Keyingi  uaqytta Ukrainadaghy  jaghday  tórtkýl dýniyeni qosa qazaq halqyn da alandatyp  otyrghany ras. Óitkeni, Resey Federasiyasynyng óz әskerin jasyryn Ukraina jerine kirgizip jatqandyghy qynjyltady. Mәskeu tarapynan úly derjavalyq  pighyl basymdyq alyp, búrynghy Kenes odaghyndaghy respublikalargha, býgingi BÚÚ mýshesi, әlemdik qauymdastyqtyng mýshesi sanalatyn elderge qysym jasap otyrghany jasyryn emes. 1991 jyly 21 jeltoqsanda Qazaqstan preziydenti N.Á. Nazarbaevtyng bastamasymen  12 odaqtas respublikalardyng basshylary «Almaty deklarasiyasyna» qol qoyghan edi. Deklarasiyada Kenestik sosialistik respublikalar odaghy óz erkimen taraghanyn  bәri bir auyzdan maqúldaghan. Osylay odaqtas respublikalar ózara tәuelsizdikterin moyyndap, memlekettik shekaralaryn aiqyndap, bir-birine territoriyalyq jaghynan da myzghymaydy dep bekitilgen.

 Resey biyligine V.V. Putin kelgeli jana últshyl, úly derjavalyq kýshteri úiqysynan  oyanyp, osy Almaty deklarasiyasynyng prinsipterinen bas tarta bastady. Orys tildi aqparat qúraldarynda Kenes odaghyn taratu turaly «Belovejde jasalghan Ukraina, Belorusi pen Resey arasyndaghy  kelisimi zansyz» degen pighyl  taratyla bastady. Onyng qoltyghyna su býrkigen radikaldyq partiyalary men qosa V. Jirinovskiy basqarghan LDPR partiyasy jәne basqa sayasy úiymdary men shovinistik toptary ýn qosuda. Kremliding kóksegeni qaytadan basqa tәuelsiz respublikalardy Reseyding qoltyghyna kirgizuge, sóitip búrynghy Kenes odaghynyng jana formasyn «Euraziyalyq odaq» qalpyna keltiruge úmtyla bastady.

Aytalyq, Mәskeuding tikeley qoldauymen Moldavan respublikasynyng ýshten bir bóligin orys jәne basqa da slavyan ekstremistik kýshteri úyalmastan basyp aldy. Halyqaralyq qauymdastyqtyng birde-bir memleketi moyyndamaghanyna qaramastan Resey «Pridneptovskaya Respublikasy» degen quyrshaq respublika qúryp aldy. Mәskeu ekstremisterge sol jerde túrghan bir polkting qaru-jaraghyn berip, jergilikti moldavan  túrghyndardy óz mekenderinen 24-saghatta quyp shyqty. Býginge deyin «Pridneprovskaya Respublikasy» tikeley Reseyding әskeri, sayasi, ekonomikalyq qoldauymen ghana ómir sýrip otyr. Kenes odaghy kezinde Tauly Qarabah oblysy Ázerbayjannyng territoriyasy bolyp kelgen. Resey astyrtyn (armyandar krestiyan bolghannan son,) qoldaghan song Armeniyanyng qaruly kýshteri Ázerbayjannyng atalghan oblysyn basyp aldy, 1300-den astam әzerbayjandy pulemetting astyna alyp jer jastandyrdy. Myndaghan halqyn bosqyn qylyp jiberdi. Mәskeu ekijýzdilik jasap, Armeniya kýshtep basyp alghan jerlerdi qaytaru tek qana kelissózder arqyly ghana bolsyn dep, әzerbayjandargha óz territoriyasynda túrugha  jol bermey otyr.

 2008 jyly Gruziya ýkimeti ózining memlekettik tútastyghyn saqtau ýshin Ontýstik Osetiya separatisterine qarsy әreket jasaghanda Reseyding qaruly kýshteri Gruziya qaruly kýshterine qarsy soghys ashyp, qyrghyngha úshyratty. Reseyding búl agressiyasyna AQSh, Europa jәne Aziya elderi narazylyqtaryn  bildirdi. Búl mәsele BÚÚ Qauipsizdik Kenesinde qaralyp, Reseyge óz әskerin qayta shygharugha talap etti. Osyghan oray Mәskeu gruzin jerinen sheginuge mәjbýr boldy. Alayda týpki maqsaty Ontýstik Osetiya men Abhaziyany Gruziya Respublikasynan bólip alu bolghandyqtan, әskerlerdi osy aimaqta qaldyrdy. Osy eki aimaqty ózinshe bólip alyp, quyrshaq memleket qúryp, «tapqyrlyq» jasap,  qanatynyng astyna aldy.  

  Ukraina keletin bolsaq, Resey birinshi orys tilin nege qoldamaysyndar  dep tiyisti, gazdyng qúbyrlaryn birde ashyp, birde jauyp qiyn jaghdaygha qaldyrdy, aqshasyn eki esege kóbeytemin dep ozbyrlyq jasap kýlkige ainaldyrdy. Ekinshi jaghynan AQSh pen Europanyng yqpaly men qysymyna úshyrap otyr. Býginde Qyrymdy basyp alghan Resey әskerleri Sevastopoli, Semfiropoli jәne Ukraina әskery bólimshelerin óz iygiligine paydalanuda, 24-saghatta 3 milliongha juyq jergilikti túrghyndargha Resey azamaty degen pasport taratty. Reseyden kelgen orys kazaktary jergilikti halyqty úryp-soghyp, Ukrainanyng әkimshilik mekemelerine jasylghan ukrain tilindegi jazulardy óshirip, orys tilinde jazyp qoida. Solay istegenine qaramastan, Resey preziydenti  uou tube-ta «To, chto proishoditi na Ukraiyne Rossiya ne pry chem, ne pry delah. Krym vekamiy  bylo v sostave Rossii, svoe vremya N. S. Hrushev otdal» dep úyalmay- qyzarmay, bósip otyr. Qyrym V-ghasyr Osman Imperiyasynyng territoriyasy bolghanynan Putinnyng habary joq bolghandyghy adamdy oilandyrmay qoymaydy. 

   2014 jyldyng 23 aqpan kýni Mәskeude ótken «Otan qorghaushylar kýninde» atyshuly LDPR partiyasynyng kósemi V.V. Jirinovskiy tikeley efirden «Rossiya-24» telearnasynan: «Nikakih respublik Sredney Azii. Eto Sredneaziatskiy federalinyy okrug Rossiiy—glavnyy gorod Vernyi! Segodnya u nego chujoe nazvaniye, Alma-ata moy rodnoy gorod. Eto pridumaly Uzbekistan, Kirgizstan, Tadjikistan,  Turkmenistan y Kazahstan. Sredneaziatskiy federalinyy okrug». Ghalamtordaghy orys sayttarynda  «Na ume Putina, na yazyke Jirinovskogo» degen sózder órip jýr. Kenes odaghynyng ydyraghanyna 23 jyl bolghanyna, Ortalyq Aziyada 5 әlem tanyghan tәuelsiz memleketter ómir sýrip jatqanyna qaramastan, osy kýnge deyin Mәskeude búrynghy Kenes odaghyn kóksep otyrghan  yqpaldy sayasy kýshter barlyghyn kórip otyrmyz.

  2010 jyly Kókshetau qalasynan shyghatyn «Stepnoy mayak» degen orys tilinde shyghatyn gazeting skanvord betinde «ubejiyshe bomja kazaha»  tórt әripten túrady dep qazaqtyng kiyiz ýiin mazaqtady. KTK telearnasynan qazaqtyng kiyeli asy etke tiyisip «Beshbarmaq shou» degen baghdarlamany oilap tapty. Roza Rymbaeva men Núrlan Abdullin ekeuine arnayy  qarjy  bólip «Besh  tartu» degen  klip týsirtkizip aidy  aspannan biraq  shyghardy. Odan qala berdi, Astana qalasyndaghy  «Ýrker» bala baqshasynda Abay Qúnanbaev (1905-1981) dep qate jazyp qoyypty. Bala baqsha mengerushisi Raushan Qarjaubaeva hanym orystildi qazaq jazyp berdi dep aqtaldy. Óskemende qazaqtyng úly aqyny Abay Qúnanbayúlyn ergejeyli etip qoyghany kezdeysoqtyq  emes, әdeyi  josparly  týrde jasalyp  jatqandyghyn  kókirek  kózi  ashyq azamattardyn  bayqaghany  qay  zaman.

  Osynyng bәrin eseptey otyra QR Syrtqy ister ministrligi Resey SIM-ne jasalghan notamen shektelmey,V. Jirinovskiy, E. Limonov, A. Prohanov jәne basqa da egemendigimizge núqsan keltiretin adamdargha Qazaqstangha kirgizbeu turaly «persona non grata» jariyalap, sheshim qabyldau kerek dep talap etemiz. Bizding ýkimet pen parlament deputattary býghan sayasy maghyna bermey bos sózben, bir paraq qaghaz jiberumen shektelip otyr. Óz-ózindi syilay bilmesen, qorghay almasan, basqa memleketterding sayasatkerleri de osylay kelemej qylyp, basyna beretini aqsaqal  tarih talay ret dәleldegen.

 Resey Qyrymgha basyp kirip, onda zansyz referendum úiymdastyryp ózine qosyp alghan jaghday sekildi, Qazaqstannyn   soltýstik oblystarynda kóp shoghyrlanghan orystar men orystildiler osy tәsildi qoldanu qaupi joq emes. Sondyqtan qazaq jerinde ornalasqan barlyq Resey әskery poligondardy jabu kerek, olardan ziyannan basqa esh payda joq. AQSh pen Europa odaghyna mýshe memleketter «Ukrainanyng aumaqtyq tútastyghyn qoldau turaly» rezolusiyany qoldap dauys bergen, ary qaray Reseyge qarsy sayasi, diplomatiyalyq, ekonomikalyq qysymdar jasaudy jalghastyra bermek jәne Resey men NATO, Resey men Europalyq odaq elderimen jýrgizilip jatqan gumanitarlyq, mәdeny saladaghy kelissózder toqtatyldy. Endi Ukrainanyng Doneski men  Slavyanskidegi qaruly  qaqtyghystardyng saldarynan qarapayym halyq qúdaydyn  qútty kýni  oqqa úshuda. Janadan saylanghan  Ukraina preziydenti  Pert Poroshenko  Qyrymdy Ukrainagha qaytaramyn  dep  uәde  berude. Biraq, búnyng aqyry  nemen  ayaqtalatyny bir  Allagha  ayan.

   Júmamúrat  Shәmshi,

 tariyh  ghylymdarynyn  kandidaty

Abai.kz