn,  himikting ornyna formulanyn, fizikting ornyna keskinning suretin qoldana beruge bolady. Tipti týk  tabylmay bara jatsa, fontandy qoya salasyz. Ártisterding suretin bermey-aq, onyng ornyna endi «Tamasha» dep jaza salsa da bolady, ol jazudy oqyghannan keyin: «E-e, myna kisi әrtis bolghan eken ghoy» - dep oqyrman ózi týsine beredi.

Olardyng tughan, qaytys bolghan jyldary turaly da kitap aqtaryp, әure-sarsang boludyng qajeti joq. Repressiyagha úshyraghan adam bolsa, qaytys bolghan uaqytyn  shamalap 1936-1937 jyldardy qoya beresiz, eger qazirgi kózi tiri adamdardyng birqatary dәmdes bolghandyqtaryn aityp otyrsa nemese ghylymy ataq-dәrejesi bolsa, ol qazirgi zamannyng adamy, taghy da shamalap, 1990-2005 jyldardyng birin qaytys bolghan uaqyty retinde kórsetesiz. «Ólgender qaytyp kelmeydi» deydi ghoy Berdibek Soqpaqbaev, ol arystardyng eshqaysysy qaytyp kelip, «mening tughan jylym nemese qaytqan jylym dúrys kórsetilmepti» demeydi.

Mәtinderding orysshasy men aghylshynshasyn qaraugha nemese qaratugha qolymyz barmay otyr. Qazaq tilindegi mәlimetter dúrys bolmay jatqanda basqasy nege jararyn kim bilsin? www.almaty.kz saytynda berilgen Memlekettik satyp alu turaly resmy mәlimetke qaraghanda búl ensiklopediyany dayyndaugha 10 mln. 700 myng tenge bólinipti. Dayyndaushy - Almaty qalasy әkimdiginin  Tilderdi damytu basqarmasyna qarasty «Til» oqu-әdistemelik ortalyghy.  Tilderdi damytu basqarmasy osynday ensiklopediya jasatu ýshin Almaty qalasynan uniyversiytet bitirgen maman taba almasa, eng bolmasa orta mektepti bitirgen, on jyldyq bilimi bar azamattargha jasatulary kerek edi.

Mol qarjy júmsalyp, saliqaly baspa ónimi retinde shyqqan qalyng kitaptyng syrtyn kórip quanghanymyzben, ishin kórip, kónilimiz su sepkendey basyldy. Endi ne isteymiz? Endi bizding qazirgi qazaq qoghamynyng qalyptasyp kele jatqan dәstýri boyynsha múnday kitapty mindetti týrde ýlken bir syilyqqa úsynamyz.

Lәzzat Dýisembekova,

Filologiya    ghylymdarynyng doktory