كەيىنگى  ۋاقىتتا ۋكرايناداعى  جاعداي  تورتكۇل دۇنيەنى قوسا قازاق حالقىن دا الاڭداتىپ  وتىرعانى راس. ويتكەنى، رەسەي فەدەراتسياسىنىڭ ءوز اسكەرىن جاسىرىن ۋكراينا جەرىنە كىرگىزىپ جاتقاندىعى قىنجىلتادى. ماسكەۋ تاراپىنان ۇلى دەرجاۆالىق  پيعىل باسىمدىق الىپ، بۇرىنعى كەڭەس وداعىنداعى رەسپۋبليكالارعا، بۇگىنگى بۇۇ مۇشەسى، الەمدىك قاۋىمداستىقتىڭ مۇشەسى سانالاتىن ەلدەرگە قىسىم جاساپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس. 1991 جىلى 21 جەلتوقساندا قازاقستان پرەزيدەنتى ن.ءا. نازارباەۆتىڭ باستاماسىمەن  12 وداقتاس رەسپۋبليكالاردىڭ باسشىلارى «الماتى دەكلاراتسياسىنا» قول قويعان ەدى. دەكلاراتسيادا كەڭەستىك سوتسياليستىك رەسپۋبليكالار وداعى ءوز ەركىمەن تاراعانىن ء بارى ءبىر اۋىزدان ماقۇلداعان. وسىلاي وداقتاس رەسپۋبليكالار ءوزارا تاۋەلسىزدىكتەرىن مويىنداپ، مەملەكەتتىك شەكارالارىن ايقىنداپ، ءبىر-بىرىنە تەرريتوريالىق جاعىنان دا مىزعىمايدى دەپ بەكىتىلگەن.

 رەسەي بيلىگىنە ۆ.ۆ. پۋتين كەلگەلى جاڭا ۇلتشىل، ۇلى دەرجاۆالىق كۇشتەرى ۇيقىسىنان  ويانىپ، وسى الماتى دەكلاراتسياسىنىڭ پرينتسيپتەرىنەن باس تارتا باستادى. ورىس ءتىلدى اقپارات قۇرالدارىندا كەڭەس وداعىن تاراتۋ تۋرالى «بەلوۆەجدە جاسالعان ۋكراينا، بەلورۋس پەن رەسەي اراسىنداعى  كەلىسىمى زاڭسىز» دەگەن پيعىل  تاراتىلا باستادى. ونىڭ قولتىعىنا سۋ بۇركىگەن راديكالدىق پارتيالارى مەن قوسا ۆ. جيرينوۆسكي باسقارعان لدپر پارتياسى جانە باسقا ساياسي ۇيىمدارى مەن شوۆينيستىك توپتارى ءۇن قوسۋدا. كرەملدىڭ كوكسەگەنى قايتادان باسقا تاۋەلسىز رەسپۋبليكالاردى رەسەيدىڭ قولتىعىنا كىرگىزۋگە، ءسويتىپ بۇرىنعى كەڭەس وداعىنىڭ جاڭا فورماسىن «ەۋرازيالىق وداق» قالپىنا كەلتىرۋگە ۇمتىلا باستادى.

ايتالىق، ماسكەۋدىڭ تىكەلەي قولداۋىمەن مولداۆان رەسپۋبليكاسىنىڭ ۇشتەن ءبىر بولىگىن ورىس جانە باسقا دا سلاۆيان ەكسترەميستىك كۇشتەرى ۇيالماستان باسىپ الدى. حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ بىردە-ءبىر مەملەكەتى مويىنداماعانىنا قاراماستان رەسەي «پريدنەپتوۆسكايا رەسپۋبليكاسى» دەگەن قۋىرشاق رەسپۋبليكا قۇرىپ الدى. ماسكەۋ ەكسترەميستەرگە سول جەردە تۇرعان ءبىر پولكتىڭ قارۋ-جاراعىن بەرىپ، جەرگىلىكتى مولداۆان  تۇرعىنداردى ءوز مەكەندەرىنەن 24-ساعاتتا قۋىپ شىقتى. بۇگىنگە دەيىن «پريدنەپروۆسكايا رەسپۋبليكاسى» تىكەلەي رەسەيدىڭ اسكەري، ساياسي، ەكونوميكالىق قولداۋىمەن عانا ءومىر ءسۇرىپ وتىر. كەڭەس وداعى كەزىندە تاۋلى قاراباح وبلىسى ازەربايجاننىڭ تەرريتورياسى بولىپ كەلگەن. رەسەي استىرتىن (ارمياندار كرەستيان بولعاننان سوڭ،) قولداعان سوڭ ارمەنيانىڭ قارۋلى كۇشتەرى ازەربايجاننىڭ اتالعان وبلىسىن باسىپ الدى، 1300-دەن استام ازەربايجاندى پۋلەمەتتىڭ استىنا الىپ جەر جاستاندىردى. مىڭداعان حالقىن بوسقىن قىلىپ جىبەردى. ماسكەۋ ەكىجۇزدىلىك جاساپ، ارمەنيا كۇشتەپ باسىپ العان جەرلەردى قايتارۋ تەك قانا كەلىسسوزدەر ارقىلى عانا بولسىن دەپ، ازەربايجاندارعا ءوز تەرريتورياسىندا تۇرۋعا  جول بەرمەي وتىر.

 2008 جىلى گرۋزيا ۇكىمەتى ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك تۇتاستىعىن ساقتاۋ ءۇشىن وڭتۇستىك وسەتيا سەپاراتيستەرىنە قارسى ارەكەت جاساعاندا رەسەيدىڭ قارۋلى كۇشتەرى گرۋزيا قارۋلى كۇشتەرىنە قارسى سوعىس اشىپ، قىرعىنعا ۇشىراتتى. رەسەيدىڭ بۇل اگرەسسياسىنا اقش، ەۋروپا جانە ازيا ەلدەرى نارازىلىقتارىن  ءبىلدىردى. بۇل ماسەلە بۇۇ قاۋىپسىزدىك كەڭەسىندە قارالىپ، رەسەيگە ءوز اسكەرىن قايتا شىعارۋعا تالاپ ەتتى. وسىعان وراي ماسكەۋ گرۋزين جەرىنەن شەگىنۋگە ءماجبۇر بولدى. الايدا تۇپكى ماقساتى وڭتۇستىك وسەتيا مەن ابحازيانى گرۋزيا رەسپۋبليكاسىنان ءبولىپ الۋ بولعاندىقتان، اسكەرلەردى وسى ايماقتا قالدىردى. وسى ەكى ايماقتى وزىنشە ءبولىپ الىپ، قۋىرشاق مەملەكەت قۇرىپ، «تاپقىرلىق» جاساپ،  قاناتىنىڭ استىنا الدى.  

  ۋكراينا كەلەتىن بولساق، رەسەي ءبىرىنشى ورىس ءتىلىن نەگە قولدامايسىڭدار  دەپ ءتيىستى، گازدىڭ قۇبىرلارىن بىردە اشىپ، بىردە جاۋىپ قيىن جاعدايعا قالدىردى، اقشاسىن ەكى ەسەگە كوبەيتەمىن دەپ وزبىرلىق جاساپ كۇلكىگە اينالدىردى. ەكىنشى جاعىنان اقش پەن ەۋروپانىڭ ىقپالى مەن قىسىمىنا ۇشىراپ وتىر. بۇگىندە قىرىمدى باسىپ العان رەسەي اسكەرلەرى سەۆاستوپول، سەمفيروپول جانە ۋكراينا اسكەري بولىمشەلەرىن ءوز يگىلىگىنە پايدالانۋدا، 24-ساعاتتا 3 ميلليونعا جۋىق جەرگىلىكتى تۇرعىندارعا رەسەي ازاماتى دەگەن پاسپورت تاراتتى. رەسەيدەن كەلگەن ورىس كازاكتارى جەرگىلىكتى حالىقتى ۇرىپ-سوعىپ، ۋكراينانىڭ اكىمشىلىك مەكەمەلەرىنە جاسىلعان ۋكراين تىلىندەگى جازۋلاردى ءوشىرىپ، ورىس تىلىندە جازىپ قويۋدا. سولاي ىستەگەنىنە قاراماستان، رەسەي پرەزيدەنتى  ۋوu tube-تا «تو، چتو پرويسحوديت نا ۋكراينە روسسيا نە پري چەم، نە پري دەلاح. كرىم ۆەكامي  بىلو ۆ سوستاۆە روسسي، سۆوە ۆرەميا ن. س. حرۋشەۆ وتدال» دەپ ۇيالماي- قىزارماي، ءبوسىپ وتىر. قىرىم V-عاسىر وسمان يمپەرياسىنىڭ تەرريتورياسى بولعانىنان پۋتيننىڭ حابارى جوق بولعاندىعى ادامدى ويلاندىرماي قويمايدى. 

   2014 جىلدىڭ 23 اقپان كۇنى ماسكەۋدە وتكەن «وتان قورعاۋشىلار كۇنىندە» اتىشۋلى لدپر پارتياسىنىڭ كوسەمى ۆ.ۆ. جيرينوۆسكي تىكەلەي ەفيردەن «روسسيا-24» تەلەارناسىنان: «نيكاكيح رەسپۋبليك سرەدنەي ازي. ەتو سرەدنەازياتسكي فەدەرالنىي وكرۋگ روسسي—گلاۆنىي گورود ۆەرنىي! سەگودنيا ۋ نەگو چۋجوە نازۆانيە، الما-اتا موي رودنوي گورود. ەتو پريدۋمالي ۋزبەكيستان، كيرگيزستان، تادجيكيستان،  تۋركمەنيستان ي كازاحستان. سرەدنەازياتسكي فەدەرالنىي وكرۋگ». عالامتورداعى ورىس سايتتارىندا  «نا ۋمە پۋتينا، نا يازىكە جيرينوۆسكوگو» دەگەن سوزدەر ءورىپ ءجۇر. كەڭەس وداعىنىڭ ىدىراعانىنا 23 جىل بولعانىنا، ورتالىق ازيادا 5 الەم تانىعان تاۋەلسىز مەملەكەتتەر ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىنا قاراماستان، وسى كۇنگە دەيىن ماسكەۋدە بۇرىنعى كەڭەس وداعىن كوكسەپ وتىرعان  ىقپالدى ساياسي كۇشتەر بارلىعىن كورىپ وتىرمىز.

  2010 جىلى كوكشەتاۋ قالاسىنان شىعاتىن «ستەپنوي ماياك» دەگەن ورىس تىلىندە شىعاتىن گازەتىڭ سكانۆورد بەتىندە «ۋبەجيششە بومجا كازاحا» ء تورت ارىپتەن تۇرادى دەپ قازاقتىڭ كيىز ءۇيىن مازاقتادى. كتك تەلەارناسىنان قازاقتىڭ كيەلى اسى ەتكە ءتيىسىپ «بەشبارماق شوۋ» دەگەن باعدارلامانى ويلاپ تاپتى. روزا رىمباەۆا مەن نۇرلان ابدۋللين ەكەۋىنە ارنايى  قارجى  ءبولىپ «بەش  تارتۋ» دەگەن  كليپ تۇسىرتكىزىپ ايدى  اسپاننان بىراق  شىعاردى. ودان قالا بەردى، استانا قالاسىنداعى  «ۇركەر» بالا باقشاسىندا اباي قۇنانباەۆ (1905-1981) دەپ قاتە جازىپ قويىپتى. بالا باقشا مەڭگەرۋشىسى راۋشان قارجاۋباەۆا حانىم ءورىستىلدى قازاق جازىپ بەردى دەپ اقتالدى. وسكەمەندە قازاقتىڭ ۇلى اقىنى اباي قۇنانبايۇلىن ەرگەجەيلى ەتىپ قويعانى كەزدەيسوقتىق  ەمەس، ادەيى  جوسپارلى  تۇردە جاسالىپ  جاتقاندىعىن  كوكىرەك  كوزى  اشىق ازاماتتاردىڭ  بايقاعانى  قاي  زامان.

  وسىنىڭ ءبارىن ەسەپتەي وتىرا قر سىرتقى ىستەر مينيسترلىگى رەسەي ءسىم-نە جاسالعان نوتامەن شەكتەلمەي،ۆ. جيرينوۆسكي، ە. ليمونوۆ، ا. پروحانوۆ جانە باسقا دا ەگەمەندىگىمىزگە نۇقسان كەلتىرەتىن ادامدارعا قازاقستانعا كىرگىزبەۋ تۋرالى «پەرسونا نون گراتا» جاريالاپ، شەشىم قابىلداۋ كەرەك دەپ تالاپ ەتەمىز. ءبىزدىڭ ۇكىمەت پەن پارلامەنت دەپۋتاتتارى بۇعان ساياسي ماعىنا بەرمەي بوس سوزبەن، ءبىر پاراق قاعاز جىبەرۋمەن شەكتەلىپ وتىر. ءوز-ءوزىڭدى سىيلاي بىلمەسەڭ، قورعاي الماساڭ، باسقا مەملەكەتتەردىڭ ساياساتكەرلەرى دە وسىلاي كەلەمەج قىلىپ، باسىنا بەرەتىنى اقساقال  تاريح تالاي رەت دالەلدەگەن.

 رەسەي قىرىمعا باسىپ كىرىپ، وندا زاڭسىز رەفەرەندۋم ۇيىمداستىرىپ وزىنە قوسىپ العان جاعداي سەكىلدى، قازاقستاننىڭ   سولتۇستىك وبلىستارىندا كوپ شوعىرلانعان ورىستار مەن ورىستىلدىلەر وسى ءتاسىلدى قولدانۋ قاۋپى جوق ەمەس. سوندىقتان قازاق جەرىندە ورنالاسقان بارلىق رەسەي اسكەري پوليگونداردى جابۋ كەرەك، ولاردان زياننان باسقا ەش پايدا جوق. اقش پەن ەۋروپا وداعىنا مۇشە مەملەكەتتەر «ۋكراينانىڭ اۋماقتىق تۇتاستىعىن قولداۋ تۋرالى» رەزوليۋتسيانى قولداپ داۋىس بەرگەن، ارى قاراي رەسەيگە قارسى ساياسي، ديپلوماتيالىق، ەكونوميكالىق قىسىمدار جاساۋدى جالعاستىرا بەرمەك جانە رەسەي مەن ناتو، رەسەي مەن ەۋروپالىق وداق ەلدەرىمەن جۇرگىزىلىپ جاتقان گۋمانيتارلىق، مادەني سالاداعى كەلىسسوزدەر توقتاتىلدى. ەندى ۋكراينانىڭ دونەتسكى مەن  سلاۆيانسكىدەگى قارۋلى  قاقتىعىستاردىڭ سالدارىنان قاراپايىم حالىق قۇدايدىڭ  قۇتتى كۇنى  وققا ۇشۋدا. جاڭادان سايلانعان  ۋكراينا پرەزيدەنتى  پەرت پوروشەنكو  قىرىمدى ۋكرايناعا قايتارامىن  دەپ  ۋادە  بەرۋدە. بىراق، بۇنىڭ اقىرى  نەمەن  اياقتالاتىنى ءبىر  اللاعا  ايان.

   جۇمامۇرات  ءشامشى،

 تاريح  عىلىمدارىنىڭ  كانديداتى

Abai.kz