«Ey, adamzat! Senderdi Biz erkek jәne әiel etip jarattyq. Bir-birindi tanu ýshin últ, úlys etip jasadyq».

                                   («Hujurat» sýresi, 13-shi ayat. )

4. KOSMOPOLITTIK VIRUSTAR 

Ózining ishki quatymen janghyryp damy alatyn qasiyetke ie últtyq muzyka tek syrtqy yqpaldan – bóten halyqtyng muzykasynyng mólsherden artyq nasihattaluy saldarynan últtyq sipatyn joghaltugha da beyim “qasiyetke” ie eken. Áriyne, búl úzaq prosess. Áytse de, sóileu tilimen salystyrghanda muzykalyq tilding joyyluy әldeqayda jyldam jәne sezilmeytin jaghdayda ótedi. Eger shet tildi ýirenu adamnyng oghan arnayy den qoyyp, enbektenuin qajet etse, al bógde muzykanyng sanagha sinui – (“qúlaqtan kirip, boydy aluy”) adamnyng erkinen tys jәne bayqalmay bolatyn qúbylys. Kompozitorlyq daryny bar adam óz últynyng muzykalyq teoriyasy zandylyqtarymen qarulan-baghan jaghdayda estigen jat әueni miynyng bir týkpirinde saqtalyp qalady da, onyng erkinen tys, muzykalyq shygharmasynan bógde iyirim týrinde kórinis beredi.

Áriyne, qaymaghy búzylmaghan qazaqy ortada ómir sýrgen ótken ghasyrlardaghy kompo-zitorlarymyz qazaq muzykasynyng teoriyasyn bilmey-aq, ony intuitivti týrde sezinip óz shygharmalaryn tudyrghan. Qazaqstangha bóten halyqtardyng qonystanuynan onday ortanyng búzyluyna baylanysty últtyq muzykamyzdaghy zandylyqtardy anyqtap, baghdargha alu qajettiligi HH-ghasyrdyng basynda-aq tughan edi.

Keyingi jyldary keybir muzyka zertteushileri 1930-jyldardan bastalghan qazaq muzykasyn notagha týsiru, aspap ishekterining búrauy ózgertilui, shygharmany orkestrmen oryndau onyng ýndik sapasyn qarabayyrlandyrghany jayynda mәsele kóterip jýr. (Biraq dәstýrli muzykamyzdy oryndaushylargha dombyragha eshki ishegin nemese toghyz perne taghugha qazir kim bóget?!). Áriyne, últtyq muzykamyzgha tәn ejelgi ýnge izdeu salu qúptarlyq, qajet nәrse. Biraq, qazir, qazaq muzykasy әlemning әr tarapynan estilgen әuenderding sarynynan qúralyp, últtyq sipatynan júrday bolghan kezende, onyng negizin qalpyna keltiru mәselesin birinshi kezekte aitpay, qosalqy, ýnining sapasyn izdeu – bas shabylghanda “kiyim qan bolyp, bylghandy-au” dep uayymdaghanmen birdey ghoy!

Osy sebepten maqalanyng búl tarauynda otarshyldyq kezende Resey arqyly qazaq eline lap qoyghan bógde әuenderding әseri sol kezeng kompozitorlarynyng shygharmalaryna qalaysha engeni, últtyq sipatty ysyryp, kosmopolittik kýige qalay týsire bastaghany turaly naqty mysaldar keltire otyryp saralap kórelik.

Áriyne, keyingi jyldardaghy, últtyq erekshelikten ada bolghan, qúlaqqa qonbaytyn әnderding әr iyirimderin taldap, kópsózdilikpen mәseleni týsindiru qajetsiz bolar. Son-dyqtan mysaldardy halyqqa belgili-au degen, jalpy alghanda últtyq sipaty bar, tek keybir tústaryn jat el muzykasynyng әseri shalghan (sóitip, kelesi buynnyng kosmo-polittikke odan әri enuine sebep bolghan) shygharmalardan ghana keltirudi jón sanadyq.

Kompozitorlardyng jana shygharmasyna bóten el muzykasynyng qalaysha әser etetinin mynaday eki jolgha bólip taldaghan dúrys shyghar: Birinshisi – bóten әuen kompozitordyng erkinen tys, sanasyna virustay, bayqalmay enip, sóitip, ol óz últynyng emes, ózge halyq-tardyng muzykasyna tәn interval, trihord, tetrahord siyaqty iyirimderin, muzykalyq jýiesin (ladyn) shygharmasynda qoldanyp qoiy. (Al, ekinshi jol – sanaly týrde kompozitorlardyng plagiattyq jasauy turaly kelesi tarauda aitamyz).

Qazaq ýsh ghasyrgha juyq Resey otarynda bolghandyqtan jalpy últtyq bolmysymyzgha yqpal, negizinen evropalyq Batystan jasalynghany belgili. Qúrmanghazynyng keybir kýilerindegi orys muzykasy elementteri turaly muzyka zertteushileri aityp jýr ghoy. Al qazaqtyng әn shygharushy kompozitorlarynan orys qoghamymen erterek aralasta bolghany Abay Qúnanbayúly ekeni belgili. Múnday jaghdayda jәne dәstýrli qazaq muzykasynyng teoriyasy әli aiqyndalmaghan, oqytylmaghan kezende Abay shygharmalaryna orys әuenderining iyirimderi enbeui mýmkin emes edi. Solay boldy da. Mysaly, slavyan muzykasyna tәn – minor jýiesining 5-shi dybysynan joghary qaray kishi seksta (k.6) intervalyna sekiris muzykamyzda túnghysh ret Abaydyng “Ayttym sәlem, Qalamqas” әninde (birinshi shumaqta “qúrban” degen sózge) qoldanylghan siyaqty. Qazaq qúlaghynyng k.6-nyng bótendigin bayqamauy, qabyldauy búl әnning keybir tústarynda qazaqy pentatonika iyirimderining boluynan, sonday-aq k.6-gha úqsas kishi desima (k.10) intervalynyng keybir qazaq әnderinde ”A-hau" degen vokaliz týrinde bar boluynan shyghar (halyq әni “Eki jiyren”, Mәdiyding “Qarakesek”, R.Elebaevtyng “Jas qazaq” әni, t.b.).

Abay әnderi turaly kompozitor A.Júbanov: “Arqa әnderining asqaq ýnderin ózi esitken orys, ukrain halyq әnderinin, qalanyng demokratiyalyq әn ýlgilerinin, orystyng romanstyq lirikasynyng ýlgilerimen qabystyryp, týrli boyaudan kelip, jana sapaly týr tapty”, – deydi “Zamana búlbúldary” atty kitabynda (127-bet).

Áriyne, ózge halyqtarmen aralasta últtyq muzykanyng da tazalyghyn saqtau asa qiyn sharua. Búghan aqyl-oydyng alyby Abay da qarsy túra almaghan. Qazaq muzykasyna qosylghan “jana lep” sanalatyn bóten әuender elementterin: mólshermen qossa astyng dәmin kirgizip, al artyq salsa asty dәminen aiyratyn túzben salystyrsaq bolady. Búl “balans” Abay әnderining kópshiliginde saqtalghan da. Biraq, “Men kórdim úzyn qayyng qúlaghanyn” әni birden kishi seksta intervalymen bastalghanda orystyng “Ah, ty dushenika” nemese M.Balakiyrevting “Oboymi, poseluy” әni bastalghan eken dep qalasyn. Ári qaray da әnde últtyq iyirimder kezdespeydi. Búl turaly A.Júbanov: “Men kórdim úzyn qayyng qúlaghanyn” atty әni sol attas A.Rubinshteynning romansyn estip baryp shygharyluy mýmkin degen jaylar bar”, – deydi (sol kitabynda). Biraq, solay dey túra, “Qazaqtyng 1000 әni” jinaghyna jazghan týsinik sózinde Abaydyng orys aqyndarynan audarghan ólenderine shygharghan әnderi turaly A.Zataevichtin: “Shynyn aitsaq, onyng shygharghan melodiyala-rynyng kópshiligi qazaq muzykasynyng stiylimen, harakterimen janaspaydy”...– degen pikirimen kelispey, A.Júbanov: "A.Zataevichting Abay tvorchestvosyna bergen baghasy ýstirt, jiyrmasynshy jyldardyng basynda qazaqta әli eskining etek tartpasy qalmay túrghan kezinde, Abay ainalasynda bolghan keybir sholaq pikirding nәtiyjesi boldy, “Abay әnderi orys muzykasynyng kólenkesi» dep qaraushylardyng qolynda ony dәleldeytin eshbir aighaghy joq”, “Abay әnderi basqa intonasiyalyq demderding aralasuy arqyly jana zaman tili,“sózdigi” bar shygharma bolyp qalyptasqan», – dep (sol kitabynda) qarama-qayshy pikirler aitady. A.Júbanovtyng Abay әnderin “dostyq jyry bolyp ketti” – degen jәne eki day pikir aituyna sol kezeng sayasaty yqpal etkeni bayqalyp-aq túr. Áytse de, qazaqtyng 2000-gha tarta әn-kýilerin tyndap, notagha týsiru barysynda oghan tәn últtyq iyirimderding bilgiri dengeyine jetken A.Zataevich óz pikirin, Abay әnderin halyq әuenderimen, Birjan sal, Aqan seri, Ýkili Ybyray, t.b. shygharmalarymen salystyra kele aitqan bolar.

Belgili muzyka zertteushisi B.Erzakovich te "Tvorcheskie svyazy kazahskoy y russkoy muzyki" atty kitapshasynda (Almaty-1962 j.) Abay әnderi turaly: "V sborniyke "1000 pesen" A.Zataevicha za №708 priyvedena zapisi pesny Abaya "Kor boldy janym". V priymechaniy Zataevich otmetiyl, chto etot "motiv yavno russkogo proishojdeniya". Y deystviytelino, netrudno zametiti, chto melodiya etoy pesny Abaya ocheni shoja s izvestnoy russkoy narodnoy pesney "Vozle rechki, vozle mosta". No osobenno blizka k russkoy gorodskoy romansovoy liriyke odna iz naibolee rasprostranennyh v narode pesen Abaya "Ayttym salem, Kalamkas". Ona intonasionno okazalasi ocheni blizkim starinnomu russkomu bytovomu romansu "Karie glazkiy". Pry sravneniy zapiysey "Karie glazki" y "Ayttym salem, Kalamkas" legko vyyavlyaetsya pochty polnoe tojdestvo melodiy." – dep, dәlel retinde osy eki әnning notasyn qatar jariyalaghan.

(1930-jyldary Mәskeu, Leningrad konservatoriyalarynda, keyinirek Almaty konser-vatoriyasynda bilim alghan mamandarymyz qazaq muzykasyna últtyq sipat beretin qasiyetterdi zerttep, muzykalyq teoriyamyzdy jazu arqyly jat el әuenderining kompoziy-torlarymyzdyng shygharmalaryna enuine tosqauyl jasaularyna bolar edi. Biraq olar da, keyingiler de A.Zataevich pikirine tereng boylamadyq, sóitip, qazaq muzykasynyng bolashaqtaghy damu jolyn óz dәstýrli tamyrymyzdan emes, “muzykamyzdaghy jana zaman tili» – bóten el әuenderining kiriguinen izdedik. Sol kezdegi ýkimet sayasatynyng qol-dauymen muzykamyzdyng últtyq ereksheligi “dostyq jolynda” mansúq etilgennen song búl ónerimizding qanshalyqty “damyghanynyn” nәtiyjesi – býgingi kýiimiz”).

Últtyq muzykamyzdyng teoriyasy oqu oryndarynda arnayy oqytylmaghandyqtan “Soqyr tauyqqa bәri biday” degendey, “slavyandyq” k.6. intervalyn qazaq “óziniki” etip muzykasynda ondy-soldy qoldansa, E.Brusilovskiyding “Sholpan” әni (ayaqtalar túsy) arqyly qazaq muzykasyna mýlde jat “ýshtondyq” (triton) intervalyna da dausymyzdy syndyryp ýirendik. Al býgingi әnderimizde búl intervaldardan ayaq alyp jýrgisiz. Mysaly, S.Bayterekovting “Kezder-ay" әnining qayyrmasynyng birinshi joly kishi 6. intervalymen bastalsa, ekinshi joly ýshtondyqpen bastalghan. Álgi, “Sholpan” әninen bastalghan, – әndi ayaqtardaghy dәstýrli 2-7-1 dybystardyng iyirimin búzu da S.Bayterekovting “Ómir, ómir”, K.Dýisekeevting “Dastarqan” әnderinde jalghasty.

1960-shy jyldardyng basynan, әsirese, әuesqoy kompozitorlarda fortepiano, gitara aspaptarynyng sýiemeldeu fakturasyna tәn – “akkord dybystaryn arpedjiolau” arqyly әuen shygharu ýrdisi etek jaydy. (Q.Esenov “Jas qalam”, I.Jaqanov “Jaylaukól keshteri”, A.Qorazbaev “Saghyndym Almatymdy”, D.Sýleev «Almaty týni», S.Túrysbekov “Aqqu sazy” t.b.). Qazaq muzykasyna tәn emes (L.Bethovenning №14-shi,“Ayly" sonatasynyng 1-shi bólimindegidey) búl iyirim, tipti keybir kýilerde payda bolyp, dombyrany gitarasha shertu oryn aldy. Múnday shygharmalardyng avtorlary keyinnen tәjiriybeli kompozitor bolyp, últtyq muzykada eleuli ýles qosqanymen, әlgindey tyrnaqaldy kosmopolittik tuyndyla-ryna syn kózimen qaramay, әli de oryndaumen keledi.

Sonday-aq, HH-ghasyrdyng 40-shy jyldarynan Resey oqu oryndaryn tәmәmdaghan kompozitorlarymyzdyng shygharmalarynda payda bolyp, jappay qoldanysqa engen – әndi joghary dybysta aiqaylap ayaqtau da qazaqtyng dәstýrli muzykasyna jat, bóten muzykadan júqqan nәrse edi.

Al últtyq muzykalyq jýiemizding jaghdayyn aitar bolsaq, qazaq әnderine últtyq erekshelik berip kelgen miksolidiylik, doriylik, frigiyalyq jýieler 1980-jyldargha qaray qoldanystan qalyp, kompozitorlarymyz Evropa elderining kópshiligi halyq әnderinde qoldanghan naturaldyq major men minorda ghana әn shygharatyn boldy. Jәne de, qazaq muzykasynda bar osy eki jýiening últtyq sipat beretin 6 dybystyq týrin emes, Evropa әuenderine tәn 7 dybystyghyn pentatonikalyq iyirimdersiz, “tegistep” qoldandy. Ras, múnday shygharmalar muzykamyzda búryn siyrek bolsa da kezdesip qalatyn. Mysaly Aqan serinin“Manmanger” әni pentatonikagha tәn iyirimderi az bolghandyqtan qúddy 1960-shy jyldardyng basynda shygharylghan Sh.Qaldayaqovtyng “Ana turaly jyr” әnimen “zamandas” siyaqty estiledi.

Sonymen qatar, 1960-jyldardan әnderimizde “Evropa muzykasynda XVII ghasyrda payda bolghan” delinetin garmoniyalyq minor da (naturaldyq minormen aralasa) jii qoldanyla bastady (Sh.Qaldayaqov –"Baqyt qúshaghynda”, T.Bazarbaev –“Qazdar qaytqan-da”, “Tamasha”, Á.Moldaghayynov – “Alghashqy ústazym”,t.b.). Álgindey, gitaranyng arped-jiolyq sýiemeline eliktep shygharylghan “jylanqy valisterdin” kópshiligi osy, garmoniya-lyq minorda boldy. Al 1990-shy jyldardan keyingi kezeng әnderinen últtyq jýie, t.b.nәrseler izdeu – bos әureshilik bolar edi...

Qazaqtyng dәstýrli muzykasyna jat osy garmoniyalyq minor jýiesi eng alghash ret qanday shygharmada qoldanyldy? Keybir әnshiler (B. Dosymjanov) orkestr sýiemeldeuimen Birjan saldyng “Buryltay” әnin garmoniyalyq minordy aralastyra oryndaghanymen, dombyra sýiemelimen oryndaushylar osy әndi naturaldy minorda (jetinshi dybysty jogharylatpay-aq) oryndap keledi. Birjan sal әnderining jinaghynda da búl әn naturaldyq minorda jazylghan.

Kýlli әnshiler naturaldy minorda oryndap kelgen Aqan serining “Kerbez súlu” әnin key túsyn keyingi kezde Jambyl atyndaghy memlekettik filarmoniyanyng hor kapellasy garmoniyalyq minorda oryndap “janalyq engizip” jýr.

Al “Eki jiyren” әnining ekinshi týri delinip, siyrek oryndalyp jýrgen "garmoniyalyq minordaghy jattyghu” ispettes әn orys ortasynda úzaq túrghan bireuding keyinirek jylda-ry shygharghany boluy kerek.

Shyn mәnisindegi, eng alghash anyq garmoniyalyq minor qoldanylyp (eki jerinde) shygharylghan qazaq kompozitorynyng tuyndysy – Abaydyng “Tatiyana sózi” siyaqty. Ras, búl әn eki-ýsh týrli oryndalyp jýr. Á. Núghymanova, R. Baghlanova әndi naturaldy minorda oryndasa, R. Qoyshybaeva, B. Tólegenova, J. Elebekov t.b. garmoniyalyq minorda aitqan. Bir qyzyghy, J. Elebekov ózi әndi garmoniyalyq minorda oryndaghanymen, dombyrasy әn-ning sol túsyn naturaldy minorda qaytalaydy. Áytse de, Abay búl әninde eki ret garmo-niyalyq minordy qoldanghan dep oilaymyn. (Múnyng sebebi sәl keyinirek aitylady).

Osy “Tatiyana sózi” shygharylghannan song jarty ghasyrdan astam uaqyt qazaq kompozitorlarynyng әnderinde garmoniyalyq minor kezdespeui (Á.Espaevtyng "Beybitshilik saqtalady", Sh.Qaldayaqovtyng “Baqyt qúshaghynda” әnderine deyin) “Tatiyana sózinin” keng tarala qoymaghanyn, sonday-aq, әlgi muzykalyq jýieni qazaq “qúlaghy” jatsynyp, qabyl-damaghanyn kórsetse kerek.

Múny 1950-60-shy jyldardyng ózinde osy әndi birneshe әnshining naturaldy minorda oryndauynan-aq bayqaugha bolady.“Búl әndi bilesiz be?”telehabarynda jýrgizushinin: “Abaydyng “Tatiyananyng qyrdaghy әni” kýlli qazaq saharasyna tarap, әigili boldy"– deuining beker ekenin dәl sol habarda Abaymen audandas B. Tólegenovanyng búl әndi tek Almatygha kelgennen son, 1951 jyly alghash ret esitip, ýirengenin aituy jәne sol ónirlik Habiba Elebekovanyng da: “Bizding auylda “Tatiyana әnin" bylaysha oryndaytyn”, – dep,ony Abaydyng “Ata-anagha kóz quanysh” әni әuenimen oryndauy dәleldese kerek. Sonday-aq, osy ónirde tuyp-ósip, keyinirek Semey qalasynda da tuysy әnshi Ámire Qashaubayúlynyng qasynda kóp jyl birge bolghan әkem Kәrimjan da Abaydyng talay әnin oryndaghanymen osy, “Tatiyana sózi” әni turaly eshtene aitqan emes.

Qazaq muzykasynda garmoniyalyq minordy qoldanbau HH-ghasyrdyng ayaghyna deyin evropalyq, t.b. әuenderden últtyq muzykamyzdy ajyratar manyzdy erekshe-lik bolghan edi. Tipti Kenestik kezendegi qazaq kompozitorlary opera, simfoniya siyaqty evropalyq ýlgidegi iri janrdaghy shygharmalarynyng sýiemelining keybir túsynda bolmasa, negizgi әuenderin garmoniyalyq minordy qoldanbastan jazghan. Qazaq muzykasyna on ghasyr boyyna ontýstigimizden Qúran maqamdary arqyly ene almaghan “ekzotikalyq muzykalyq jýie” Batystan, osy garmoniyalyq minor arqyly ózi de diatonikalyq jýiesin joghaltqan orys muzykasy arqyly, qazaq muzykasyna HH-ghasyrdyng 60-shy jyldary jappay ene bastady. Áriyne, bóten әuendi “júqtyrghan” jekelegen kompozitordyng birneshe shygharmasy últtyq muzykany birden kosmopolittik baghytqa týsire almas edi. Qazaq muzykasynyng assimilyasiyalanuy orystyng otarshyldyq sayasaty pәrmenimen josparly týrde Kenes ýkimeti kezeninde týrli joldarmen jýzege asyryldy. Reseydegi, al 1930-shy jyldardan óz elimizde ashylghan oqu oryndarynan evropalyq muzyka negizinde bilim alghan qazaq kompozitorlarynyng shygharmalaryna qazaq muzykasyna tәn emes iyirimder, yrghaq-tar barghan sayyn kóptep ene bastady. Sonday-aq, shetel әnining sózin qazaqshalap oryndau ýrdisi de qazaqtyng “qúlaghyn” jat әuenderge ýiretude óz rólin atqardy. 1950-shi jyldarda sózi qazaqshagha audarylghan orystyng “Katusha”, gruzinning “Suliko”, polyakting “Súlu qyz”, t.b.әnderding tym jii oryndalghany esimde. Al 1957 jyly A.Zasepinning “Bizding sýiikti dәriger” kinofilimine oryssha jazghan “Tәkenning әni”, “Kóktem valisi” sózderin qazaqshagha audaryp, qúddy bir ózimizding qazaq әnderindey shyrqadyq emes pe?! Ol jyldary M.Tólebaev, A.Júbanov, t.b.tәjiriybeli qazaq kompozitorlary bola túra kinolargha muzy-kany olargha jazghyzbau da arnayy jýrgizilgen sayasat bolar?!.

Qazaqty múnday jolmen jat әuenge ýiretuding “bastau kózi”, bayqasaq, S.Seyfullin fransuz әuenimen shyrqau ýshin "Jas qazaq marseliezasy” ólenin, al I.Jansýgirov “Qyzyl әsker” ólenin jazyp, ony orystyng “Provody” әnining әuenimen oryndau kerektigin aitqan 1920- jyldarda jatqan siyaqty. (Ánshi J.Qújimanovtyng oryndap jýrgen «Alashorda marshy»  da: «Y piti budem, y gulyati budem. A smerti priydet – umirati budem!», degen orystyng kóshe әnining әueni). Áriyne, kýnderdin-kýni múnyng qazaq muzykasyna ziyany tiyerin ol aqyndar qaydan bilsin! Olar tek sol kezendegi: «búrynnan bar, tanymal әnge, sayasy jaghdaygha sәikes ózge mәtin jazu» ýrdisine óz ýlesterin qosqan. Mysaly, fransuz ofiyseri Ruje de Lilding 1792 j.shygharghan «Marselieza» әnining әuenin yqshamdap HIH -ghasyr ayaghynda P.Lavrov oryssha mәtin jazuymen «Otrechemsya ot starogo mira» atty orys revolusiyashyldary әni payda bolghan. S.Seyfullin mәtini «Marseliezanyn» osy, oryssha núsqasy әuenine negizdelingen edi. Reseydegi azamat soghysy kezining «Smelo my v boy poydem» әninde de A.Abazanyng (1845-1915 j.) búrynnan belgili «Utro tumannoe» romansynyng әueni paydalanylsa, al «Ekinshi dýniyejýzilik soghys әnderi» sanalatyn «Katusha» әnin M. Blanter soghystan erte, 1938 j. shygharghan, «Siniy platochek» әnining tarihy da osynday. Qazaq әnindegi osyghan úqsas mysal retinde «Jeltoqsan kóterilisine arnalyp shygharylghan» delingenimen, shyndyghynda, ólenderin aqyndar 1986 jyldan búryn jazghan «Qasqaldaq» jәne «Jeltoqsan jeli» әnderin ataugha bolady.

Eger negizinen bir ónirde ghana belgili bolghan “Tatiyana sózi”, “Úzyn qayyn” siyaqty orys muzykasy aralasqan Abay әnderining qazaq muzykasynyng búzyluyna HH-ghasyrdyng basynda yqpaly onsha bola qoymasa, al әlgindey, sayasattandyrylghan jat el әueni totalitarlyq ýkimetting pәrmenimen Qazaqstannyng barlyq ónirine nasihattalghany anyq.. Sondyqtan bolar, әlgi “Provody” әnining sarynyn qazir de әnderine “azyq” etip jýrgen kompozitorlarymyz barshylyq. (Q.Jýnisovting “Qaryndasyma”, "Jigitter" toby oryn-daytyn "Asyl jeneshem" әni, t.b.)

Qazaq muzykasynyng apatqa shyndap bet búruy Ekinshi dýniyejýzilik soghys, artynsha “tyndy iygeru” jeleuimen Qazaqstangha KSRO-nyng evropalyq bóliginen milliondaghan kelimsekterdi kóshirip әkelip, qazaq halqynyng sany óz jerinde 29-payyzgha týsken kezende kýsheydi. Dәl osy kezende elimizde radiolandyru qarqyndy jýrgizildi. Qazaqstandy radio, by keshterindegi kýitabaqtar, kinolardan evropalyq әuender tasqyny basty. Eger ejelden qazaq muzykasy halyq ortasynan shyghyp taralghan bolsa, endi “oqyghan” kompozitorlardyng shygharmalary radio arqyly astanadan auylgha qaray taratyldy. Sói-tip, Qazaqstanda “qaymaghy búzylmaghan" qazaq muzykasynyng ortasy mýlde joyyldy. Auylda jýrip әr muzykany qúlaghy shalyp qalghan әuesqoy kompozitorlardyng "qazaq-shasy", evropalyq baghytta bilim alsa da qazaq muzykasynan sanaly týrde alshaqtamaugha tyrysqan keybir qalalyq kompozitorlardikinen ótken kosmopolit bolyp shyqty.

Qazaq jastary dәstýrli negizde shygharylghan әnderden góri kýndelikti estiytin sheteldik әuenderge jaqyn “týsinikti” shygharmalardy qajetsinuine oray, kompozitorlarymyz “zamana talabyna” sәikes súranymdy oryndaugha, sóitip shetel janrlary (valis, fokstrot, tango, t.b.) yrghaghynda shygharmalar jazugha tyrysty. Osynday, bóten janr yrghaqtaryn óz әnderinde qazaqy pentatonikalyq iyirimdermen sheber úshtastyra bilgen, sondyqtan әr jana әnin jas ta, jasamys ta birlese shyrqaghan kompozitor – Sadyq Kәrimbaev edi. Odan keyingi kezende kompozitorlar shygharmasynyng әigili (populyar) bolu-bolmauy – onyng qazaq qoghamyndaghy muzykalyq talghamnyng qanshalyqty dengeyde kosmopolittengen әuendi qajet etetindigin dóp basa bilip shygharyluyna baylanysty boldy. Al, keybir kompozitorlar asyra siltep, shygharma-laryn artyq mólsherde sheteldendiru arqyly qazaqty últtyq muzykasynan aulaqqa kýshtep “qúlaghynan sýiredi”. 1967-shi jyly Polishagha baryp konsert qoyghan «Dosmúqasan» ansambli «Súlu qyz» әnin «qazaqtyng halyq әni» dep habarlap polyaktardy shalqasynan týsirgen eken. Kýlkili estelikke ainalghan osy oqighadan, oilar bolsaq, últ bolmysyn somdaugha tiyis ruhaniyatynyng qaysy óziniki, qaysy bótendiki ekenin ajyratudan qalyp shatasqan qazaq halqynyng tragediyasyn kóruge bolady. Ansambldegi әuesqoy sazshylar týgil, ol jyldary, әsirese shetelge shyghatyn konserttik repertuarlardy asa qatang senzuralaytyn Qazaq KSR Mәdeniyet ministrligining (qúramynda әigili óner qayratkerleri bar) komissiyasy da búl әnning qazaqtiki emesin bilmegen ghoy!..

Osylaysha, 1960-jyldary halqymyz polyakting “Súlu qyz” әnin ózining tól, qazaq әnindey qabyldaytyn halge jetken shaqta kompozitorlarymyz óz shygharmalarynda shetel muzykasy jýiesin, iyirimderin aralastyrumen ghana shektelmey, endi sanaly týrde sheteldik belgili shygharmalardy da paydalanugha kiristi.

5. ZIYaNSYZ JÁNE ZIYaNDY PLAGIATTYQ

Orystyng klassik kompozitory M.Glinka: “Muzykany halyq shygharady, biz, kom-pozitorlar, ony tek óndeymiz”,–degende, ol ghasyrlar boyyna týzilgen últtyq iyirim, jýielerding negizinde jana muzykalyq shygharmalar tudyrudy aitqan bolar. Biraq búrynnan belgili halyq әuenderin óz shygharmalarynda tútastay da, óndep, ózgertip paydalanghan da kompozitorlar kóp. Áriyne, olay etu shygharmagha aiqyn últtyq sipat bereri jәne halyq әuenining әsemdigin ózge qyrynan ashugha yqpal etetini belgili. Alayda, halyq әuenderin paydalanu iri janrlargha (opera, simfoniya, t.b.orkestrlik shygharmalarda, әr týrli aspaptargha arnalghan variasiyalarda) tәn bolghanymen, halyq әuenin әn janrynda paydalanyp “meniki edi” dep iyemdenu asa siyrek jay. Degenmen, keybir kompozitorlar halyq әuenin nemese ózge kompozitordyng shygharmasyn ózgertinkirep paydalanyp, sonyng saryny negizinde "jana shygharma" tudyru ýrdisi de joq emes. Áriyne, bir halyqtyng nemese muzykalyq tili úqsas halyqtardyng kompozitorlary bir-birining shygharmasyna “jiyendik etkennen”, ne ony belgili bir kórkemdik maqsat ýshin, sonday-aq zamanyna sәikestey óndep paydalanghannan avtorlyq qúqyghyna bolmasa, últtyq muzykasyna ziyan kele qoymaydy. Mysaly, Evropa halyqtarynyng kópshiligining bir tildik topqa jatuy, sonday-aq muzykalarynda songhy ýsh ghasyr kóleminde birdey janrlardy, shygharmalardy kórkemdeude ortaq garmoniya, oryndaushylyqta birdey aspaptardy qoldanuy, ol elderding muzykalyq tilderin de tym jaqyndatqan. Búghan Evropa kompozitorlarynyng ózderining taqyryptyq (programmalyq) shygharmalarynda kórshiles (evropalyq) elderining әdeby tuyndylaryn arqau etui, sol sebepti әlgi elderding әuenderine úqsatyp jazugha tyrysuy da yqpal etti deuge bolady. Mysaly, Orfey jayyndaghy ejelgi grek anyzynyng taqyrybyna kompozitory shygharma jazbaghan evropalyq el joq shyghar-au. Opera janrynyng atasy sanalatyn italiyandyq K.Monteverdy 1607 jyly “Orfey” operasyn jazsa, osy attas operany 1762 jyly nemis K.Gluk, 1790 jyly orys E.Fomin de jazdy. Al vengr kompozitory F.List 1854 jyly “Orfey” degen simfoniyalyq poema, fransuz J.Offenbah 1858 jyly “Orfey-tozaqta” operettasyn, IY.Stravinskiy 1948 jyly “Orfey” baletin jazdy, t.t. A.Pushkinning “Evgeniy Onegiyn” poemasyndaghy: “Evropy baloveni Orfey”, – degen joldar, sol zamanda Orfey anyzynyng kýlli Evropa kompozitorlarynyng sýiikti taqyrybyna ainalghanyn menzegeni.

Al orystyng úly kompozitory P.Chaykovskiyding shygharmashylyghyna nazar audar-saq, onyng ýsh baletine de fransuz, nemis jazushylarynyng ertegileri negiz bolghanyn, on operasynyng tórteuining mazmúny ózge elder jayynda ekenin kóremiz. Sonday-aq, tórt simfoniyalyq uverturasynyng taqyryby da shetel әdebiyetinen alynghan: “Romeo-Djulietta”, “Dauyl”, “Gamlet”– Shekspir shygharmalary, “Francheska da Riminiy"–Dante boyynsha, al osy kompozitordyng №7-shi simfoniyasy bolyp eseptelinuge tiyis “Manfred” – Bayron poemasy boyynsha shygharylghan.

Al, әigili "Sevili shashtarazy” operasyndaghy oqigha Ispaniyanyng qalasynda ótedi, keyipkerleri – ispandyqtar, al komediya avtory – fransuz Bomarshe, oghan muzyka shygharushy – italiyandyq Dj.Rossiniy!..

Shygharmalarynyng tek әdeby taqyryby ghana emes, búl elderding kompozitorlarynda "ortaq evropalyq" әuen de kezdesedi. Mysaly, orta ghasyrlyq katolik shirkeuining "Dies irae» әuenin fransuz kompozitory G.Berlioz «Fantastikalyq simfoniyasynda» qoldansa, dәl osy әuendi orys kompozitorlary (pravoslaviyalyq bola túra) P.Chaykovskiy «Man-fred» simfoniyasynda, al S.Rahmaninov «Simfoniyalyq biyler» atalatyn shygharmasynda qoldanghan.

Ádebiyeti, muzykasy osylaysha biteqaynasyp ketken evropalyq elderding kóptegen kompozitorlarynyng shygharmalarynda “jiyendik” auys-týiister barshylyq bola túra olardyng “evropalyq ortaq muzykalyq sipatyn” búzbaydy (әriyne, eger ýsh ghasyrdan әridegi ol halyqtardyng dәstýrli muzykasymen salystyrmaghan jaghdayda). Mysaly, 1830-shy jyldary muzykasy Reseyde asa belgili bolghan nemis kompozitory F.Mendelisonnyng (1809-1847) shygharmalaryna elikteuden tughan birqatar orys shygharmalaryn bayqaugha bolady: onyng №14-shi (do minor) “Mәtinsiz әn” atty fortepianolyq piesasy negizinde orys kompozitory A.Varlamov (1801-1848) әigili “Qyzyl sarafan” әnin shygharsa (minordan majorgha auystyryp), sonday-aq, “naghyz orys әni” sanalatyn “Vecherniy zvon” әni de F.Mendelisonnyng “Shotland simfoniyasynyn” (№3) songhy bólimindegi valtorna oryndaytyn әuen negizinde payda bolghandyghyna kýmәn joq. Dәl osy simfoniyanyng 1-bó-limindegi klarnet oryndaytyn “sóileytin” әuendi P.Chaykovskiy (1840-1893) “Aqqu kóli” baletining 3-aktisinen estisek, al әigili “Fortepiano men orkestrge arnalghan №1-shi konsertinin» kirispesi («Adamzat jetistigining dәlәli» retinde kosmosqa jiberilgen әuen) de P.Chaykovskiy ózi asa únatqan – F.Mendelisonnyng “Fingal ýngiri” uverturasynyng negizgi әueni ekeni anyq. Sonday-aq, P.Chaykovskiyding “Gamlet” uverturasyndaghy Offeliyany beyneleytin әuen (qosalqy partiya) Italiya kompozitory Dj.Verdiyding (1813-1901) “Aida” operasynyng 2-aktisindegi “Qyzdar horymen” tym úqsas bolsa, al osy operanyng 4-shi aktisindegi Radames pen Amneris duetining әueni dәl bir nemis kompozitory L.Bethovenning (1770-1827) №14-shi fortepianolyq (“Ayly”) sonatasynyng 3-shi bólimindegi “týiindeushi partiyanyn” әuenine qúrylghanday. Polyak kompozitory F.Shopenning (1810-1849) №2-shi Nokturny Italiya kompozitory V.Belliniyding (1801-1835) “Norma” operasyndaghy Normanyng әigili ariyasy әserinen tughandyghy jayly talay muzyka zertteushileri aitqan. Al orys muzykasynyng klassiygi sanalatyn M.Glinkanyng 1936 j. jazghan «Ivan Susaniyn» operasyndaghy «Vanyanyng әni» turaly zertteushiler: «Pesnya Vaniy» svoey prostotoy y estestvennoy napevnostiu blizka russkim narodnym pesnyam», – deydi. Shyn mәninde, osy «naghyz orys әuenin» M.Glinka Avstriyalyq kompozitor IY.Gaydnnyng 1768 j. jazghan «Aptekari» operasynyng uverturasynan (ortanghy bólimi) alghanyn kóremiz.  Tipti, ondaghan jyldar boyy Resey imperiyasynyng Ánúrany bolghan «Boje, sarya hraniy» әnine de nemis kompozitory F.Shubertting Do-majorly № 9 simfoniyasynyng (1-bólimine Kirispe) әueni paydalanylghanyn bayqaymyz. Muzyka  zertteushileri P.Chaykovskiyding «Evgeniy Onegiyn» operasyndaghy Lenskiyding ariyasy men Vengriya kompozitory F.Listting «Oberman ólkesi» fortepianolyq piesasyndaghy әuen tym úqsas ekenin aitady. Eger múny kezdeysoqtyq emes desek, kimnen kim «jiyendik jasaghanyn anyqtau ýshin F.List shygharmasynyng 1855 j. «Saparly jyldar» jinaghynda jariyalanghanyn, al P.Chaykovskiy operasynyng 1878 j. jazylghanyna nazar audarsaq bolady.

Al, bergi kezennen, zamandastarymyzdyng kópshiligine tanys muzykalyq shygharmalar-dan mysal keltirer bolsaq, latysh kompozitory R.Paulisting “Dolgaya doroga v dunah” filimine jazghan muzykasyndaghy negizgi әuen (leytmotiyv) Italiya kompozitory Dj. Puch-chiniyding (1858-1924) “Bogema” operasynyng 4-shi aktisinen Mimiyding “My odny zdesi, ya pritvorilasi spyashey...” – dep bastalatyn ariozosynyng әueni. Osy әuendi R.Paulis "Pesnya na biys" degen әninde de qoldanghandyqtan júrt ony әnshi A.Pugachevanyng orynda-uynda biledi. Osy әnshini әigili etken «Arlekina» әnining avtory E.Dimitrov әn sonyn braziliyalyq kompozitor K. Gardelding әigili «Por Una Cabera» tangosynyng songhy joly әuenimen ayaqtaghan. (K.Gardel de osy tangosy qayyrmasynyng ýsh jolyn Dj.Verdiyding «Rigoletto» operasynyng songhy aktisindegi tersettegi Djilida partiyasynan alghanyn bayqaymyz). Atalghan kompozitor R.Paulis "Bez tebya" әninde de P.Chaykovskiyding "Romans" atalatyn fortepianolyq piesasynyng әuenin paydalanghan.

IY.Dunaevskiyding «Kubani kazaktary» fiylimine jazghan әigili «Kakim ty byl, takim y ostalsya» dep bastalatyn әni P.Chaykovskiyding №1-shi simfoniyasynyng 1-shi bólimi basyndaghy әuen negizinde shyqsa, A.Pahmutovanyng “Nejnosti” әninde de dәl osy simfoniyasynyng 2-shi bólimindegi әuen paydalanylghanyn estiymiz. Sonday-aq, P.Chaykovskiydin  “Melanholiyalyq serenada"-sy әueni 1960 jyldary shyqqan “Ya v tebe ne vlublen” degen әnning basynda esh ózgerissiz paydalanylghan. «Kóktemning on jeti sәti» filimindegi «Ya proshu, chto ne nado lgati» dep bastalatyn әn әuenin M.Tariyverdiyev nemis kompozitory R.Shumannyng (1810-1856) «Karnaval» fortepianolyq toptamasyndaghy «Estrella» piesasy әserimen shygharghany bayqalady. Tipti KSRO jana qúrylghan kezdegi «Krasnaya armiya vseh siliney» әnining alghashqy jolynan da Mosarttyng №23 fortepianolyq konsertining 2-bólimi  (sony) әuenin estiymiz...

Kompozitorlardyng keyde ózgening shygharmasyn arnayy kórkemdik maqsat kózdep te paydalanuy kezdesedi. Mysaly, fransuz kompozitory K.Sen-Sans (1835-1921) ózining “Hayuanattar karnavaly” (1886 j.) atty suitasynyng “Tasbaqa” piesasynda otandasy J.Offenbahtyng (1819-1880 j.) "Orfey tozaqta” operettasyndaghy jyldam, kónildi oryndalatyn әigili “Kan-Kan"-dy tym jay ekpinde, parodiya retinde qoldansa, al “Pil” piesasynda fransuz kompozitory G.Berliozdyng (1803-1869) “Faustty aiyptau” atty iri shygharmasyndaghy violinalar (skripkalar) nәzik oryndaytyn “Silifter biyin” ebdeysiz pildi beyneleu ýshin, parodiya retinde kontrabastargha oryndatqan.

Fransuzdyng “Jasasyn Genrih tórtinshi” atty әnining әuenin P.Chaykovskiy “Pikovaya dama” operasynda, Grafinya ótken jastyq dәurenin eske alyp, qiyaldaghan sәtte orkestrge oryndatsa, bir ghasyrdan keyin KSRO kompozitory T.Hrennikov ta búl әndi dәl osyghan úqsas maqsatta "Soghys jәne beybitshilik” filimining songhy seriyasynda – tútqyndalghan fransuz әskerining ótkendegi jenisti jyldaryna aitqan joqtauy retinde paydalanghan. Osy әnining әuenin P.Chaykovskiy “Úiqydaghy aru” baletining eng sonyndaghy “Apofeoz"-da jәne qoldanghan.

Últtyq muzykamyzgha ziyansyz plagiattyq qazaq muzykasynda da kezdesedi. Búghan mysal retinde Aqan serining “Qúlager” әnining birneshe jolyn jyldam ekpinge salyp shygharghan B.Bayqadamovtyng “Kel, auylgha, jigitim”, “Manmanger” әnin valis yrghaghyna salyp kórgen Sh.Qaldayaqovtyng “Ana turaly jyr”, S.Kәrimbaevting “Kóktem” әnin negiz etip shygharghan E.Hasanghaliyevting “Auylym-әnim”, halyq әni “Áy-ugay”-dy ýshtik ólshem-nen ekilik ólshemge auystyryp, estradalyq etip shygharghan N.Tilendiyevting “Baldyzym” әnderin, t.b.ataugha bolady. (Osy, "Áy-ugay" alban elining bayy Núrbekting qyzy Saranyng әni ekenin Jambyldyng óz auzynan estigen ghalym E.Ysmayylov esteliginde: "Sol әn jýregimnen mәngi oryn alypty, әli esimde," – dep, Jambyl 1940-jyly taghy da esine týsirip, Tayyr ekeumizge әngimesimen birge ólenin de aityp berdi"– deydi.(Ya.Amandy-qov."Jambyl óner әleminde", Qaynar-1998 j.). Osyghan qaramastan, songhy kezderi konsertterde búl әn "Jambyldiki"–dep habarlanyp jýr!).

 Al, M.Qoyshybaevtyng «Qazaqstan» simfoniyalyq poemasyndaghy «qosalqy әuen» osy kompozitordyng sol kezende tyiym salynghan Shәkerimning «Anadan alghash tughanda» әnimen tanys bolghanyn bayqatady...

Biraq, muzykasyndaghy jýiesi, iyirimi, tilindegi ekpin zandary qazaqtikinen alshaq halyqtardyng әuenderin kompozitorlarymyzdyng óz shygharmalaryna engizip paydalanuy qazaq muzykasyn kosmopolittik kýige dushar etuding tóte joly boldy.

Bóten halyqtyng әuenin әn janrynda kórkemdik maqsat kózdep paydalanu ýrdisine qazaq muzykasynan mysal izder bolsaq, onyng eng alghashqy tәjiriybesi retinde kóptegen muzyka mamandary Abaydyng “Tatiyana sózi” ekenin aitady. Evropalyq kәsiby muzykagha tәn garmoniyalyq minor, pentatonikasyz “tegistelgen” iyirimderi, qazaqsha emes sóz ekpini de bar búl әndi: “Orystyng qay halyq әni paydalanyldy eken?” – dep, әrkim әr saqqa jýgirtip kelgen-di. Al shyn mәnisinde, Abay búl әnine orystyng halyq әnin emes, P.Chaykovskiyding “Aqqu kóli” baletine Introduksiyanyng (kirispe) әuenin negizge alghan. IYә, “Aqqu kóli” baleti bastalysymen-aq “Tatiyana sózi”-ning ýshinshi jolynyng әuenin qaz-qalpynda estiysiz. Ánning ózge tústary da P.Chaykovskiy qoltanbasynday – dybystardyng jogharydan tómen qúldilauyna qúrylghan.

(i.Lermontovtyng “Maskarad” dramasyna muzykany nege armyansha emes, oryssha jazdy dep A.Hachaturyandy eshkim kinәlaghan joq. Ol sóitti eken dep ózge armyan kompoziy-torlary orys muzykasyna eliktep ketpegen ghoy. Osy túrghydan qarasaq, eger Abay orys qyzynyng sezimin beyneleu ýshin arnayy maqsatta orys kompozitorynyng әuenin qoldan-ghan bolsa, al eshqanday kórkemdik maqsatsyz shetel әuenderin, iyirimderin óz shygharmala-ryna jón-josyqsyz engizetin keyingi kompozitorlarymyzdyng qylyqtary týsiniksiz).

Osy әnge qatysty aitar taghy bir mәsele – әnshilerding ony eki týrli mәtinmen oryndauy jayy. Bir әnshiler әn jinaqtarynda berilgen “Tәniri qosqan jar eding sen” dep bastalatyn Abaydyng “Tatiyana sózi” ólenimen oryndauda. Al búl – Tatiyananyng kýieuge shyqqannan song eki jyldan keyin Oneginge aitqan sózi. Ekinshileri, әndi Abaydyng “Tatiyananyng Oneginge haty” ólenimen oryndap jýr. Eger kópshilikting búl әndi:"Orys qyzynyng (әielining emes) móldir mahabbaty turaly" – degen pikirin ornyqtyryp qaldy-ramyz desek, әndi osy, ekinshi: “Amal joq qayttym bildirmey" degen mәtinmen oryndau kerek.

“Qazaqstannyng Reseyge óz erkimen qosyluynyng 250 jyldyghyna arnalghan” delinip 1980-shi jyldary jii oryndalghan “Edil men Jayyq” әninde de I.Jaqanov orystyng halyq әnindey bolyp ketken, IY.Dunaevskiyding "Kubani kazaktary” filimine jazghan “Oy, svetet kalina” jәne E.Rodyginning "Uraliskaya ryabinushka” әni iyirimderin kórkemdik maqsatta arnayy paydalanghan bolar. Biraq, “Neni oiladyn?” әnine de osy “Ryabinushka” onyng erki-nen tys enip ketken siyaqty...

Aty da aityp túrghanday, arnayy “qazaqsha emes” etip jazylghan taghy bir әn – Sh.Qaldayaqovtyng “Sygan serenadasy”. Ras, búl әn biz biletin qazirgi syghan әuenderine emes, ózbek әnshisi B.Zakirovtyng oryndauynda 1950-60-shy jyldary elimizge taralghan iran әuenderining iyirimderine, anyghyn aitsaq “O, keruen aidaushy” әnining sarynyna qúrylghany bayqalady. (Ýndistannyng bir taypasy bolghan syghandardy VI-ghasyrda Iran shahy Bahram-gur óz eline qonystandyrghan, biraq keyinnen olar әr tarapqa kóship ketken degen sóz bar). 1960-shy jyldardyng ayaghynda jinaqqa da shyqqan Sh.Qaldayaqovtyng osy әni, júrt negizinen, evropalyq iyirimderge ýirengendikten be, oryndalyp ketpegen edi. Tek arada qyryq jylday uaqyt ótip, qazaq kýlli әlem әuenderin qabyldaugha “jaraghan” kezde (1998 jyldary) ghana “Sygan serenadasy” qazaqtyng "óz әnine" ainaldy. (Múnday “irandanghan” әnder qataryna K.Dýisekeevting “Ghashyqtar jyry", T.Baqtygereevting "Ghashyqtar senimi" әnin jatqyzugha bolady).

Al qazaq jat әuenderdi qabyldaugha ýirengen 1960-shy jyldary kompozitorlarymyz shetel shygharmalaryn eshqanday kórkemdik maqsatsyz-aq paydalanugha kiristi. Solardyng alghashqysy, orystyn: “Poteryal ya svetok polevoy" – dep bastalatyn "Polevoy svetok” әnin asa óndep әurelenbey-aq “Jas qalam” degen әn retinde halyqqa “úsynghan” әuesqoy kompozitor Q.Esenov boldy. Al kәsipqoy kompozitorlarymyz shetel әuenderin birshama óndep, qazaqshalap qoldandy. Mysaly, J. Biyzening “Arlezianka” dramasyna jazghan “Pastoraliinin“ ortanghy bólimi әuenin S.Múhamedjanov “Terbeledi tyng dala” әnining qayyrmasynda (“Eki ghashyq qol ústasyp kele jatyr onasha”– degen jolynda) qoldan-ghanyn,1970-shi jyldary Mәskeu teledidarynan (“Vremya” habary) aua rayy mәlimetteri aitylghanda bir-eki jyl berilip túrghan A.Glazunovtyng "№1-shi Konserttik valisin" E.Hasanghaliyevting “Núrly tan” әnine negiz etkenin aitsaq bolady. (Óz kezeginde A.Glazunov osy shygharmasyn A.Borodiyn  «Kvartetinin» ýshinshi bólimining («Nokturn») ya osyghan úqsas E.Grigting fortepianolyq piesasy әserimen shygharghany bayqalady). Aspaptyq muzykadan bir mysal – K.Kýmisbekov әigili "Valis"-inde V.Kalinnikovtyng №1-simfoniyasynyng 1-bólimindegi qosalqy (pobochnaya) partiyasynyng әuenin paydalanghanyn birqatar muzyka mamandary aityp jýr.

Mәtinindgi sóz ekpinderi qazaqshagha úqsas bolghandyqtan shyghar, fransuz әnshisi Merie Matie oryndaghan “Mening búl qynyrlyghymdy keshir" әnin Á. Beyseuov “Bir tamasha әn ýshin” әnining qayyrmasynda, al italiyandyq "Ricchi E Povery" toby oryndaytyn "Come Vorre" әni qayyrmasynyng ekilik ólshemin M.Iliyasov ýshtikke ózgertip “Men seni taba almadym” әnining qayyrmasynda tútastay-derlik paydalanghanda qazaqsha “eki tamasha әn” bolyp shygha kelgen!..

Sonday-aq, әlemdik muzykadan habary bar oqyrman T.Sarybavetyng “Ótken kýnder” әnining qayyrmagha deyingi basqy 6 jolyn J.Biyzening “Pert súluy”operasynan Smidting әigili “Serenadasymen”, N.Tilendiyevting “Saghyndym ghoy” әnin P.Chaykovskiyding “Shelkun-chiyk” baletindegi “Arab biyimen”, M.Iliyasovtyng “Men saghan ókpelemeymin” әnin A.Noviy-kovtyng “Dorogiy” әnimen, «Qaazaqy dastarqanym» әnin M.Fradkinning «Za fabrichnoy zastavoy» әnimen, J.Qydyrәliyevting “Egiz lebiz” әnin A.Novikovtyng (“V boy idut odny starikiy” filimine jazghan) "Smuglyanka" әnimen, IY.Saparbaevtyng “Saghynysh sazy” әnining qayyrmasyn A.Eshpaydyng ("Jajda" filimindegi) «My s toboy dva berega» әnimen, E.Belghoziyevting "Jan agha" (keyde "Shәmshimen syrlasu" atalyp jýrgen) әnin italiyandyq E.Kurtisting "Sorrentogha oral" әnimen, R.Taymanovtyng "Sen meni kinәlama" әnin italiyandyq E.Diy.Kapuanyng “O mening kýnim!” әnimen, M.Shahanovtyng “Tughan kýn keshinde”әnining qayyrmasyn japonnyng “Teniz jaghasynda” әnimen, K.Dýisekeevting “Dastarqan” әnin belorusting “V syrom boru tropina” әnimen, B.Dәldenbaevting “Kezdeseyik” әnin E.Martynovtyng "Yablony v svetu" әnimen, K.Alpysbaevtyng “Armanymnyng aqqúsy” әnining qayyrmasyn “Mama menya v sad poslala”– dep bastalatyn "Moldavenyaska" әnimen salystyryp kóruine bolady...

Qazaq halqynyng muzyka salasynda da "últshyl emes, internasionalist" ekendigin dәleldeytin múnday tizimdi әli de jalghastyra beruge bolady. Maqalanyng kelesi tara-uynda solay etuge tura keledi de. Degenmen, qazaqtyng últtyq iyirimderin qoldanbay әn shygharudy ózgelerden erterek "ózindik qoltanba" etken eki kompozitordyng shygharma-shylyghyna arnayy toqtalu kerek siyaqty.

Qay elderding әuenderining qúrandysy ekenin anyqtau qiyn S.Bayterekovting “Áliya” әnin R.Rymbaeva oryndap halyqaralyq jýldege ie bolghanda, neghúrlym qazaqsha emes muzyka jazsang danqyng shyghatyn zaman ornaghany aiqyndalghan edi...Endi, osy kompozitordyng “Dos turaly jyr" әnining basqy tórt jolyn IY.Dunaevskiyding “Moya Moskva” әnimen, “Ómir, ómir" әnin ukrain kompozitory P.Mayboradanyng “Rushnichek" әnimen,"Aq tilek" әnin daghystandyq kompozitor M.Kajlaevtyng "Kubachin bilezigining júmbaghy" filimine jazghan "Vse slova lubvi" duetimen, "Janbyrly týn" әnin A.Zasepinnin: "Esti toliko mig mejdu proshlym y budushiym"-degen qayyrmasy bar, "Sannikov jeri" filimindegi әnimen salystyryp kóriniz!..Ásirese, kýlli týriktektes halyqtar ruhany astana sanap qúrmetteytin Týrkistan qalasy turaly әueni de, sóz ekpinderi de qazaqshadan júrday (1960-jyldary aitylghan «Verish – ne veriysh» әni sarynyndaghy) “Týrkistan” shlyager-әnin estu ynghaysyz-aq. (Al atalghan orys әni M.Raveliding «Antikalyq menuetinen» alynghanyn aita keteyik).

Osynday ekinshi kompozitorymyz T.Múhamedjanovtyng “Qús joly” әnining qayyrma-syn M.Magomaevtyng “Saltanatty әn” qayyrmasymen, al "Aq jelken arman" әnining songhy ýsh jolyn orystyng eski әni "Vyhoju odin ya na dorogu" әnimen ("Klim Samginning ómiri" filiminen esty alasyzdar), al, “Inkәrim-ay” әnin K.Molchanovtyng “Ne uletay” әnimen salystyrynyz (tek, ólshemin valisten, ekilikke auystyrghan).

Osy kompozitorlardyng "qazaq әnin últsyzdandyru" isin odan әri jalghastyryp, әn әueni týgil qazaq tilining sipatyn búzyp myljyngha ainaldyrghan Jenis Seydol-laúly, Seyfullin Jolbarysov t.s.s."jas buyn" kompozitorlardyng shyghar-malaryna últtyq sipat túrghysynan bagha berer bolsaq – byqyghan qatelerden ayaq alyp jýrgisiz bolghandyqtan múghalim qyzyl siyamen dәpter betin bir-aq syzyp "1" qoyatyn olaq oqushynyng jazbasha júmysy eske týsedi. G.Álimbekovanyng shyghar-mashyldyghyn da qazaq әnindegi solaqay qúbylystyng biri der edim...

Osyghan oray: "Óz shygharmashylyghyn bóten halyqtardyng muzykalyq saryn, iyirimderine qúryp, qazaq muzykasyn últtyq sipatta damytugha esh ýles qosa almaghan jandardy "qazaq kompozitory" dep atau jón be?" – degen súraq tuady...

1985 jyly jazghan “Búlaq kózi laylanbasyn” degen maqalamda (“Qazaq әdebiyeti” gazeti, 14.07.1989 j.), bir toyda orys jigitteri ansamblimen polyakting “Súlu qyz” әnining әuenin oinaghanda, sonda otyrghan egde jastaghy qazaqtar: “Oy, bәrekeldi, mynalar qazaqsha әndi de oinay alady eken!” – degenderin aitqan edim. Sondyqtan polyak әnin әldeqashan “óziniki” etip alghan qazaq jogharyda mysalgha keltirgen әnderdi de “naghyz qazaqsha” dep sanasyna sinirip alghandyqtan, mening pikirimmen kelispey “óre týregeleri” anyq. Ókinishtisi, atalynghan “qazaq әnderi” men olardyng sheteldik “týpnúsqasyn” oqyrman salystyra alatynday, notalaryn qosa jariyalaytyn basylym elimizde joq. Sondyqtan әnning qazaqsha ya qazaqsha emes ekenin tekseruding mynaday jolyn úsynamyn: óziniz “qazaqsha” dep eseptep jýrgen “jana” әn әuenin, óleng joldaryndaghy buyn sany onymen birdey dәstýrli әnning sózimen oryndap kóriniz. Mysaly, S.Bayterekovtyn, óleng joly 11 buyndy: “Izdegende tabylatyn qasynnan”, t.b. delingen “Dos turaly jyr" әnin “Elim-ay” әnining sózimen: “Qarataudyng basynan kósh keledi”...– dep, tórt jolyn shyrqap kóriniz. Nemese T.Múhamedjanovtyng “Aq jelken arman” әnin, oghan joldary da, joldardaghy buyn sandary da sәikes Abaydyng “Segiz ayaq” әnining mәtinimen oryndap bayqanyz... Qalay, qazaqsha ma eken?!..

Osynau keltirilgen, Qazaqstan kompozitorlarynyng qazaqsha emes siyaqty әnderining barlyghy KSRO kezinde Kórkemdik kenesterden ótken jәne efirden nasihattalu ýshin taspagha jazylyp, Qazaq KSR tele-radio memlekettik komiytetindegi Kishi kórkemdik keneste tyndalyp, “Altyn qorgha” qabyldanghan! Endeshe: “Kórkemdik kenes mýsheleri әlgi, kompozitorlarymyz “jiyendik” jasap qoyghan әigili shetel muzykalyq shygharmalarynan habarsyz bolghany ma? Shygharmada qazaqshanyng bar-joghyn ajyrata bilmese, qazir Kenes qúrghannan ne payda?!– degen zandy súraq tuady.

(Jalghasy bar)

 Hasen Qoja-Ahmet (Temirjoldy Qoja-Týrk),  kompozitor, ónerzertteushi.

Abai.kz