Ádette ekonomikadaghy, әleu­met­tik saladaghy kelissiz qúbylystargha qylmystyq jaghdaylardyng kýrt ósui úshtasyp jatady. Sonday zandylyq bar. Ony joqqa shyghara almaymyz. Qazaqstan basqa elderdey, óz tarihyndaghy eng bir qiyn ke­zenin basynan ótkerip otyr. Ekpini men tepkini qatty mynaday aumaly-tókpeli alasapyran uaqytta «Bolmaq pa, әlde qalmaq pa, Eki saual eki úday» deytin úly Gamlet saualy biz ýshin әli de ózekti. Bәsekege qabiletti 30 elding qataryna kiremiz desek, aldymen әlem elderining san-salasyn etene bilu qajettigin sezingen lәzim. Búdan qúqyq qorghau or­gandary da shet qalmaq emes. Basqa elderding qúqyqty kýitteytin organdarynyng úiymdastyryluy men qyzmetin, qúqyqtyq negizderin jan-jaqty týbegeyli taldaugha salyp, ol arqyly elimizding ishki ister or­gan­dary qyzmetin jetildiru qajettiligi kókiregi oyau, kózi ashyq әrbir azamatty tolghandyruy tiyis. Qúqyqtyq qogham qúramyz desek, qúqyqty basty oryngha qoyghan abzal. Býgingi kýnning talaby da sol. Bir kedey bayghústyng qysylghanda aitqany bar: «bar aitarym dambalym býtin» dep. IIO-nda da sol kep. At ýrikkendey atauy ghana bolmasa, halyq aldyndaghy bedeli júrday. Áytse de qogham saqshylaryn jalang qylysh keshegi OGPU, NKVD-men shendestirip, ony tek «qyzyl jagha qandy qol qaraqshylar» dep baghalaytyn qasang týsinikten arylatyn mezgil jetken sekildi. Jylaghannyng kózi jaman, aitqannyng auzy jaman qashan da. Ókinishke qaray kazarmalyq qoghamnan «mirasqa» qalghan «ment», «eshki» dep kemsite sóileu býgingi kýni ýirenshikti jaytqa ainalyp ketti. Zaman jaman emes, zamanyn baghalamaghan adam jaman. Býgingi qúqyq qorghau organdary qyzmetining mazmún-mәni, ústanym-qaghidattary týbegeyli ózgergen. Qaghynan jerigen qúlan taqyletti bolmay, búl orayda shet eldegi polisiyagha degen halyqtyng kózqarasyn qaperge alghan jón shyghar. Osyghan oray, shet eldik polisiya qyzmetining úiymdastyryluyn, tәjiriybesin zerdelep, ózimizdegi barmen salystyrsaq deymiz. Bilgenge búl da tәrtip saqtau mehanizmining eng bir manyzdy bóligi. Salystyru-salghastyru qoghamdyq tәrtipti qamtamasyz etu salasyndaghy tanym-týsinigimizding kenenine yqpal etip qana qoymay, qúqyq búzushylyqpen kýresting әdis-týrlerine sony sapalyq renk te beredi; otandyq instituttardy jetildiru júmystary boyynsha naqty sheshimderdi (teoriyalyq jәne praktikalyq) qabyldaugha týrtki bolady. Óitkeni dýniyejýzilik qauymdastyqtyng tolyqqandy mýshesi bolghan Qa­zaq­­stan­ әr azamatynyng óz qúqyqtary men bostandyqtaryn qor­ghau­yna ke­pil­dik­ berip, qúzyr­ly­ or­gandargha qylmystyq jayttardyng al­dyn alu, sot­tyq,­ qú­qyq­tyq qorghau әleuetin art­tyrudy jýk­te­p otyr. Jasyratyny joq, әlemde jappay tәrtip búzushylyq, baghynbaushylyq keninen etek aluda. Aytalyq, Ukrainada biylikke qarsy Resey bodauy men yqpalynan shyqpaq bolghan sheruler birte-birte qatygezdik oryn alghan úly Maydangha úlasty. Sonyng saldarynan beybit halyq pen polisiyanyng qarusyz bolsa da qauqarly «Berkut» jedel aralasu qyzmetining ókilderi onbay zardap shekti­. Mine, osynyng bәri de qaru-jaraq, arnauly kólik jәne baylanys qúraldarymen jab­dyq­talatyn otandyq jedel aralasu qyzmeti sekildi erekshe manyzdaghy bólimderimizding orny men qúqyqtyq negizderin qayta qalyptau qajettiligin aiqyndap berdi.

Sabaqty iyne sәtimen deytindey, oqyrman ýshin birdi-ekili shet eldik qúqyq qorghau organdary qyzmetinen az-kem maghlúmat bere ketsek deymiz. Mәselen, Italiyanyng jedel aralasu qyzmetinde «chelere» jәne «mobiyle» moto­otryady men attyly eskadrondary bar. Búl otryadtar oq ótpeytin, jyldam jýretin avtokóliktermen qamtamasyz etilgen. Ondaghylar qaru, rezinka tayaqshalary, kózden jas aghyzatyn, jaryq beretin jәne dabyl qaghatyn qol granatalary, oq ótpeytin keude kiyimderi, sol siyaqty arnayy qalqan, kaskalarmen qarulanghan. «Mobiylenin» 13 otryady elding barlyq aumaghyna teng bó­lingen. Osy bólimshelerding qyzmetin tiyimdi basqarudy qamtamasyz etu maq­sa­tynda әr qalanyng aumaghy jeke sektorlargha bólingen, al әrbir sektorgha túraqty moto­rly toptar bekitilip berilgen. Naqty әkimshilik aimaqta qyzmet ete­tin «mobiyle» otryadtaryna qosymsha, elding barlyq aumaghynda júmys isteuge ar­nalghan ýsh provinsiyaaralyq otryad qúrylghan. «Mobiyle» negizinen «or­tasha qauipti» operasiyalardy ótkizuge arnalsa, «chelere» jappay tәrtip búzushylyq oryn alghan uaqytta qoldanylady. «Chelere» qúramyna tankilermen qosa, brono­avtomobili rotalary, sol siyaqty iriktelgen mamandardan qúralghan mo­to­atqyshtar bólimderi enedi. Soltýstik Italiyanyng iri óndiristik ortalyq­ta­rynda ýsh «chelere» otryady túraqty ornyqqan, alayda olardyng jeke­lgen vzvodtary qajet bolghanda, basqa audandargha jiberiledi.

Fransiyada búl qyzmet әrqaysysy taktikalyq birlik bolyp tabylatyn «respublikalyq qauipsizdik rotasynan» túrady. Rota elding eki әskery okrugine ornalasqan otryadtargha birikken.

Japoniyada da osynday jaghdaydy kóruge bolady. Onda 1952 jyldan beri «arnayy baghyttaghy júmyldyrylghan bólimder» («kidotay») qyzmet isteydi. Qazirgi uaqytta olar eki negizgi baghytqa bólingen: 1) túraqty «kidotay» — tәrtip búzushylyqtardy basugha arnal­ghan arnauly polisiya bólimderi, olardyng jalpy sany 10 myngha juyq, 6 my­ny Tokio jәne basqa iri qalalarda ornalasqan; 2) aimaqtyq «kidotay» (1969 jyly qúrylghan) — onyng qúramynda da birneshe әkimshilik-aymaqtyq birlikterdi (prefektur) biriktiretin okrugterde ornalasqan 10 myngha juyq adam bar. «Kidotaydyn» negizgi buyny — «júmyldyrylghan otryad» atalady.

AQSh-ta jappay tәrtipsizdikpen kýresti polisiya kýshterimen qatar әrbir shtatta qyzmet etetin Últtyq gvardiya bólimderi atqarady. Últtyq gvardiya 1636 jyly qúrylghan erikti әskery qúrylym. HVII ghasyrdyng birinshi jar­tysynan bastap Vietnam soghysyna deyin Qúrama Shtattar jýrgizgen barlyq soghystardaghy әskery qimyldargha qatysty, al býginde elding әskery kýshterining eng manyzdy bólimderining biri. Beybit uaqytta gvardiyalyqtar ornalasqan jer­le­rindegi shtat biyligine baghynyshty bolady. Últtyq gvardiyagha jalpy basqa­ru­dy arnauly Buro jýzege asyrady, onyng bastyghyn Parlament Kongresimen ke­liskennen keyin 4 jyl merzimge el preziydenti taghayyndaydy. Búl qúrylymnyng qyzmetin qarjylandyrudyng 95 %-yn Qorghanys ministrligi jýzege asyrady. Áytse de AQSh-ta memlekettik dengeydegi arnauly mindetter jýkteletin jeke menshiktegi jaldamaly әsker bólimderi de joq emes. Baspasóz derekterine jýginsek, Aughanystan, Iraq, Tayau Shghystaghy soghystardy, keshegi Ukrainada arandatu isterin solar jýrgizgen-mys.

Ádilin aitsaq, jappay tәrtipsizdikte polisiyanyng kýsh qoldanuy halyqqa keri әserin tudyruy mýmkin degen oy shet elderde bayaghyda-aq sheshimin tauyp, joqqa shygharylghan. Óitkeni qashan da kýshti qúrylymdar halyq pen memleket mýddesin qorghau ýshin qúrylghan. Polisiyanyng әreketi әrbir azamat ýshin ashyq әri әdil boluy qajet.

Jappay tәrtip bú­zu­shy­lyq turaly amerikandyq zertteushi H. Kuperding payymdauynsha: «Úiymdaspaghan top — zang búzushylyqqa barugha day­yn tobyr, alayda olarda ózara birlik pen quat joq. Olardy shartty týrde ýshke bóluge bolady: 1) jeke­ liyderler; 2) belsendi mýsheler jәne 3) saghym-sәttik qúshtar­lyq saldarynan qarsylasudyng kuәsi bolyp shygha keletin kóldeneng ba­qy­lau­shy­lar. Ýgit­ olardy ilezde úiymdasqan qylmystyq topqa ainaldyrady. Senim­siz­dikten - birlikke, shashyranqylyqtan - úiymdasqan әreketke kóshu sanauly miy­nut­tarda-aq bola qa­latyn jayt. Tobyrdyng tarapynan kishkentay ghana tabys nemese ke­ri­sinshe, na­shar әzirlengen polisiya tarapynan jasalghan az-kem qatelikting ózi jý­rekterde ot túta­typ, qiratu men tәrtipsizdik jasaugha әkep soqtyrady. Osynday tran­s­for­masiyanyng aldyn alu jәne tobyrdy der kezinde taratu polisiyanyng eng basty mindetterining biri».

Shet elderde keng auqymdy operasiyalar jýrgizu jaghdayy kóbine parlament otyrysynda qaralady, onda tiyisti sheshimning qabyldanuynyng tiyimdiligi baghalanady. Qajet bolghan jaghdayda jauapty lauazymdy adamdar, sarapshylar, oqiy­ghagha qatysushylar jәne kuәler tyndalady. Búl bir jaghynan ishki ister organdarynyng óz tarapynan kýsh qoldanuyn boldyrmaudyng kepili. Jalpy tәrtipsizdikpen kýres jónindegi júmys nәtiyjeleri әdette túrghyndar men polisiya qyzmetkerleri arasynda ong baghalanady. Mysaly, Germaniyada saualnama jýrgizilgen túrghyndardyng 78 payyzy jappay tәrtip búzushylyq kezinde zandylyqtar­dy saqtau jóninde polisiya óz mindetterin adal orynday alady dep baghalaghan.

Qazaqstan IIM-ning «Arlany» men «Býrkiti», ishki әskerding «Súnqary» men «Arystany» shet elderdegi je­del aralasu qyzmetining naqty aiqyn kóshirme-kórinisi. Sheteldik әriptesteri siyaq­ty, olardyng negizgi múraty — kýsh qoldanu arqyly qaruly qylmyskerlerding qar­sylyghyn basyp, jappay tәrtip búzushylyqty joy. Jalpy alghanda, ony sheshuding strategiyasy men taktikasy birdey. Kóp jaghdaylarda basqaru jýiesi de úqsas ke­ledi. Bizding pikirimizshe, halyq jedel aralasu qyzmetining júmysy turaly jetkilikti tolyq aqparat alghany jón. «Aytylmaghan sózdin  atasy óledi, aitylghan sózding qatesi  óledi». Janaózendegi oryn alghan kelensiz qúbylystar osy saladaghy kemshin tústarymyzdy barynsha әigilep berdi. Jappay tәrtipsizdikte arnauly jedel aralasu qyzmeti der kezinde qatystyrylmady, su atqysh tehnikalyq qúraldary qoldanylmady, sonyng kesirinen jazyqsyz qan tógildi. Bar auyrtpalyq maqsaty men mindeti bólek qalalyq ishki ister bólimderining qyzmetkerlerine jýkteldi. «Shymshyq soysa da, qasapshy soysyn» degen sóz bar. Ár salada shynayy kәsibiylik bolghangha ne jetsin.

ELEUJAN SERIMOV

Qaraghandy qalasy

Abai.kz