- كوپتەگەن ساياساتتانۋشىلار قىرعىزستانداعى قايعىلى وقيعانىڭ سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى - تامىر-تانىستىق، اعايىنشىلدىق بولدى دەپ ەسەپتەيدى. پوستكەڭەستىك مەملەكەتتەر، اتاپ ايتساق، قازاقستان بۇدان ۇزاپ كەتە الدى ما جانە بۇل جاعدايدان ءبىز قانداي ساباق الۋىمىز كەرەك؟

- ءسوزسىز، قىرعىزدارداعى جاعدايدىڭ بەلگىلى ءبىر كورىنىستەرى، اتاپ ايتساق، كلانعا ءبولىنۋى، قانداي دا دارەجەدە وسى وڭىردەگى باسقا ەلدەرگە دە ءتان. بىراق ولار قىرعىزستانداعى ورىن العان وقيعالاردىڭ نەگىزگى جانە جالعىز سەبەپتەرى ول ەمەس. كەدەيشىلىك، ترايبوليزم، جاپپاي جەمقورلىق، قىرعىز ەليتاسىنىڭ ىشىندەگى بيلىك ءۇشىن ۇنەمى ءجۇرىپ جاتقان كۇرەس سياقتى، وسى جانە باسقا دا فاكتورلاردىڭ جيىنتىعى نەگىزگى ساياسي ينستيتۋتتاردىڭ بىرتىندەپ السىرەپ، كۇيرەۋىنە سەپتىگىن تيگىزدى. قازىرگى دە جانە وتكەن توڭكەرىستىڭ سەبەپتەرى دە ءدال وسى بولدى.

- كوپتەگەن ساياساتتانۋشىلار قىرعىزستانداعى قايعىلى وقيعانىڭ سەبەپتەرىنىڭ ءبىرى - تامىر-تانىستىق، اعايىنشىلدىق بولدى دەپ ەسەپتەيدى. پوستكەڭەستىك مەملەكەتتەر، اتاپ ايتساق، قازاقستان بۇدان ۇزاپ كەتە الدى ما جانە بۇل جاعدايدان ءبىز قانداي ساباق الۋىمىز كەرەك؟

- ءسوزسىز، قىرعىزدارداعى جاعدايدىڭ بەلگىلى ءبىر كورىنىستەرى، اتاپ ايتساق، كلانعا ءبولىنۋى، قانداي دا دارەجەدە وسى وڭىردەگى باسقا ەلدەرگە دە ءتان. بىراق ولار قىرعىزستانداعى ورىن العان وقيعالاردىڭ نەگىزگى جانە جالعىز سەبەپتەرى ول ەمەس. كەدەيشىلىك، ترايبوليزم، جاپپاي جەمقورلىق، قىرعىز ەليتاسىنىڭ ىشىندەگى بيلىك ءۇشىن ۇنەمى ءجۇرىپ جاتقان كۇرەس سياقتى، وسى جانە باسقا دا فاكتورلاردىڭ جيىنتىعى نەگىزگى ساياسي ينستيتۋتتاردىڭ بىرتىندەپ السىرەپ، كۇيرەۋىنە سەپتىگىن تيگىزدى. قازىرگى دە جانە وتكەن توڭكەرىستىڭ سەبەپتەرى دە ءدال وسى بولدى.

قازىر اڭگىمە ساياسي داعدارىس تۋرالى بولىپ وتىرعان جوق، قىرعىز مەملەكەتتىلىگىنىڭ جۇيەلى داعدارىسىندا بولىپ وتىر. وسى تۇرعىدان قارعىز وقيعالارى پوستكەڭەستىك ەليتالار ءۇشىن ۇلكەن ساباق بولدى. ول وقيعالارعا بايىپپەن قارساق، ول - جەرگىلىكتى ەليتالاردىڭ قاتەلىگى، ولاردىڭ قالىپتاسىپ وتىرعان احۋالدى تۇسىنبەۋى نەمەسە ارەكەتسىزدىگى، جاي عانا ساياسي داعدارىسقا، بيلىكتى نەمەسە مەنشىكتى جوعالتۋعا اكەلىپ سوقپايدى، سونىمەن قاتار مەملەكەتتىلىكتى دە جارتىلاي نە تولىعىمەن جوعالتۋعا اكەپ سوعاتىنى تۇرعىسىنان ۇلكەن ساباق بولدى. ياعني ساياساتكەرلەردىڭ قاتەلىگىنىڭ قۇنى - ءبىز بۇدان 20 جىل بۇرىن ەڭ اسقاق قۇندىلىق دەپ جاريالاپ، سوعان وسى جىلداردىڭ بارىندە ۇمتىلعان - ەل تاۋەلسىزدىگى بولۋى مۇمكىن.

وكىنىشكە قاراي، پوستكەڭەستىك ەليتا مۇنى تولىعىمەن تۇسىنە بەرمەيدى. بۇل وسى وقيعالارعا قاتىستى كىمنىڭ جانە قانداي قورىتىندى جاساعىسى كەلىپ وتىرعانىنان كورىنەدى. بىرەۋلەرى قوعامدى رەۆوليۋتسيانىڭ سالدارىمەن قورقىتىپ، تابالاپ وتىر. باسقالارى كەرىسىنشە، قىرعىزداردىڭ كەزەكتى توڭكەرىسىنە بايلانىستى قۋانىپ، جاڭا بيلىك ەسكىسىنەن جاقسى بولادى دەپ سەندىرگىسى كەلەدى.

قىرعىزداردىڭ وقيعالارى، بىرىنشىدەن، بارلىق رەۆوليۋتسيا دا دەموكراتيالىق بولمايتىنىن كورسەتتى. ولار دەموكراتيالىق ۇراندارمەن باستالىپ، بىراق ناتيجەسىندە بيلىكتى وزبىرلىقپەن كەزەكتى باسىپ الۋمەن تىنادى. قىرعىزستاندا وسى تارتىپسىزدىكتەردىڭ، قيراتۋلاردىڭ، كادرلىق سىلكىنىستەردىڭ ناتيجەسىندە بۇگىنگى قوعامدا «قاتاڭ دا كۇشتى بيلىككە» دەگەن قاجەتتىلىك بۇرىنعىدان دا زور دەپ ويلايمىن. ەكىنشىدەن، رەۆوليۋتسيالار ءار كەزدە دە ناقتى وزگەرىستەر اكەلە بەرمەيدى. بەس جىل بۇرىن، اقاەۆتار كلانىن باكيەۆتىڭ كلانى ىعىستىرعاندا، بيلىك جۇيەسى سونداي بولىپ قالا بەردى. ۇشىنشىدەن، رەۆوليۋتسيالار قولداعى بار پروبلەمالاردىڭ شەشىلۋىنە سەپتىگىن تيگىزبەيدى، كەرىسىنشە ولاردى ورشىتەدى. قىرعىزستانداعى قازىرگى وقيعالار - بيلىك اۋىسۋىنىڭ ءبارى بىردەي وڭ بولمايتىندىعىنىڭ، جانە ودان پروبلەمالار بىردەن شەشىلە قالمايتىندىعىنىڭ جارقىن كورىنىسى.

قىرعىز وقيعالارىنان ءبىز جاسايتىن تاعى ءبىر قورىتىندى - ءبىز بارىنە دە بىردەي ساياسي تالاپ قويا ءبىلۋىمىز كەرەك. تەك بيلىككە ەمەس، سونىمەن قاتار وپپوزيتسياعا دا. كەيدە وپپوزيتسيا، بيلىك حالىقتان «قول ءۇزىپ» كەتتى دەپ سىنايدى. تۋرا سول وپپوزيتسيانىڭ وزىنە قاتىستى دا سونداي دەپ ويلاۋعا بولادى. بۇل تۇستا بيلىكتىڭ قوعام مەن وپپوزيتسيادان، قاراپايىم حالىقتان «قول ءۇزىپ» كەتۋى، ءدال سول قىرعىزستانداعى سياقتى وقيعالاردىڭ قاۋىپتى بەلگىلەرى بولىپ تابىلادى.

- ءسىز قىرعىزستاندا «قاتاڭ دا كۇشتى بيلىككە» دەگەن مۇقتاجدىقتى اتاپ ءوتتىڭىز. ءسىزدىڭ پىكىرىڭىزشە، «نۇر وتان» سياقتى ساياسي كۇشتىڭ بولۋى كورشى ەلدەگى وقيعالاردى بولدىرماس ەدى دەپ ويلايسىز با؟

- قىرعىزستاندا وقيعالاردىڭ ستيحيالى تۇردە دامىپ كەلە جاتقاندا، 2005 جىلى دا، قازىرگى 2010 جىلى دا ساياسي ديالوگقا قاتىسا الاتىن بەدەلدى، ىقپالدى، ساياسي جانە قوعامدىق ۇيىم بولعان جوق. 2005 جىلى 5 ملن حالقى بار ەلدە 43 ساياسي پارتيا بولدى. بىلتىر ولاردىڭ سانى 89-عا جەتتى، ال قازىر - 104 نە 107 بولادى. ارينە، ساياسي پارتيالاردىڭ كوپتىگى قىرعىزستاندا پارتيالىق جۇيەنىڭ دامىعاندىعىن كورسەتپەيدى. ەگەر ول پارتيالار كۇشتى بولسا عوي... ولاردىڭ كوبى شىن مانىندە فورمالدى تۇردە عانا بولدى. ءىس جۇزىندە ءبىر دە ساياسي كۇش سول كەزدە دە، قازىر دە جالپى جاعدايدىڭ دامۋىنا ىقپال ەە المادى. 

- ءسىز قىرعىزستاننىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەتىنىڭ ساياسي قۇرىلىمنىڭ پالامەنتتىك باسقارۋ تۇرىنە ءوتۋ تۋرالى باستاماسىنا قالاي قارايسىز؟

- ماعان، ساياسي پارتيالاردىڭ ءرولىنىڭ ناشارلىعى جاعدايىندا جانە جالپى تۇراقسىزدىق، توقتاماي وتىرعان تارتىپسىزدىك احۋالىندا، ىشكى ساياسي شيەلەنىستىڭ ودان ارى ءورشىپ وتىرعان جاعدايىندا پارلامەنتتىك باسقارۋ تۇرىنە ءوتۋ وڭتايلى شەشىم سياقتى بولىپ تۇرعان جوق.

قاراپايىم ازاماتتار دا قازىرگى بەيبەرەكەتسىزدىكتەن شارشادى. سوڭعى جىلداردىڭ وقيعالارى حالىقتىڭ بيلىك ورگاندارىنا، پرەزيدەنتكە، ۇكىمەتكە دەگەن سەنىمىن سەيىلتىپ قانا قويماي، جالپى قىرعىز ساياساتىنىڭ سيپاتى مەن مازمۇنىنا دەگەن سەنىمىنە ەلەۋلى سىزات ءتۇسىردى. بۇل سەنىمسىزدىكتىڭ ودان ارى وسۋىنە اكەپ سوعۋى مۇمكىن. پارلامەنتتىك مودەلگە پارلامەنتتە وزدەرىنىڭ سايلاۋشىلارىنىڭ مۇددەلەرىن قورعاي الاتىن جالپىۇلتتىق ساياسي كۇشتىڭ، ىقپالدى جانە بەدەلدى ساياسي ۇيىمداردىڭ بار كەزىندە وتۋگە بولادى.

بەس جىل بويىنا ۋكراينادا نە بولدى؟ جوعارعى رادادا ءار ءتۇرلى ساياسي كۇش بولعانىمەن، ولاردىڭ بىرەۋى دە سايلاۋشىلاردىڭ باسىم قولداۋىنا يە بولا المادى. سوندىقتان پارتيالار اراسىندا قالت-قۇلت وداقتار قۇرىلعانىمەن، ولار تەز ارادا ىدىراۋى سەبەپتى ءار كەز پارلامەنتتىڭ، ۇكىمەتتىڭ تارالۋ قاۋپى تۋىنداپ وتىردى. قىرعىزستاندا دا وسىنداي جاعداي تۋىنداۋى مۇمكىن.

-  ءسىز قىرعىزستان مىسالى ساياسي باسەكە جوق جاعدايىندا بيلىك پارتياسىنىڭ بولۋىن اقتايدى دەپ ەسەپتەيمىسىز؟

- شىن مانىندە اڭگىمە بۇل جايىندا ەمەس. قىرعىزستانداعى جانە قازاقستانداعى جاعدايلار ءار ءتۇرلى. قىرعىزستانداعى وقيعالار ەلدەرىمىزدەگى جاعدايلاردىڭ ۇقساستىعىن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار، قالىپتاسقان بيلىك جۇيەلەرىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىن دە كورسەتەدى. قازاقستانعا كەلسەك، ازاماتتاردى بىرىكتىرۋشى نەگىزگى فاكتور جالپىۇلتتىق ليدەر فاكتورى بولىپ وتىر، ول ەل دامۋىنىڭ ستراتەگيالىق باسىمدىقتارىن انىقتاپ، ۇلتتىڭ كۇش-جىگەرىن  جۇمىلدىرىپ، شوعىرلاندىرىپ، تاڭدالعان باعىتتى جۇزەگە اسىرۋداعى ساباقتاستىقتى قامتاماسىز ەتەدى. بيلىك پارتياسىنىڭ ءابسوليۋتتى تۇردە باسىمدىق كورسەتۋى ازاماتتاردىڭ ۇلتتىق ليدەرگە دەگەن سەنىمىنىڭ دەڭگەيىن كورسەتەدى.

- ايماقتاعى مەملەكەتتەرگە قىرعىزستان جاقتان قانداي قاۋىپتەر بار؟  

- قىرعىزستان ىشكى تۇراقسىزدىقتىڭ كۇردەلى جانە ۇزاققا سوزىلاتىن كەزەڭىنە اياق باسقالى تۇر. جاڭا بيلىكتىڭ قازىرگى نەگىزگى مىندەتى - ءتارتىپتى قالىپقا كەلتىرۋ، قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋ. بەس جىل بۇرىن بولعان العاشقى توڭكەرىستەن كەيىن ەلدە اۋىر جانە اسا اۋىر قىلمىستار سانى 20%-عا كوبەيدى، قىلمىستىق توپتاردىڭ قىزمەتى جاندانا ءتۇستى. وسىنداي پروتسەستەر قازىر دە بايقالۋى مۇمكىن. وكىنىشكە وراي، قىرعىزستان دەموكراتيا ارالىنان اقىرىنداپ ايماقتاعى ىلعي تۇراقسىزدىق وشاعىنا اينالىپ بارادى.

مۇنداي جاعدايدا ەلدەگى كۇش قۇرىلىمدارى ەكسترەميستىك جانە لاڭكەستىك قۇرىلىمدار تاراپىنان تونەتىن قاۋىپتەرگە قارسى تۇرىپ، ەسىرتكى ترافيگىمەن، ادام ساۋداسىمەن جانە ت.ب. كۇرەسە وتىرىپ، وزدەرىنە ءتان ەمەس قىزمەتتەردى ورىنداۋعا بوي ۇرماي جۇرە الا ما؟ ىشكى ساياسي جاعدايدىڭ كۇردەلەنۋى، ەليتانىڭ بيلىك ءۇشىن كۇرەسى، نارازىلىق اكتسيالارى كۇش قۇرىلىمدارىنا كەدەرگى جاسايدى، وسىلايشا تىكەلەي قىزمەتتەرىن اتقارۋعا جول بەرمەيدى دە، ۇلتتىق قاۋىپسىزدىككە تونەتىن ناقتى قاۋىپتەرگە دەگەن نازارىن السىرەتە تۇسەدى. سوندىقتان قىرعىزستانداعى وقيعالار ايماقتىق قاۋىپسىزدىك جۇيەسىنە قاتتى نۇقسان كەلتىرەدى.

- ايماقتىق تۇراقتىلىقتى ساقتاپ قالۋ ءۇشىن قىرعىزستان اۋماعىنا ۇقشۇ جەدەل ارەكەت ەتۋشى ۇجىمدىق كۇشتەرى ەنگىزىلۋى مۇمكىن بە؟

- ارينە، جوق. ويتكەنى بۇل ۇقشۇ رەگلامەنتىندە جازىلماعان. مۇنداي كۇشتەردى قولدانۋ قانداي دا ءبىر سىرتقى قاۋىپتەرگە قارسى تۇرۋ كەزىندە مۇمكىن. قانداي دا ءبىر ەل ءبىر شارا ۇسىنسا، بۇل باستامانى ۇقشۇ-عا مۇشە باسقا مەملەكەتتەر قولداپ شىعۋى ەكىتالاي. ويتكەنى بۇل ىشكى ساياسي قاقتىعىستاردى رەتتەۋدە ۇجىمدىق قارۋلى كۇشتەردى پايدالانۋدىڭ قاۋىپتى پرەتسەندەنتىن جاسايدى. كەز-كەلگەن بىتىمگەرشىلىك كۇشتەردى ەل اۋماعىنا ەنگىزۋ قىرعىزستان ءۇشىن قالاي نەگىزدەلىپ، اقتالسا دا، مەملەكەتتىلىكتەن ايىرىلۋ دەگەندى بىلدىرەدى.

- قىرعىزستانداعى وقيعالار كورشى مەملەكەتتەرگە «جامان ۇلگى» بولماي ما؟

- قىرعىزستانداعى جاعداي ايماقتاعى باسقا ەلدەردەگى جاعدايعا ۇقساس بولعانىمەن، ساياسي جانە الەۋمەتتىك-ەكونوميكالىق پروتسەستەردىڭ مازمۇنى مۇلدەم باسقا. الايدا باكيەۆتىڭ دە رەجيمى اقاەۆتىڭ رەجيمى سياقتى بىرەۋدىڭ الدىن الا جوسپارلاپ، ۇيىمداستىرعان اكتسيالارىنىڭ ناتيجەسىندە ەمەس، ۇيىمداسپاعان كوتەرىلىس سالدارىنان قۇلادى. سوندىقتان كورشى ەلدەردى وسى جاعداي ويلاندىرۋى ءتيىس: بەلگىلى ءبىر ساياسي رەجيم حالىقتىڭ ۇيىمداسپاعان كوتەرىلىسىنە قالايشا توتەپ بەرە المادى؟ مۇنداي جۇيە ۇيىمداستىرىلعان، جوسپارلانعان اكتسيالارعا، ۇلكەن قاۋىپ-قاتەرلەرگە، مىسالى، لاڭكەستىك اكتىلەرگە، سىرتقى اگرەسسياعا، سوزىلمالى ەكونوميكالىق داعدارىسقا توتەپ بەرە الاتىن با ەدى؟

دەمەك، قىرعىزستانداعى وقيعالاردان كەيىن تۋىندايتىن جالعىز سۇراق: ايماقتاعى ەلدەر 20 جىلداعى تاۋەلسىز دامۋى كەزىندە قانشالىقتى تۇراقتى جانە پارمەندى بيلىك جۇيەسىن قۇرا الدى؟ وندايعا ءبارى بىردەي قول جەتكىزبەگەنى انىق.