- Kóptegen sayasattanushylar Qyrghyzstandaghy qayghyly oqighanyng sebepterining biri - tamyr-tanystyq, aghayynshyldyq boldy dep esepteydi. Postkenestik memleketter, atap aitsaq, Qazaqstan búdan úzap kete aldy ma jәne búl jaghdaydan biz qanday sabaq aluymyz kerek?

- Sózsiz, qyrghyzdardaghy jaghdaydyng belgili bir kórinisteri, atap aitsaq, klangha bólinui, qanday da dәrejede osy ónirdegi basqa elderge de tәn. Biraq olar Qyrghyzstandaghy oryn alghan oqighalardyng negizgi jәne jalghyz sebepteri ol emes. Kedeyshilik, traybolizm, jappay jemqorlyq, qyrghyz elitasynyng ishindegi biylik ýshin ýnemi jýrip jatqan kýres siyaqty, osy jәne basqa da faktorlardyng jiyntyghy negizgi sayasy instituttardyng birtindep әlsirep, kýireuine septigin tiygizdi. Qazirgi de jәne ótken tónkeristing sebepteri de dәl osy boldy.

- Kóptegen sayasattanushylar Qyrghyzstandaghy qayghyly oqighanyng sebepterining biri - tamyr-tanystyq, aghayynshyldyq boldy dep esepteydi. Postkenestik memleketter, atap aitsaq, Qazaqstan búdan úzap kete aldy ma jәne búl jaghdaydan biz qanday sabaq aluymyz kerek?

- Sózsiz, qyrghyzdardaghy jaghdaydyng belgili bir kórinisteri, atap aitsaq, klangha bólinui, qanday da dәrejede osy ónirdegi basqa elderge de tәn. Biraq olar Qyrghyzstandaghy oryn alghan oqighalardyng negizgi jәne jalghyz sebepteri ol emes. Kedeyshilik, traybolizm, jappay jemqorlyq, qyrghyz elitasynyng ishindegi biylik ýshin ýnemi jýrip jatqan kýres siyaqty, osy jәne basqa da faktorlardyng jiyntyghy negizgi sayasy instituttardyng birtindep әlsirep, kýireuine septigin tiygizdi. Qazirgi de jәne ótken tónkeristing sebepteri de dәl osy boldy.

Qazir әngime sayasy daghdarys turaly bolyp otyrghan joq, qyrghyz memlekettiligining jýieli daghdarysynda bolyp otyr. Osy túrghydan qarghyz oqighalary postkenestik elitalar ýshin ýlken sabaq boldy. Ol oqighalargha bayyppen qarsaq, ol - jergilikti elitalardyng qateligi, olardyng qalyptasyp otyrghan ahualdy týsinbeui nemese әreketsizdigi, jay ghana sayasy daghdarysqa, biylikti nemese menshikti joghaltugha әkelip soqpaydy, sonymen qatar memlekettilikti de jartylay ne tolyghymen joghaltugha әkep soghatyny túrghysynan ýlken sabaq boldy. Yaghny sayasatkerlerding qateligining qúny - biz búdan 20 jyl búryn eng asqaq qúndylyq dep jariyalap, soghan osy jyldardyng bәrinde úmtylghan - el tәuelsizdigi boluy mýmkin.

Ókinishke qaray, postkenestik elita múny tolyghymen týsine bermeydi. Búl osy oqighalargha qatysty kimning jәne qanday qorytyndy jasaghysy kelip otyrghanynan kórinedi. Bireuleri qoghamdy revolusiyanyng saldarymen qorqytyp, tabalap otyr. Basqalary kerisinshe, qyrghyzdardyng kezekti tónkerisine baylanysty quanyp, jana biylik eskisinen jaqsy bolady dep sendirgisi keledi.

Qyrghyzdardyng oqighalary, birinshiden, barlyq revolusiya da demokratiyalyq bolmaytynyn kórsetti. Olar demokratiyalyq úrandarmen bastalyp, biraq nәtiyjesinde biylikti ozbyrlyqpen kezekti basyp alumen tynady. Qyrghyzstanda osy tәrtipsizdikterdin, qiratulardyn, kadrlyq silkinisterding nәtiyjesinde býgingi qoghamda «qatang da kýshti biylikke» degen qajettilik búrynghydan da zor dep oilaymyn. Ekinshiden, revolusiyalar әr kezde de naqty ózgerister әkele bermeydi. Bes jyl búryn, Aqaevtar klanyn Bakiyevting klany yghystyrghanda, biylik jýiesi sonday bolyp qala berdi. Ýshinshiden, revolusiyalar qoldaghy bar problemalardyng sheshiluine septigin tiygizbeydi, kerisinshe olardy órshitedi. Qyrghyzstandaghy qazirgi oqighalar - biylik auysuynyng bәri birdey ong bolmaytyndyghynyn, jәne odan problemalar birden sheshile qalmaytyndyghynyng jarqyn kórinisi.

Qyrghyz oqighalarynan biz jasaytyn taghy bir qorytyndy - biz bәrine de birdey sayasy talap qoya biluimiz kerek. Tek biylikke emes, sonymen qatar oppozisiyagha da. Keyde oppozisiya, biylik halyqtan «qol ýzip» ketti dep synaydy. Tura sol oppozisiyanyng ózine qatysty da sonday dep oilaugha bolady. Búl tústa biylikting qogham men oppozisiyadan, qarapayym halyqtan «qol ýzip» ketui, dәl sol Qyrghyzstandaghy siyaqty oqighalardyng qauipti belgileri bolyp tabylady.

- Siz Qyrghyzstanda «qatang da kýshti biylikke» degen múqtajdyqty atap óttiniz. Sizding pikirinizshe, «Núr Otan» siyaqty sayasy kýshting boluy kórshi eldegi oqighalardy boldyrmas edi dep oilaysyz ba?

- Qyrghyzstanda oqighalardyng stihiyaly týrde damyp kele jatqanda, 2005 jyly da, qazirgi 2010 jyly da sayasy dialogqa qatysa alatyn bedeldi, yqpaldy, sayasy jәne qoghamdyq úiym bolghan joq. 2005 jyly 5 mln halqy bar elde 43 sayasy partiya boldy. Byltyr olardyng sany 89-gha jetti, al qazir - 104 ne 107 bolady. Áriyne, sayasy partiyalardyng kóptigi Qyrghyzstanda partiyalyq jýiening damyghandyghyn kórsetpeydi. Eger ol partiyalar kýshti bolsa ghoy... Olardyng kóbi shyn mәninde formalidy týrde ghana boldy. Is jýzinde bir de sayasy kýsh sol kezde de, qazir de jalpy jaghdaydyng damuyna yqpal ee almady. 

- Siz Qyrghyzstannyng uaqytsha ýkimetining sayasy qúrylymnyng palamenttik basqaru týrine ótu turaly bastamasyna qalay qaraysyz?

- Maghan, sayasy partiyalardyng rólining nasharlyghy jaghdayynda jәne jalpy túraqsyzdyq, toqtamay otyrghan tәrtipsizdik ahualynda, ishki sayasy shiyelenisting odan ary órship otyrghan jaghdayynda parlamenttik basqaru týrine ótu ontayly sheshim siyaqty bolyp túrghan joq.

Qarapayym azamattar da qazirgi beybereketsizdikten sharshady. Songhy jyldardyng oqighalary halyqtyng biylik organdaryna, preziydentke, ýkimetke degen senimin seyiltip qana qoymay, jalpy qyrghyz sayasatynyng sipaty men mazmúnyna degen senimine eleuli syzat týsirdi. Búl senimsizdikting odan ary ósuine әkep soghuy mýmkin. Parlamenttik modelige parlamentte ózderining saylaushylarynyng mýddelerin qorghay alatyn jalpyúlttyq sayasy kýshtin, yqpaldy jәne bedeldi sayasy úiymdardyng bar kezinde ótuge bolady.

Bes jyl boyyna Ukrainada ne boldy? Jogharghy Radada әr týrli sayasy kýsh bolghanymen, olardyng bireui de saylaushylardyng basym qoldauyna ie bola almady. Sondyqtan partiyalar arasynda qalt-qúlt odaqtar qúrylghanymen, olar tez arada ydyrauy sebepti әr kez parlamenttin, ýkimetting taralu qaupi tuyndap otyrdy. Qyrghyzstanda da osynday jaghday tuyndauy mýmkin.

-  Siz Qyrghyzstan mysaly sayasy bәseke joq jaghdayynda biylik partiyasynyng boluyn aqtaydy dep esepteymisiz?

- Shyn mәninde әngime búl jayynda emes. Qyrghyzstandaghy jәne Qazaqstandaghy jaghdaylar әr týrli. Qyrghyzstandaghy oqighalar elderimizdegi jaghdaylardyng úqsastyghyn ghana emes, sonymen qatar, qalyptasqan biylik jýielerining erekshelikterin de kórsetedi. Qazaqstangha kelsek, azamattardy biriktirushi negizgi faktor jalpyúlttyq liyder faktory bolyp otyr, ol el damuynyng strategiyalyq basymdyqtaryn anyqtap, últtyng kýsh-jigerin  júmyldyryp, shoghyrlandyryp, tandalghan baghytty jýzege asyrudaghy sabaqtastyqty qamtamasyz etedi. Biylik partiyasynyng absolutti týrde basymdyq kórsetui azamattardyng últtyq liyderge degen senimining dengeyin kórsetedi.

- Aymaqtaghy memleketterge Qyrghyzstan jaqtan qanday qauipter bar?  

- Qyrghyzstan ishki túraqsyzdyqtyng kýrdeli jәne úzaqqa sozylatyn kezenine ayaq basqaly túr. Jana biylikting qazirgi negizgi mindeti - tәrtipti qalypqa keltiru, qauipsizdikti qamtamasyz etu. Bes jyl búryn bolghan alghashqy tónkeristen keyin elde auyr jәne asa auyr qylmystar sany 20%-gha kóbeydi, qylmystyq toptardyng qyzmeti jandana týsti. Osynday prosester qazir de bayqaluy mýmkin. Ókinishke oray, Qyrghyzstan demokratiya aralynan aqyryndap aimaqtaghy ylghy túraqsyzdyq oshaghyna ainalyp barady.

Múnday jaghdayda eldegi kýsh qúrylymdary ekstremistik jәne lankestik qúrylymdar tarapynan tónetin qauipterge qarsy túryp, esirtki trafiygimen, adam saudasymen jәne t.b. kýrese otyryp, ózderine tәn emes qyzmetterdi oryndaugha boy úrmay jýre ala ma? Ishki sayasy jaghdaydyng kýrdelenui, elitanyng biylik ýshin kýresi, narazylyq aksiyalary kýsh qúrylymdaryna kedergi jasaydy, osylaysha tikeley qyzmetterin atqarugha jol bermeydi de, últtyq qauipsizdikke tónetin naqty qauipterge degen nazaryn әlsirete týsedi. Sondyqtan Qyrghyzstandaghy oqighalar aimaqtyq qauipsizdik jýiesine qatty núqsan keltiredi.

- Aymaqtyq túraqtylyqty saqtap qalu ýshin Qyrghyzstan aumaghyna ÚQShÚ jedel әreket etushi újymdyq kýshteri engizilui mýmkin be?

- Áriyne, joq. Óitkeni búl ÚQShÚ reglamentinde jazylmaghan. Múnday kýshterdi qoldanu qanday da bir syrtqy qauipterge qarsy túru kezinde mýmkin. Qanday da bir el bir shara úsynsa, búl bastamany ÚQShÚ-gha mýshe basqa memleketter qoldap shyghuy ekitalay. Óitkeni búl ishki sayasy qaqtyghystardy retteude újymdyq qaruly kýshterdi paydalanudyng qauipti presendentin jasaydy. Kez-kelgen bitimgershilik kýshterdi el aumaghyna engizu Qyrghyzstan ýshin qalay negizdelip, aqtalsa da, memlekettilikten aiyrylu degendi bildiredi.

- Qyrghyzstandaghy oqighalar kórshi memleketterge «jaman ýlgi» bolmay ma?

- Qyrghyzstandaghy jaghday aimaqtaghy basqa elderdegi jaghdaygha úqsas bolghanymen, sayasy jәne әleumettik-ekonomikalyq prosesterding mazmúny mýldem basqa. Alayda Bәkiyevting de rejiymi Aqaevtyng rejiymi siyaqty bireuding aldyn ala josparlap, úiymdastyrghan aksiyalarynyng nәtiyjesinde emes, úiymdaspaghan kóterilis saldarynan qúlady. Sondyqtan kórshi elderdi osy jaghday oilandyruy tiyis: belgili bir sayasy rejim halyqtyng úiymdaspaghan kóterilisine qalaysha tótep bere almady? Múnday jýie úiymdastyrylghan, josparlanghan aksiyalargha, ýlken qauip-qaterlerge, mysaly, lankestik aktilerge, syrtqy agressiyagha, sozylmaly ekonomikalyq daghdarysqa tótep bere alatyn ba edi?

Demek, Qyrghyzstandaghy oqighalardan keyin tuyndaytyn jalghyz súraq: aimaqtaghy elder 20 jyldaghy tәuelsiz damuy kezinde qanshalyqty túraqty jәne pәrmendi biylik jýiesin qúra aldy? Ondaygha bәri birdey qol jetkizbegeni anyq.