«ەي، ادامزات! سەندەردى ءبىز ەركەك جانە ايەل ەتىپ جاراتتىق. ءبىر-ءبىرىڭدى تانۋ ءۇشىن ۇلت، ۇلىس ەتىپ جاسادىق».

                                   («حۋجۋرات» سۇرەسى، 13-ءشى ايات. )

4. كوسموپوليتتIك ۆيرۋستار 

ءوزiنiڭ iشكi قۋاتىمەن جاڭعىرىپ دامي الاتىن قاسيەتكە يە ۇلتتىق مۋزىكا تەك سىرتقى ىقپالدان – بوتەن حالىقتىڭ مۋزىكاسىنىڭ مولشەردەن ارتىق ناسيحاتتالۋى سالدارىنان ۇلتتىق سيپاتىن جوعالتۋعا دا بەيiم “قاسيەتكە” يە ەكەن. ارينە، بۇل ۇزاق پروتسەسس. ايتسە دە، سويلەۋ تiلiمەن سالىستىرعاندا مۋزىكالىق تiلدiڭ جويىلۋى الدەقايدا جىلدام جانە سەزiلمەيتiن جاعدايدا وتەدi. ەگەر شەت تiلدi ۇيرەنۋ ادامنىڭ وعان ارنايى دەن قويىپ، ەڭبەكتەنۋiن قاجەت ەتسە، ال بوگدە مۋزىكانىڭ ساناعا سiڭۋi – (“قۇلاقتان كiرiپ، بويدى الۋى”) ادامنىڭ ەركiنەن تىس جانە بايقالماي بولاتىن قۇبىلىس. كومپوزيتورلىق دارىنى بار ادام ءوز ۇلتىنىڭ مۋزىكالىق تەورياسى زاڭدىلىقتارىمەن قارۋلان-باعان جاعدايدا ەستiگەن جات اۋەنi ميىنىڭ بiر تۇكپiرiندە ساقتالىپ قالادى دا، ونىڭ ەركiنەن تىس، مۋزىكالىق شىعارماسىنان بوگدە يiرiم تۇرiندە كورiنiس بەرەدi.

ارينە، قايماعى بۇزىلماعان قازاقي ورتادا ءومiر سۇرگەن وتكەن عاسىرلارداعى كومپو-زيتورلارىمىز قازاق مۋزىكاسىنىڭ تەورياسىن بiلمەي-اق، ونى ينتۋيتيۆتi تۇردە سەزiنiپ ءوز شىعارمالارىن تۋدىرعان. قازاقستانعا بوتەن حالىقتاردىڭ قونىستانۋىنان ونداي ورتانىڭ بۇزىلۋىنا بايلانىستى ۇلتتىق مۋزىكامىزداعى زاڭدىلىقتاردى انىقتاپ، باعدارعا الۋ قاجەتتiلiگi حح-عاسىردىڭ باسىندا-اق تۋعان ەدi.

كەيiنگi جىلدارى كەيبiر مۋزىكا زەرتتەۋشiلەرi 1930-جىلداردان باستالعان قازاق مۋزىكاسىن نوتاعا ءتۇسiرۋ، اسپاپ iشەكتەرiنiڭ بۇراۋى وزگەرتiلۋi, شىعارمانى وركەسترمەن ورىنداۋ ونىڭ ۇندiك ساپاسىن قارابايىرلاندىرعانى جايىندا ماسەلە كوتەرiپ ءجۇر. (بiراق ءداستۇرلi مۋزىكامىزدى ورىنداۋشىلارعا دومبىراعا ەشكi iشەگiن نەمەسە توعىز پەرنە تاعۋعا قازiر كiم بوگەت؟!). ارينە، ۇلتتىق مۋزىكامىزعا ءتان ەجەلگi ۇنگە iزدەۋ سالۋ قۇپتارلىق، قاجەت نارسە. بiراق، قازiر، قازاق مۋزىكاسى الەمنiڭ ءار تاراپىنان ەستiلگەن اۋەندەردiڭ سارىنىنان قۇرالىپ، ۇلتتىق سيپاتىنان جۇرداي بولعان كەزەڭدە، ونىڭ نەگiزiن قالپىنا كەلتiرۋ ماسەلەسiن بiرiنشi كەزەكتە ايتپاي، قوسالقى، ءۇنiنiڭ ساپاسىن iزدەۋ – باس شابىلعاندا “كيiم قان بولىپ، بىلعاندى-اۋ” دەپ ۋايىمداعانمەن بiردەي عوي!

وسى سەبەپتەن ماقالانىڭ بۇل تاراۋىندا وتارشىلدىق كەزەڭدە رەسەي ارقىلى قازاق ەلiنە لاپ قويعان بوگدە اۋەندەردiڭ اسەرi سول كەزەڭ كومپوزيتورلارىنىڭ شىعارمالارىنا قالايشا ەنگەنi, ۇلتتىق سيپاتتى ىسىرىپ، كوسموپوليتتiك كۇيگە قالاي تۇسiرە باستاعانى تۋرالى ناقتى مىسالدار كەلتiرە وتىرىپ سارالاپ كورەلiك.

ارينە، كەيiنگi جىلدارداعى، ۇلتتىق ەرەكشەلiكتەن ادا بولعان، قۇلاققا قونبايتىن اندەردiڭ ءار يiرiمدەرiن تالداپ، كوپسوزدiلiكپەن ماسەلەنi ءتۇسiندiرۋ قاجەتسiز بولار. سون-دىقتان مىسالداردى حالىققا بەلگiلi-اۋ دەگەن، جالپى العاندا ۇلتتىق سيپاتى بار، تەك كەيبiر تۇستارىن جات ەل مۋزىكاسىنىڭ اسەرi شالعان ء(سويتiپ، كەلەسi بۋىننىڭ كوسمو-پوليتتiككە ودان ءارi ەنۋىنە سەبەپ بولعان) شىعارمالاردان عانا كەلتiرۋدi ءجون سانادىق.

كومپوزيتورلاردىڭ جاڭا شىعارماسىنا بوتەن ەل مۋزىكاسىنىڭ قالايشا اسەر ەتەتiنىن مىناداي ەكi جولعا ءبولiپ تالداعان دۇرىس شىعار: ءبiرiنشiسى – بوتەن اۋەن كومپوزيتوردىڭ ەركiنەن تىس، ساناسىنا ۆيرۋستاي، بايقالماي ەنiپ، ءسويتiپ، ول ءوز ۇلتىنىڭ ەمەس، وزگە حالىق-تاردىڭ مۋزىكاسىنا ءتان ينتەرۆال، تريحورد، تەتراحورد سياقتى يiرiمدەرiن، مۋزىكالىق جۇيەسiن (لادىن) شىعارماسىندا قولدانىپ قويۋى. (ال، ەكiنشi جول – سانالى تۇردە كومپوزيتورلاردىڭ پلاگياتتىق جاساۋى تۋرالى كەلەسi تاراۋدا ايتامىز).

قازاق ءۇش عاسىرعا جۋىق رەسەي وتارىندا بولعاندىقتان جالپى ۇلتتىق بولمىسىمىزعا ىقپال، نەگiزiنەن ەۆروپالىق باتىستان جاسالىنعانى بەلگiلi. قۇرمانعازىنىڭ كەيبiر كۇيلەرiندەگi ورىس مۋزىكاسى ەلەمەنتتەرi تۋرالى مۋزىكا زەرتتەۋشiلەرi ايتىپ ءجۇر عوي. ال قازاقتىڭ ءان شىعارۋشى كومپوزيتورلارىنان ورىس قوعامىمەن ەرتەرەك ارالاستا بولعانى اباي قۇنانبايۇلى ەكەنi بەلگiلi. مۇنداي جاعدايدا جانە ءداستۇرلi قازاق مۋزىكاسىنىڭ تەورياسى ءالi ايقىندالماعان، وقىتىلماعان كەزەڭدە اباي شىعارمالارىنا ورىس اۋەندەرiنiڭ يiرiمدەرi ەنبەۋi مۇمكiن ەمەس ەدi. سولاي بولدى دا. مىسالى، سلاۆيان مۋزىكاسىنا ءتان – مينور جۇيەسiنiڭ 5-شi دىبىسىنان جوعارى قاراي كiشi سەكستا (ك.6) ينتەرۆالىنا سەكiرiس مۋزىكامىزدا تۇڭعىش رەت ابايدىڭ “ايتتىم سالەم، قالامقاس” انiندە (بiرiنشi شۋماقتا “قۇربان” دەگەن سوزگە) قولدانىلعان سياقتى. قازاق قۇلاعىنىڭ ك.6-نىڭ بوتەندiگiن بايقاماۋى، قابىلداۋى بۇل ءاننiڭ كەيبiر تۇستارىندا قازاقي پەنتاتونيكا يiرiمدەرiنiڭ بولۋىنان، سونداي-اق ك.6-عا ۇقساس كiشi دەتسيما (ك.10) ينتەرۆالىنىڭ كەيبiر قازاق اندەرiندە ”ا-حاۋ" دەگەن ۆوكاليز تۇرiندە بار بولۋىنان شىعار (حالىق ءانi “ەكi جيرەن”، ءماديدiڭ “قاراكەسەك”، ر.ەلەباەۆتىڭ “جاس قازاق” ءانi, ت.ب.).

اباي اندەرi تۋرالى كومپوزيتور ا.جۇبانوۆ: “ارقا اندەرiنiڭ اسقاق ۇندەرiن ءوزi ەسiتكەن ورىس، ۋكراين حالىق اندەرiنiڭ، قالانىڭ دەموكراتيالىق ءان ۇلگiلەرiنiڭ، ورىستىڭ رومانستىق ليريكاسىنىڭ ۇلگiلەرiمەن قابىستىرىپ، ءتۇرلi بوياۋدان كەلiپ، جاڭا ساپالى ءتۇر تاپتى”، – دەيدi “زامانا بۇلبۇلدارى” اتتى كiتابىندا (127-بەت).

ارينە، وزگە حالىقتارمەن ارالاستا ۇلتتىق مۋزىكانىڭ دا تازالىعىن ساقتاۋ اسا قيىن شارۋا. بۇعان اقىل-ويدىڭ الىبى اباي دا قارسى تۇرا الماعان. قازاق مۋزىكاسىنا قوسىلعان “جاڭا لەپ” سانالاتىن بوتەن اۋەندەر ەلەمەنتتەرiن: مولشەرمەن قوسسا استىڭ ءدامiن كiرگiزiپ، ال ارتىق سالسا استى دامiنەن ايىراتىن تۇزبەن سالىستىرساق بولادى. بۇل “بالانس” اباي اندەرiنiڭ كوپشىلىگىندە ساقتالعان دا. بiراق، “مەن كوردiم ۇزىن قايىڭ قۇلاعانىن” ءانi بiردەن كiشi سەكستا ينتەرۆالىمەن باستالعاندا ورىستىڭ “اح، تى دۋشەنكا” نەمەسە م.بالاكيرەۆتiڭ “وبويمي، پوتسەلۋي” ءانi باستالعان ەكەن دەپ قالاسىڭ. ءارi قاراي دا اندە ۇلتتىق يiرiمدەر كەزدەسپەيدi. بۇل تۋرالى ا.جۇبانوۆ: “مەن كوردiم ۇزىن قايىڭ قۇلاعانىن” اتتى ءانi سول اتتاس ا.رۋبينشتەيننiڭ رومانسىن ەستiپ بارىپ شىعارىلۋى مۇمكiن دەگەن جايلار بار”، – دەيدi (سول كiتابىندا). بiراق، سولاي دەي تۇرا، “قازاقتىڭ 1000 ءانi” جيناعىنا جازعان تۇسiنiك سوزiندە ابايدىڭ ورىس اقىندارىنان اۋدارعان ولەڭدەرiنە شىعارعان اندەرi تۋرالى ا.زاتاەۆيچتىڭ: “شىنىن ايتساق، ونىڭ شىعارعان مەلوديالا-رىنىڭ كوپشiلiگi قازاق مۋزىكاسىنىڭ ستيلiمەن، حاراكتەرiمەن جاناسپايدى”...– دەگەن پiكiرiمەن كەلiسپەي، ا.جۇبانوۆ: "ا.زاتاەۆيچتiڭ اباي تۆورچەستۆوسىنا بەرگەن باعاسى ءۇستiرت، جيىرماسىنشى جىلداردىڭ باسىندا قازاقتا ءالi ەسكiنiڭ ەتەك تارتپاسى قالماي تۇرعان كەزiندە، اباي اينالاسىندا بولعان كەيبiر شولاق پiكiردiڭ ناتيجەسi بولدى، “اباي اندەرi ورىس مۋزىكاسىنىڭ كولەڭكەسi» دەپ قاراۋشىلاردىڭ قولىندا ونى دالەلدەيتiن ەشبiر ايعاعى جوق”، “اباي اندەرi باسقا ينتوناتسيالىق دەمدەردiڭ ارالاسۋى ارقىلى جاڭا زامان تiلi,“سوزدiگi” بار شىعارما بولىپ قالىپتاسقان»، – دەپ (سول كiتابىندا) قاراما-قايشى پىكىرلەر ايتادى. ا.جۇبانوۆتىڭ اباي اندەرiن “دوستىق جىرى بولىپ كەتتi” – دەگەن جانە ەكى داي پىكىر ايتۋىنا سول كەزەڭ ساياساتى ىقپال ەتكەنى بايقالىپ-اق تۇر. ايتسە دە، قازاقتىڭ 2000-عا تارتا ءان-كۇيلەرiن تىڭداپ، نوتاعا ءتۇسiرۋ بارىسىندا وعان ءتان ۇلتتىق يiرiمدەردiڭ بiلگiرi دەڭگەيiنە جەتكەن ا.زاتاەۆيچ ءوز پiكiرiن، اباي اندەرiن حالىق اۋەندەرiمەن، بiرجان سال، اقان سەرi, ۇكiلi ىبىراي، ت.ب. شىعارمالارىمەن سالىستىرا كەلە ايتقان بولار.

بەلگىلى مۋزىكا زەرتتەۋشىسى ب.ەرزاكوۆيچ تە "تۆورچەسكيە سۆيازي كازاحسكوي ي رۋسسكوي مۋزىكي" اتتى كىتاپشاسىندا (الماتى-1962 ج.) اباي اندەرى تۋرالى: "ۆ سبورنيكە "1000 پەسەن" ا.زاتاەۆيچا زا №708 پريۆەدەنا زاپيس پەسني ابايا "كور بولدى جانىم". ۆ پريمەچاني زاتاەۆيچ وتمەتيل، چتو ەتوت "موتيۆ ياۆنو رۋسسكوگو پرويسحوجدەنيا". ي دەيستۆيتەلنو، نەترۋدنو زامەتيت، چتو مەلوديا ەتوي پەسني ابايا وچەن سحوجا س يزۆەستنوي رۋسسكوي نارودنوي پەسنەي "ۆوزلە رەچكي، ۆوزلە موستا". نو وسوبەننو بليزكا ك رۋسسكوي گورودسكوي رومانسوۆوي ليريكە ودنا يز نايبولەە راسپروسترانەننىح ۆ نارودە پەسەن ابايا "ايتتىم سالەم، كالامكاس". ونا ينتوناتسيوننو وكازالاس وچەن بليزكيم ستاريننومۋ رۋسسكومۋ بىتوۆومۋ رومانسۋ "كاريە گلازكي". پري سراۆنەني زاپيسەي "كاريە گلازكي" ي "ايتتىم سالەم، كالامكاس" لەگكو ۆىياۆلياەتسيا پوچتي پولنوە توجدەستۆو مەلودي." – دەپ، دالەل رەتىندە وسى ەكى ءاننىڭ نوتاسىن قاتار جاريالاعان.

(1930-جىلدارى ماسكەۋ، لەنينگراد كونسەرۆاتوريالارىندا، كەيiنiرەك الماتى كونسەر-ۆاتورياسىندا بiلiم العان ماماندارىمىز قازاق مۋزىكاسىنا ۇلتتىق سيپات بەرەتىن قاسيەتتەردi زەرتتەپ، مۋزىكالىق تەوريامىزدى جازۋ ارقىلى جات ەل اۋەندەرiنiڭ كومپوزي-تورلارىمىزدىڭ شىعارمالارىنا ەنۋiنە توسقاۋىل جاساۋلارىنا بولار ەدi. بiراق ولار دا، كەيiنگiلەر دە ا.زاتاەۆيچ پiكiرiنە تەرەڭ بويلامادىق، ءسويتىپ، قازاق مۋزىكاسىنىڭ بولاشاقتاعى دامۋ جولىن ءوز ءداستۇرلi تامىرىمىزدان ەمەس، “مۋزىكامىزداعى جاڭا زامان تiلi» – بوتەن ەل اۋەندەرiنiڭ كiرiگۋiنەن iزدەدiك. سول كەزدەگi ۇكiمەت ساياساتىنىڭ قول-داۋىمەن مۋزىكامىزدىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلiگi “دوستىق جولىندا” مانسۇق ەتiلگەننەن سوڭ بۇل ونەرiمiزدiڭ قانشالىقتى “دامىعانىنىڭ” ناتيجەسi – بۇگiنگi كۇيiمiز”).

ۇلتتىق مۋزىكامىزدىڭ تەورياسى وقۋ ورىندارىندا ارنايى وقىتىلماعاندىقتان “سوقىر تاۋىققا ءبارi بيداي” دەگەندەي، “سلاۆياندىق” ك.6. ينتەرۆالىن قازاق “وزiنiكi” ەتiپ مۋزىكاسىندا وڭدى-سولدى قولدانسا، ە.برۋسيلوۆسكيدiڭ “شولپان” ءانi (اياقتالار تۇسى) ارقىلى قازاق مۋزىكاسىنا مۇلدە جات “ۇشتوندىق” (تريتون) ينتەرۆالىنا دا داۋسىمىزدى سىندىرىپ ۇيرەندiك. ال بۇگiنگi اندەرiمiزدە بۇل ينتەرۆالداردان اياق الىپ جۇرگiسiز. مىسالى، س.بايتەرەكوۆتىڭ “كەزدەر-اي" ءانiنiڭ قايىرماسىنىڭ بiرiنشi جولى كىشى 6. ينتەرۆالىمەن باستالسا، ەكiنشi جولى ۇشتوندىقپەن باستالعان. الگi, “شولپان” انiنەن باستالعان، – ءاندi اياقتارداعى ءداستۇرلi 2-7-1 دىبىستاردىڭ يiرiمiن بۇزۋ دا س.بايتەرەكوۆتىڭ ء“ومiر، ءومiر”، ك.دۇيسەكەەۆتiڭ “داستارقان” اندەرiندە جالعاستى.

1960-شى جىلداردىڭ باسىنان، اسiرەسە، اۋەسقوي كومپوزيتورلاردا فورتەپيانو، گيتارا اسپاپتارىنىڭ سۇيەمەلدەۋ فاكتۋراسىنا ءتان – “اككورد دىبىستارىن ارپەدجيولاۋ” ارقىلى اۋەن شىعارۋ ءۇردiسi ەتەك جايدى. (ق.ەسەنوۆ “جاس قالام”، I.جاقانوۆ “جايلاۋكول كەشتەرi”، ا.قورازباەۆ “ساعىندىم الماتىمدى”، د.سۇلەەۆ «الماتى ءتۇنى»، س.تۇرىسبەكوۆ “اققۋ سازى” ت.ب.). قازاق مۋزىكاسىنا ءتان ەمەس (ل.بەتحوۆەننiڭ №14-شi,“ايلى" سوناتاسىنىڭ 1-شi بولiمiندەگiدەي) بۇل ءيىرىم، تiپتi كەيبiر كۇيلەردە پايدا بولىپ، دومبىرانى گيتاراشا شەرتۋ ورىن الدى. مۇنداي شىعارمالاردىڭ اۆتورلارى كەيiننەن تاجiريبەلi كومپوزيتور بولىپ، ۇلتتىق مۋزىكادا ەلەۋلi ۇلەس قوسقانىمەن، الگiندەي تىرناقالدى كوسموپوليتتiك تۋىندىلا-رىنا سىن كوزiمەن قاراماي، ءالi دە ورىنداۋمەن كەلەدi.

سونداي-اق، حح-عاسىردىڭ 40-شى جىلدارىنان رەسەي وقۋ ورىندارىن تامامداعان كومپوزيتورلارىمىزدىڭ شىعارمالارىندا پايدا بولىپ، جاپپاي قولدانىسقا ەنگەن – ءاندi جوعارى دىبىستا ايقايلاپ اياقتاۋ دا قازاقتىڭ ءداستۇرلi مۋزىكاسىنا جات، بوتەن مۋزىكادان جۇققان نارسە ەدى.

ال ۇلتتىق مۋزىكالىق جۇيەمiزدiڭ جاعدايىن ايتار بولساق، قازاق اندەرiنە ۇلتتىق ەرەكشەلiك بەرiپ كەلگەن ميكسوليديلiك، دوريلiك، فريگيالىق جۇيەلەر 1980-جىلدارعا قاراي قولدانىستان قالىپ، كومپوزيتورلارىمىز ەۆروپا ەلدەرiنiڭ كوپشiلiگi حالىق اندەرiندە قولدانعان ناتۋرالدىق ماجور مەن مينوردا عانا ءان شىعاراتىن بولدى. جانە دە، قازاق مۋزىكاسىندا بار وسى ەكi جۇيەنiڭ ۇلتتىق سيپات بەرەتiن 6 دىبىستىق ءتۇرiن ەمەس، ەۆروپا اۋەندەرiنە ءتان 7 دىبىستىعىن پەنتاتونيكالىق يiرiمدەرسiز، “تەگiستەپ” قولداندى. راس، مۇنداي شىعارمالار مۋزىكامىزدا بۇرىن سيرەك بولسا دا كەزدەسiپ قالاتىن. مىسالى اقان سەرiنiڭ“ماڭماڭگەر” ءانi پەنتاتونيكاعا ءتان يiرiمدەرi از بولعاندىقتان قۇددى 1960-شى جىلداردىڭ باسىندا شىعارىلعان ش.قالداياقوۆتىڭ “انا تۋرالى جىر” انiمەن “زامانداس” سياقتى ەستiلەدi.

سونىمەن قاتار، 1960-جىلداردان اندەرiمiزدە “ەۆروپا مۋزىكاسىندا XVII عاسىردا پايدا بولعان” دەلiنەتiن گارمونيالىق مينور دا (ناتۋرالدىق مينورمەن ارالاسا) جيi قولدانىلا باستادى (ش.قالداياقوۆ –"باقىت قۇشاعىندا”، ت.بازارباەۆ –“قازدار قايتقان-دا”، “تاماشا”، ءا.مولداعايىنوۆ – “العاشقى ۇستازىم”،ت.ب.). الگiندەي، گيتارانىڭ ارپەد-جيولىق سۇيەمەلiنە ەلiكتەپ شىعارىلعان “جىلاڭقى ۆالستەردiڭ” كوپشiلiگi وسى، گارمونيا-لىق مينوردا بولدى. ال 1990-شى جىلداردان كەيiنگi كەزەڭ اندەرiنەن ۇلتتىق جۇيە، ت.ب.نارسەلەر iزدەۋ – بوس اۋرەشiلiك بولار ەدى...

قازاقتىڭ ءداستۇرلi مۋزىكاسىنا جات وسى گارمونيالىق مينور جۇيەسi ەڭ العاش رەت قانداي شىعارمادا قولدانىلدى؟ كەيبiر انشiلەر (ب. دوسىمجانوۆ) وركەستر سۇيەمەلدەۋiمەن بiرجان سالدىڭ “بۋرىلتاي” ءانiن گارمونيالىق مينوردى ارالاستىرا ورىنداعانىمەن، دومبىرا سۇيەمەلiمەن ورىنداۋشىلار وسى ءاندى ناتۋرالدى مينوردا (جەتiنشi دىبىستى جوعارىلاتپاي-اق) ورىنداپ كەلەدi. بiرجان سال اندەرiنiڭ جيناعىندا دا بۇل ءان ناتۋرالدىق مينوردا جازىلعان.

كۇللi انشiلەر ناتۋرالدى مينوردا ورىنداپ كەلگەن اقان سەرiنiڭ “كەربەز سۇلۋ” ءانiن كەي تۇسىن كەيiنگi كەزدە جامبىل اتىنداعى مەملەكەتتىك فيلارمونيانىڭ حور كاپەللاسى گارمونيالىق مينوردا ورىنداپ “جاڭالىق ەنگiزiپ” ءجۇر.

ال “ەكi جيرەن” ءانiنiڭ ەكiنشi ءتۇرi دەلiنiپ، سيرەك ورىندالىپ جۇرگەن "گارمونيالىق مينورداعى جاتتىعۋ” iسپەتتەس ءان ورىس ورتاسىندا ۇزاق تۇرعان بiرەۋدiڭ كەيiنiرەك جىلدا-رى شىعارعانى بولۋى كەرەك.

شىن مانiسiندەگi, ەڭ العاش انىق گارمونيالىق مينور قولدانىلىپ (ەكi جەرiندە) شىعارىلعان قازاق كومپوزيتورىنىڭ تۋىندىسى – ابايدىڭ “تاتيانا ءسوزi” سياقتى. راس، بۇل ءان ەكi-ءۇش ءتۇرلi ورىندالىپ ءجۇر. ءا. نۇعىمانوۆا، ر. باعلانوۆا ءاندi ناتۋرالدى مينوردا ورىنداسا، ر. قويشىباەۆا، ب. تولەگەنوۆا، ج. ەلەبەكوۆ ت.ب. گارمونيالىق مينوردا ايتقان. بiر قىزىعى، ج. ەلەبەكوۆ ءوزi ءاندi گارمونيالىق مينوردا ورىنداعانىمەن، دومبىراسى ءان-نiڭ سول تۇسىن ناتۋرالدى مينوردا قايتالايدى. ايتسە دە، اباي بۇل انىندە ەكi رەت گارمو-نيالىق مينوردى قولدانعان دەپ ويلايمىن. (مۇنىڭ سەبەبi ءسال كەيiنiرەك ايتىلادى).

وسى “تاتيانا ءسوزi” شىعارىلعاننان سوڭ جارتى عاسىردان استام ۋاقىت قازاق كومپوزيتورلارىنىڭ اندەرiندە گارمونيالىق مينور كەزدەسپەۋi ء(ا.ەسپاەۆتىڭ "بەيبىتشىلىك ساقتالادى", ش.قالداياقوۆتىڭ “باقىت قۇشاعىندا” اندەرiنە دەيiن) “تاتيانا ءسوزiنiڭ” كەڭ تارالا قويماعانىن، سونداي-اق، الگi مۋزىكالىق جۇيەنi قازاق “قۇلاعى” جاتسىنىپ، قابىل-داماعانىن كورسەتسە كەرەك.

مۇنى 1950-60-شى جىلداردىڭ وزiندە وسى ءاندi بiرنەشە ءانشiنiڭ ناتۋرالدى مينوردا ورىنداۋىنان-اق بايقاۋعا بولادى.“بۇل ءاندi بiلەسiز بە؟”تەلەحابارىندا جۇرگiزۋشiنiڭ: “ابايدىڭ “تاتيانانىڭ قىرداعى ءانi” كۇللi قازاق ساحاراسىنا تاراپ، ايگiلi بولدى"– دەۋiنiڭ بەكەر ەكەنiن ءدال سول حاباردا ابايمەن اۋدانداس ب. تولەگەنوۆانىڭ بۇل ءاندi تەك الماتىعا كەلگەننەن سوڭ، 1951 جىلى العاش رەت ەسiتiپ، ۇيرەنگەنiن ايتۋى جانە سول وڭىرلىك حابيبا ەلەبەكوۆانىڭ دا: “بiزدiڭ اۋىلدا “تاتيانا ءانiن" بىلايشا ورىندايتىن”، – دەپ،ونى ابايدىڭ “اتا-اناعا كوز قۋانىش” ءانى اۋەنiمەن ورىنداۋى دالەلدەسە كەرەك. سونداي-اق، وسى وڭiردە تۋىپ-ءوسiپ، كەيiنiرەك سەمەي قالاسىندا دا تۋىسى ءانشi امiرە قاشاۋبايۇلىنىڭ قاسىندا كوپ جىل بiرگە بولعان اكەم كارiمجان دا ابايدىڭ تالاي ءانiن ورىنداعانىمەن وسى، “تاتيانا ءسوزi” ءانi تۋرالى ەشتەڭە ايتقان ەمەس.

قازاق مۋزىكاسىندا گارمونيالىق مينوردى قولدانباۋ حح-عاسىردىڭ اياعىنا دەيiن ەۆروپالىق، ت.ب. اۋەندەردەن ۇلتتىق مۋزىكامىزدى اجىراتار ماڭىزدى ەرەكشە-لiك بولعان ەدi. تiپتi كەڭەستiك كەزەڭدەگi قازاق كومپوزيتورلارى وپەرا، سيمفونيا سياقتى ەۆروپالىق ۇلگiدەگi iرi جانرداعى شىعارمالارىنىڭ سۇيەمەلiنiڭ كەيبiر تۇسىندا بولماسا، نەگiزگi اۋەندەرiن گارمونيالىق مينوردى قولدانباستان جازعان. قازاق مۋزىكاسىنا ون عاسىر بويىنا وڭتۇستiگiمiزدەن قۇران ماقامدارى ارقىلى ەنە الماعان “ەكزوتيكالىق مۋزىكالىق جۇيە” باتىستان، وسى گارمونيالىق مينور ارقىلى ءوزi دە دياتونيكالىق جۇيەسiن جوعالتقان ورىس مۋزىكاسى ارقىلى، قازاق مۋزىكاسىنا حح-عاسىردىڭ 60-شى جىلدارى جاپپاي ەنە باستادى. ارينە، بوتەن اۋەندi “جۇقتىرعان” جەكەلەگەن كومپوزيتوردىڭ بiرنەشە شىعارماسى ۇلتتىق مۋزىكانى بiردەن كوسموپوليتتiك باعىتقا تۇسiرە الماس ەدi. قازاق مۋزىكاسىنىڭ اسسيميلياتسيالانۋى ورىستىڭ وتارشىلدىق ساياساتى پارمەنىمەن جوسپارلى تۇردە كەڭەس ۇكiمەتi كەزەڭiندە ءتۇرلi جولدارمەن جۇزەگە اسىرىلدى. رەسەيدەگi, ال 1930-شى جىلداردان ءوز ەلiمiزدە اشىلعان وقۋ ورىندارىنان ەۆروپالىق مۋزىكا نەگىزىندە بiلiم العان قازاق كومپوزيتورلارىنىڭ شىعارمالارىنا قازاق مۋزىكاسىنا ءتان ەمەس يiرiمدەر، ىرعاق-تار بارعان سايىن كوپتەپ ەنە باستادى. سونداي-اق، شەتەل ءانiنiڭ ءسوزiن قازاقشالاپ ورىنداۋ ءۇردiسi دە قازاقتىڭ “قۇلاعىن” جات اۋەندەرگە ۇيرەتۋدە ءوز ءرولiن اتقاردى. 1950-شi جىلداردا ءسوزى قازاقشاعا اۋدارىلعان ورىستىڭ “كاتيۋشا”، گرۋزيننiڭ “سۋليكو”، پولياكتiڭ “سۇلۋ قىز”، ت.ب.اندەردiڭ تىم جيi ورىندالعانى ەسiمدە. ال 1957 جىلى ا.زاتسەپيننiڭ “بiزدiڭ سۇيiكتi دارiگەر” كينوفيلمiنە ورىسشا جازعان “تاكەننiڭ ءانi”، “كوكتەم ۆالسi” سوزدەرiن قازاقشاعا اۋدارىپ، قۇددى بiر ءوزiمiزدiڭ قازاق اندەرiندەي شىرقادىق ەمەس پە؟! ول جىلدارى م.تولەباەۆ، ا.جۇبانوۆ، ت.ب.تاجىريبەلى قازاق كومپوزيتورلارى بولا تۇرا كينولارعا مۋزى-كانى ولارعا جازعىزباۋ دا ارنايى جۇرگiزiلگەن ساياسات بولار؟!.

قازاقتى مۇنداي جولمەن جات اۋەنگە ۇيرەتۋدiڭ “باستاۋ كوزi”، بايقاساق، س.سەيفۋللين فرانتسۋز اۋەنiمەن شىرقاۋ ءۇشiن "جاس قازاق مارسەلەزاسى” ولەڭiن، ال I.جانسۇگiروۆ “قىزىل اسكەر” ولەڭiن جازىپ، ونى ورىستىڭ “پروۆودى” ءانiنiڭ اۋەنiمەن ورىنداۋ كەرەكتiگiن ايتقان 1920- جىلداردا جاتقان سياقتى. ء(انشى ج.قۇجيمانوۆتىڭ ورىنداپ جۇرگەن «الاشوردا مارشى»  دا: «ي پيت بۋدەم، ي گۋليات بۋدەم. ا سمەرت پريدەت – ۋميرات بۋدەم!»، دەگەن ورىستىڭ كوشە ءانىنىڭ اۋەنى). ارينە، كۇندەردىڭ-كۇنى مۇنىڭ قازاق مۋزىكاسىنا زيانى تيەرىن ول اقىندار قايدان ءبىلسىن! ولار تەك سول كەزەڭدەگى: «بۇرىننان بار، تانىمال انگە، ساياسي جاعدايعا سايكەس وزگە ءماتىن جازۋ» ۇردىسىنە ءوز ۇلەستەرىن قوسقان. مىسالى، فرانتسۋز وفيتسەرى رۋجە دە ءليلدىڭ 1792 ج.شىعارعان «مارسەلەزا» ءانىنىڭ اۋەنىن ىقشامداپ ءحىح -عاسىر اياعىندا پ.لاۆروۆ ورىسشا ءماتىن جازۋىمەن «وترەچەمسيا وت ستاروگو ميرا» اتتى ورىس رەۆوليۋتسياشىلدارى ءانى پايدا بولعان. س.سەيفۋللين ءماتىنى «مارسەلەزانىڭ» وسى، ورىسشا نۇسقاسى اۋەنىنە نەگىزدەلىنگەن ەدى. رەسەيدەگى ازامات سوعىسى كەزىنىڭ «سمەلو مى ۆ بوي پويدەم» انىندە دە ا.ابازانىڭ (1845-1915 ج.) بۇرىننان بەلگىلى «ۋترو تۋماننوە» رومانسىنىڭ اۋەنى پايدالانىلسا، ال «ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس اندەرى» سانالاتىن «كاتيۋشا» ءانىن م. بلانتەر سوعىستان ەرتە، 1938 ج. شىعارعان، «سيني پلاتوچەك» ءانىنىڭ تاريحى دا وسىنداي. قازاق انىندەگى وسىعان ۇقساس مىسال رەتىندە «جەلتوقسان كوتەرىلىسىنە ارنالىپ شىعارىلعان» دەلىنگەنىمەن، شىندىعىندا، ولەڭدەرىن اقىندار 1986 جىلدان بۇرىن جازعان «قاسقالداق» جانە «جەلتوقسان جەلى» اندەرىن اتاۋعا بولادى.

ەگەر نەگiزiنەن بiر وڭiردە عانا بەلگiلi بولعان “تاتيانا ءسوزi”، “ۇزىن قايىڭ” سياقتى ورىس مۋزىكاسى ارالاسقان اباي اندەرىنiڭ قازاق مۋزىكاسىنىڭ بۇزىلۋىنا حح-عاسىردىڭ باسىندا ىقپالى ونشا بولا قويماسا، ال الگiندەي، ساياساتتاندىرىلعان جات ەل اۋەنi توتاليتارلىق ۇكiمەتتiڭ پارمەنiمەن قازاقستاننىڭ بارلىق وڭiرiنە ناسيحاتتالعانى انىق.. سوندىقتان بولار، الگi “پروۆودى” ءانiنiڭ سارىنىن قازiر دە اندەرiنە “ازىق” ەتiپ جۇرگەن كومپوزيتورلارىمىز بارشىلىق. (ق.ءجۇنiسوۆتىڭ “قارىنداسىما”، "جىگىتتەر" توبى ورىن-دايتىن "اسىل جەڭەشەم" ءانى، ت.ب.)

قازاق مۋزىكاسىنىڭ اپاتقا شىنداپ بەت بۇرۋى ەكiنشi دۇنيەجۇزiلiك سوعىس، ارتىنشا “تىڭدى يگەرۋ” جەلەۋiمەن قازاقستانعا كسرو-نىڭ ەۆروپالىق بولiگiنەن ميلليونداعان كەلiمسەكتەردi كوشiرiپ اكەلiپ، قازاق حالقىنىڭ سانى ءوز جەرiندە 29-پايىزعا تۇسكەن كەزەڭدە كۇشەيدى. ءدال وسى كەزەڭدە ەلiمiزدە راديولاندىرۋ قارقىندى جۇرگiزiلدi. قازاقستاندى راديو، بي كەشتەرiندەگi كۇيتاباقتار، كينولاردان ەۆروپالىق اۋەندەر تاسقىنى باستى. ەگەر ەجەلدەن قازاق مۋزىكاسى حالىق ورتاسىنان شىعىپ تارالعان بولسا، ەندى “وقىعان” كومپوزيتورلاردىڭ شىعارمالارى راديو ارقىلى استانادان اۋىلعا قاراي تاراتىلدى. ءسوي-تiپ، قازاقستاندا “قايماعى بۇزىلماعان" قازاق مۋزىكاسىنىڭ ورتاسى مۇلدە جويىلدى. اۋىلدا ءجۇرiپ ءار مۋزىكانى قۇلاعى شالىپ قالعان اۋەسقوي كومپوزيتورلاردىڭ "قازاق-شاسى", ەۆروپالىق باعىتتا بiلiم السا دا قازاق مۋزىكاسىنان سانالى تۇردە الشاقتاماۋعا تىرىسقان كەيبىر قالالىق كومپوزيتورلاردiكiنەن وتكەن كوسموپوليت بولىپ شىقتى.

قازاق جاستارى ءداستۇرلi نەگiزدە شىعارىلعان اندەردەن گورi كۇندەلiكتi ەستيتiن شەتەلدiك اۋەندەرگە جاقىن “تۇسiنiكتi” شىعارمالاردى قاجەتسiنۋiنە وراي، كومپوزيتورلارىمىز “زامانا تالابىنا” سايكەس سۇرانىمدى ورىنداۋعا، ءسويتiپ شەتەل جانرلارى (ۆالس، فوكستروت، تانگو، ت.ب.) ىرعاعىندا شىعارمالار جازۋعا تىرىستى. وسىنداي، بوتەن جانر ىرعاقتارىن ءوز اندەرiندە قازاقي پەنتاتونيكالىق يiرiمدەرمەن شەبەر ۇشتاستىرا بiلگەن، سوندىقتان ءار جاڭا ءانىن جاس تا، جاسامىس تا بىرلەسە شىرقاعان كومپوزيتور – سادىق كارiمباەۆ ەدi. ودان كەيiنگi كەزەڭدە كومپوزيتورلار شىعارماسىنىڭ ايگiلi (پوپۋليار) بولۋ-بولماۋى – ونىڭ قازاق قوعامىنداعى مۋزىكالىق تالعامنىڭ قانشالىقتى دەڭگەيدە كوسموپوليتتەنگەن اۋەندi قاجەت ەتەتiندiگiن ءدوپ باسا بiلiپ شىعارىلۋىنا بايلانىستى بولدى. ال، كەيبiر كومپوزيتورلار اسىرا سiلتەپ، شىعارما-لارىن ارتىق مولشەردە شەتەلدەندiرۋ ارقىلى قازاقتى ۇلتتىق مۋزىكاسىنان اۋلاققا كۇشتەپ “قۇلاعىنان سۇيرەدi”. 1967-ءشى جىلى پولشاعا بارىپ كونتسەرت قويعان «دوسمۇقاسان» ءانسامبلى «سۇلۋ قىز» ءانىن «قازاقتىڭ حالىق ءانى» دەپ حابارلاپ پولياكتاردى شالقاسىنان تۇسىرگەن ەكەن. كۇلكىلى ەستەلىككە اينالعان وسى وقيعادان، ويلار بولساق، ۇلت بولمىسىن سومداۋعا ءتيىس رۋحانياتىنىڭ قايسى وزىنىكى، قايسى بوتەندىكى ەكەنىن اجىراتۋدان قالىپ شاتاسقان قازاق حالقىنىڭ تراگەدياسىن كورۋگە بولادى. انسامبلدەگى اۋەسقوي سازشىلار تۇگىل، ول جىلدارى، اسىرەسە شەتەلگە شىعاتىن كونتسەرتتىك رەپەرتۋارلاردى اسا قاتاڭ تسەنزۋرالايتىن قازاق كسر مادەنيەت مينيسترلىگىنىڭ (قۇرامىندا ايگىلى ونەر قايراتكەرلەرى بار) كوميسسياسى دا بۇل ءاننىڭ قازاقتىكى ەمەسىن بىلمەگەن عوي!..

وسىلايشا، 1960-جىلدارى حالقىمىز پولياكتiڭ “سۇلۋ قىز” ءانiن ءوزiنiڭ ءتول، قازاق انiندەي قابىلدايتىن حالگە جەتكەن شاقتا كومپوزيتورلارىمىز ءوز شىعارمالارىندا شەتەل مۋزىكاسى جۇيەسiن، يiرiمدەرiن ارالاستىرۋمەن عانا شەكتەلمەي، ەندi سانالى تۇردە شەتەلدiك بەلگiلi شىعارمالاردى دا پايدالانۋعا كiرiستi.

5. زيانسىز جانە زياندى پلاگياتتىق

ورىستىڭ كلاسسيك كومپوزيتورى م.گلينكا: “مۋزىكانى حالىق شىعارادى، بiز، كوم-پوزيتورلار، ونى تەك وڭدەيمiز”،–دەگەندە، ول عاسىرلار بويىنا تۇزiلگەن ۇلتتىق يiرiم، جۇيەلەردiڭ نەگiزiندە جاڭا مۋزىكالىق شىعارمالار تۋدىرۋدى ايتقان بولار. بiراق بۇرىننان بەلگiلi حالىق اۋەندەرiن ءوز شىعارمالارىندا تۇتاستاي دا، وڭدەپ، وزگەرتiپ پايدالانعان دا كومپوزيتورلار كوپ. ارينە، ولاي ەتۋ شىعارماعا ايقىن ۇلتتىق سيپات بەرەرى جانە حالىق اۋەنiنiڭ اسەمدiگiن وزگە قىرىنان اشۋعا ىقپال ەتەتiنi بەلگىلى. الايدا، حالىق اۋەندەرiن پايدالانۋ iرi جانرلارعا (وپەرا، سيمفونيا، ت.ب.وركەسترلiك شىعارمالاردا، ءار ءتۇرلi اسپاپتارعا ارنالعان ۆارياتسيالاردا) ءتان بولعانىمەن، حالىق اۋەنiن ءان جانرىندا پايدالانىپ “مەنiكi ەدi” دەپ يەمدەنۋ اسا سيرەك جاي. دەگەنمەن، كەيبiر كومپوزيتورلار حالىق اۋەنiن نەمەسە وزگە كومپوزيتوردىڭ شىعارماسىن وزگەرتىڭكىرەپ پايدالانىپ، سونىڭ سارىنى نەگiزiندە "جاڭا شىعارما" تۋدىرۋ ءۇردiسi دە جوق ەمەس. ارينە، بiر حالىقتىڭ نەمەسە مۋزىكالىق تiلi ۇقساس حالىقتاردىڭ كومپوزيتورلارى بiر-بiرiنiڭ شىعارماسىنا “جيەندiك ەتكەننەن”، نە ونى بەلگiلi بiر كوركەمدiك ماقسات ءۇشiن، سونداي-اق زامانىنا سايكەستەي وڭدەپ پايدالانعاننان اۆتورلىق قۇقىعىنا بولماسا، ۇلتتىق مۋزىكاسىنا زيان كەلە قويمايدى. مىسالى، ەۆروپا حالىقتارىنىڭ كوپشiلiگiنiڭ بiر تiلدiك توپقا جاتۋى، سونداي-اق مۋزىكالارىندا سوڭعى ءۇش عاسىر كولەمiندە بiردەي جانرلاردى، شىعارمالاردى كوركەمدەۋدە ورتاق گارمونيا، ورىنداۋشىلىقتا بiردەي اسپاپتاردى قولدانۋى، ول ەلدەردiڭ مۋزىكالىق تiلدەرiن دە تىم جاقىنداتقان. بۇعان ەۆروپا كومپوزيتورلارىنىڭ وزدەرiنiڭ تاقىرىپتىق (پروگراممالىق) شىعارمالارىندا كورشiلەس (ەۆروپالىق) ەلدەرىنىڭ ادەبي تۋىندىلارىن ارقاۋ ەتۋi, سول سەبەپتi الگi ەلدەردiڭ اۋەندەرiنە ۇقساتىپ جازۋعا تىرىسۋى دا ىقپال ەتتi دەۋگە بولادى. مىسالى، ورفەي جايىنداعى ەجەلگi گرەك اڭىزىنىڭ تاقىرىبىنا كومپوزيتورى شىعارما جازباعان ەۆروپالىق ەل جوق شىعار-اۋ. وپەرا جانرىنىڭ اتاسى سانالاتىن يتالياندىق ك.مونتەۆەردي 1607 جىلى “ورفەي” وپەراسىن جازسا، وسى اتتاس وپەرانى 1762 جىلى نەمiس ك.گليۋك، 1790 جىلى ورىس ە.فومين دە جازدى. ال ۆەنگر كومپوزيتورى ف.ليست 1854 جىلى “ورفەي” دەگەن سيمفونيالىق پوەما، فرانتسۋز ج.وففەنباح 1858 جىلى “ورفەي-توزاقتا” وپەرەتتاسىن، ي.ستراۆينسكي 1948 جىلى “ورفەي” بالەتiن جازدى، ت.ت. ا.پۋشكيننiڭ “ەۆگەني ونەگين” پوەماسىنداعى: “ەۆروپى بالوۆەن ورفەي”، – دەگەن جولدار، سول زاماندا ورفەي اڭىزىنىڭ كۇللi ەۆروپا كومپوزيتورلارىنىڭ سۇيiكتi تاقىرىبىنا اينالعانىن مەڭزەگەنى.

ال ورىستىڭ ۇلى كومپوزيتورى پ.چايكوۆسكيدiڭ شىعارماشىلىعىنا نازار اۋدار-ساق، ونىڭ ءۇش بالەتiنە دە فرانتسۋز، نەمiس جازۋشىلارىنىڭ ەرتەگiلەرi نەگiز بولعانىن، ون وپەراسىنىڭ تورتەۋiنiڭ مازمۇنى وزگە ەلدەر جايىندا ەكەنiن كورەمiز. سونداي-اق، ءتورت سيمفونيالىق ۋۆەرتيۋراسىنىڭ تاقىرىبى دا شەتەل ادەبيەتiنەن الىنعان: “رومەو-دجۋلەتتا”، “داۋىل”، “گاملەت”– شەكسپير شىعارمالارى، “فرانچەسكا دا ريميني"–دانتە بويىنشا، ال وسى كومپوزيتوردىڭ №7-ءشى سيمفونياسى بولىپ ەسەپتەلiنۋگە تيiس “مانفرەد” – بايرون پوەماسى بويىنشا شىعارىلعان.

ال، ايگiلi "سەۆيل شاشتارازى” وپەراسىنداعى وقيعا يسپانيانىڭ قالاسىندا وتەدi, كەيiپكەرلەرi – يسپاندىقتار، ال كومەديا اۆتورى – فرانتسۋز بومارشە، وعان مۋزىكا شىعارۋشى – يتالياندىق دج.روسسيني!..

شىعارمالارىنىڭ تەك ادەبي تاقىرىبى عانا ەمەس، بۇل ەلدەردىڭ كومپوزيتورلارىندا "ورتاق ەۆروپالىق" اۋەن دە كەزدەسەدى. مىسالى، ورتا عاسىرلىق كاتوليك شىركەۋىنىڭ "Dies irae» اۋەنىن فرانتسۋز كومپوزيتورى گ.بەرليوز «فانتاستيكالىق سيمفونياسىندا» قولدانسا، ءدال وسى اۋەندى ورىس كومپوزيتورلارى (پراۆوسلاۆيالىق بولا تۇرا) پ.چايكوۆسكي «مان-فرەد» سيمفونياسىندا، ال س.راحمانينوۆ «سيمفونيالىق بيلەر» اتالاتىن شىعارماسىندا قولدانعان.

ادەبيەتi, مۋزىكاسى وسىلايشا بiتەقايناسىپ كەتكەن ەۆروپالىق ەلدەردiڭ كوپتەگەن كومپوزيتورلارىنىڭ شىعارمالارىندا “جيەندiك” اۋىس-تۇيiستەر بارشىلىق بولا تۇرا ولاردىڭ “ەۆروپالىق ورتاق مۋزىكالىق سيپاتىن” بۇزبايدى (ارينە، ەگەر ءۇش عاسىردان ارiدەگi ول حالىقتاردىڭ ءداستۇرلi مۋزىكاسىمەن سالىستىرماعان جاعدايدا). مىسالى، 1830-شى جىلدارى مۋزىكاسى رەسەيدە اسا بەلگiلi بولعان نەمiس كومپوزيتورى ف.مەندەلسوننىڭ (1809-1847) شىعارمالارىنا ەلiكتەۋدەن تۋعان بiرقاتار ورىس شىعارمالارىن بايقاۋعا بولادى: ونىڭ №14-ءشى (دو مينور) ء“ماتiنسiز ءان” اتتى فورتەپيانولىق پەساسى نەگiزiندە ورىس كومپوزيتورى ا.ۆارلاموۆ (1801-1848) ايگiلi “قىزىل سارافان” ءانiن شىعارسا (مينوردان ماجورعا اۋىستىرىپ), سونداي-اق، “ناعىز ورىس ءانi” سانالاتىن “ۆەچەرني زۆون” ءانi دە ف.مەندەلسوننىڭ “شوتلاند سيمفونياسىنىڭ” (№3) سوڭعى بولiمiندەگi ۆالتورنا ورىندايتىن اۋەن نەگiزiندە پايدا بولعاندىعىنا كۇمان جوق. ءدال وسى سيمفونيانىڭ 1-ءبو-لiمiندەگi كلارنەت ورىندايتىن “سويلەيتiن” اۋەندi پ.چايكوۆسكي (1840-1893) “اققۋ كولi” بالەتiنiڭ 3-اكتىسiنەن ەستىسەك، ال ايگiلi “فورتەپيانو مەن وركەسترگە ارنالعان №1-شi كونتسەرتiنiڭ» كiرiسپەسi («ادامزات جەتىستىگىنىڭ ءدالالى» رەتىندە كوسموسقا جىبەرىلگەن اۋەن) دە پ.چايكوۆسكي ءوزi اسا ۇناتقان – ف.مەندەلسوننىڭ “فينگال ۇڭگiرi” ۋۆەرتيۋراسىنىڭ نەگiزگi اۋەنi ەكەنi انىق. سونداي-اق، پ.چايكوۆسكيدiڭ “گاملەت” ۋۆەرتيۋراسىنداعى وففەليانى بەينەلەيتiن اۋەن (قوسالقى پارتيا) يتاليا كومپوزيتورى دج.ۆەرديدiڭ (1813-1901) “ايدا” وپەراسىنىڭ 2-اكتىسىندەگى “قىزدار حورىمەن” تىم ۇقساس بولسا، ال وسى وپەرانىڭ 4-شi اكتىسىندەگi رادامەس پەن امنەريس دۋەتiنiڭ اۋەنi ءدال بiر نەمiس كومپوزيتورى ل.بەتحوۆەننiڭ (1770-1827) №14-شi فورتەپيانولىق (“ايلى”) سوناتاسىنىڭ 3-شi بولiمiندەگi “تۇيiندەۋشi پارتيانىڭ” اۋەنiنە قۇرىلعانداي. پولياك كومپوزيتورى ف.شوپەننiڭ (1810-1849) №2-شi نوكتيۋرنى يتاليا كومپوزيتورى ۆ.بەللينيدiڭ (1801-1835) “نورما” وپەراسىنداعى نورمانىڭ ايگiلi ارياسى اسەرiنەن تۋعاندىعى جايلى تالاي مۋزىكا زەرتتەۋشiلەرi ايتقان. ال ورىس مۋزىكاسىنىڭ كلاسسيگى سانالاتىن م.گلينكانىڭ 1936 ج. جازعان «يۆان سۋسانين» وپەراسىنداعى «ۆانيانىڭ ءانى» تۋرالى زەرتتەۋشىلەر: «پەسنيا ۆاني» سۆوەي پروستوتوي ي ەستەستۆەننوي ناپەۆنوستيۋ بليزكا رۋسسكيم نارودنىم پەسنيام»، – دەيدى. شىن مانىندە، وسى «ناعىز ورىس اۋەنىن» م.گلينكا اۆستريالىق كومپوزيتور ي.گايدننىڭ 1768 ج. جازعان «اپتەكار» وپەراسىنىڭ ۋۆەرتيۋراسىنان (ورتاڭعى ءبولىمى) العانىن كورەمىز.  ءتىپتى، ونداعان جىلدار بويى رەسەي يمپەرياسىنىڭ ءانۇرانى بولعان «بوجە، تساريا حراني» انىنە دە نەمىس كومپوزيتورى ف.شۋبەرتتىڭ دو-ماجورلى № 9 سيمفونياسىنىڭ (1-بولىمىنە كىرىسپە) اۋەنى پايدالانىلعانىن بايقايمىز. مۋزىكا  زەرتتەۋشىلەرى پ.چايكوۆسكيدىڭ «ەۆگەني ونەگين» وپەراسىنداعى لەنسكيدىڭ ارياسى مەن ۆەنگريا كومپوزيتورى ف.ءليستتىڭ «وبەرمان ولكەسى» فورتەپيانولىق پەساسىنداعى اۋەن تىم ۇقساس ەكەنىن ايتادى. ەگەر مۇنى كەزدەيسوقتىق ەمەس دەسەك، كىمنەن كىم «جيەندىك جاساعانىن انىقتاۋ ءۇشىن ف.ليست شىعارماسىنىڭ 1855 ج. «ساپارلى جىلدار» جيناعىندا جاريالانعانىن، ال پ.چايكوۆسكي وپەراسىنىڭ 1878 ج. جازىلعانىنا نازار اۋدارساق بولادى.

ال، بەرگi كەزەڭنەن، زامانداستارىمىزدىڭ كوپشىلىگىنە تانىس مۋزىكالىق شىعارمالار-دان مىسال كەلتiرەر بولساق، لاتىش كومپوزيتورى ر.پاۋلستiڭ “دولگايا دوروگا ۆ ديۋناح” فيلمiنە جازعان مۋزىكاسىنداعى نەگiزگi اۋەن (لەيتموتيۆ) يتاليا كومپوزيتورى دج. پۋچ-چينيدiڭ (1858-1924) “بوگەما” وپەراسىنىڭ 4-شi اكتىسiنەن ميميدiڭ “مى ودني زدەس، يا پريتۆوريلاس سپياششەي...” – دەپ باستالاتىن اريوزوسىنىڭ اۋەنi. وسى اۋەندi ر.پاۋلس "پەسنيا نا بيس" دەگەن انiندە دە قولدانعاندىقتان جۇرت ونى ءانشى ا.پۋگاچەۆانىڭ ورىندا-ۋىندا بiلەدى. وسى ءانشىنى ايگىلى ەتكەن «ارلەكينا» ءانىنىڭ اۆتورى ە.ديميتروۆ ءان سوڭىن برازيليالىق كومپوزيتور ك. گاردەلدىڭ ايگىلى «Por Una Cabera» تانگوسىنىڭ سوڭعى جولى اۋەنىمەن اياقتاعان. (ك.گاردەل دە وسى تانگوسى قايىرماسىنىڭ ءۇش جولىن دج.ۆەرديدىڭ «ريگولەتتو» وپەراسىنىڭ سوڭعى اكتىسىندەگى تەرتسەتتەگى دجيلدا پارتياسىنان العانىن بايقايمىز). اتالعان كومپوزيتور ر.پاۋلس "بەز تەبيا" انىندە دە پ.چايكوۆسكيدىڭ "رومانس" اتالاتىن فورتەپيانولىق پەساسىنىڭ اۋەنىن پايدالانعان.

ي.دۋناەۆسكيدىڭ «كۋبان كازاكتارى» فيلىمىنە جازعان ايگىلى «كاكيم تى بىل، تاكيم ي وستالسيا» دەپ باستالاتىن ءانى پ.چايكوۆسكيدىڭ №1-شi سيمفونياسىنىڭ 1-شi ءبولiمi باسىنداعى اۋەن نەگiزiندە شىقسا، ا.پاحمۋتوۆانىڭ “نەجنوست” انiندە دە ءدال وسى سيمفونياسىنىڭ 2-شi بولiمiندەگi اۋەن پايدالانىلعانىن ەستيمىز. سونداي-اق، پ.چايكوۆسكيدىڭ  “مەلانحوليالىق سەرەنادا"-سى اۋەنi 1960 جىلدارى شىققان “يا ۆ تەبە نە ۆليۋبلەن” دەگەن ءاننiڭ باسىندا ەش وزگەرiسسiز پايدالانىلعان. «كوكتەمنىڭ ون جەتى ءساتى» فيلمىندەگى «يا پروشۋ، چتو نە نادو لگات» دەپ باستالاتىن ءان اۋەنىن م.تاريۆەرديەۆ نەمىس كومپوزيتورى ر.شۋماننىڭ (1810-1856) «كارناۆال» فورتەپيانولىق توپتاماسىنداعى «Estrella» پەساسى اسەرىمەن شىعارعانى بايقالادى. ءتىپتى كسرو جاڭا قۇرىلعان كەزدەگى «كراسنايا ارميا ۆسەح سيلنەي» ءانىنىڭ العاشقى جولىنان دا موتسارتتىڭ №23 فورتەپيانولىق كونتسەرتىنىڭ 2-ءبولىمى  (سوڭى) اۋەنىن ەستيمىز...

كومپوزيتورلاردىڭ كەيدە وزگەنiڭ شىعارماسىن ارنايى كوركەمدiك ماقسات كوزدەپ تە پايدالانۋى كەزدەسەدi. مىسالى، فرانتسۋز كومپوزيتورى ك.سەن-سانس (1835-1921) ءوزiنiڭ “حايۋاناتتار كارناۆالى” (1886 ج.) اتتى سيۋيتاسىنىڭ “تاسباقا” پەساسىندا وتانداسى ج.وففەنباحتىڭ (1819-1880 ج.) "ورفەي توزاقتا” وپەرەتتاسىنداعى جىلدام، كوڭiلدi ورىندالاتىن ايگiلi “كان-كان"-دى تىم جاي ەكپiندە، پاروديا رەتىندە قولدانسا، ال “پiل” پەساسىندا فرانتسۋز كومپوزيتورى گ.بەرليوزدىڭ (1803-1869) “فاۋستتى ايىپتاۋ” اتتى iرi شىعارماسىنداعى ۆيولينالار (سكريپكالار) نازiك ورىندايتىن “سيلفتەر بيiن” ەبدەيسىز پiلدi بەينەلەۋ ءۇشiن، پاروديا رەتىندە كونتراباستارعا ورىنداتقان.

فرانتسۋزدىڭ “جاساسىن گەنريح ءتورتiنشi” اتتى ءانiنiڭ اۋەنiن پ.چايكوۆسكي “پيكوۆايا داما” وپەراسىندا، گرافينيا وتكەن جاستىق داۋرەنىن ەسكە الىپ، قيالداعان ساتتە وركەسترگە ورىنداتسا، بiر عاسىردان كەيiن كسرو كومپوزيتورى ت.حرەننيكوۆ تا بۇل ءاندi ءدال وسىعان ۇقساس ماقساتتا "سوعىس جانە بەيبiتشiلiك” فيلمiنiڭ سوڭعى سەرياسىندا – تۇتقىندالعان فرانتسۋز اسكەرىنىڭ وتكەندەگi جەڭiستi جىلدارىنا ايتقان جوقتاۋى رەتiندە پايدالانعان. وسى ءانiنiڭ اۋەنiن پ.چايكوۆسكي “ۇيقىداعى ارۋ” بالەتiنiڭ ەڭ سوڭىنداعى “اپوفەوز"-دا جانە قولدانعان.

ۇلتتىق مۋزىكامىزعا زيانسىز پلاگياتتىق قازاق مۋزىكاسىندا دا كەزدەسەدi. بۇعان مىسال رەتiندە اقان سەرiنiڭ “قۇلاگەر” ءانiنiڭ بiرنەشە جولىن جىلدام ەكپiنگە سالىپ شىعارعان ب.بايقاداموۆتىڭ “كەل، اۋىلعا، جiگiتiم”، “ماڭماڭگەر” ءانiن ۆالس ىرعاعىنا سالىپ كورگەن ش.قالداياقوۆتىڭ “انا تۋرالى جىر”، س.كارiمباەۆتiڭ “كوكتەم” ءانiن نەگiز ەتiپ شىعارعان ە.حاسانعاليەۆتiڭ “اۋىلىم-ءانiم”، حالىق ءانi ء“اي-ۋگاي”-دى ۇشتiك ولشەم-نەن ەكiلiك ولشەمگە اۋىستىرىپ، ەسترادالىق ەتiپ شىعارعان ن.تiلەنديەۆتiڭ “بالدىزىم” اندەرiن، ت.ب.اتاۋعا بولادى. (وسى، ء"اي-ۋگاي" البان ەلىنىڭ بايى نۇربەكتىڭ قىزى سارانىڭ ءانى ەكەنىن جامبىلدىڭ ءوز اۋزىنان ەستىگەن عالىم ە.ىسمايىلوۆ ەستەلىگىندە: "سول ءان جۇرەگىمنەن ماڭگى ورىن الىپتى، ءالى ەسىمدە،" – دەپ، جامبىل 1940-جىلى تاعى دا ەسىنە ءتۇسىرىپ، تايىر ەكەۋمىزگە اڭگىمەسىمەن بىرگە ولەڭىن دە ايتىپ بەردى"– دەيدى.(يا.اماندى-قوۆ."جامبىل ونەر الەمىندە", قاينار-1998 ج.). وسىعان قاراماستان، سوڭعى كەزدەرى كونتسەرتتەردە بۇل ءان "جامبىلدىكى"–دەپ حابارلانىپ ءجۇر!).

 ال، م.قويشىباەۆتىڭ «قازاقستان» سيمفونيالىق پوەماسىنداعى «قوسالقى اۋەن» وسى كومپوزيتوردىڭ سول كەزەڭدە تىيىم سالىنعان شاكەرىمنىڭ «انادان العاش تۋعاندا» انىمەن تانىس بولعانىن بايقاتادى...

بiراق، مۋزىكاسىنداعى جۇيەسi, ءيiرiمى، تiلiندەگi ەكپiن زاڭدارى قازاقتiكiنەن الشاق حالىقتاردىڭ اۋەندەرiن كومپوزيتورلارىمىزدىڭ ءوز شىعارمالارىنا ەنگiزiپ پايدالانۋى قازاق مۋزىكاسىن كوسموپوليتتiك كۇيگە دۋشار ەتۋدiڭ توتە جولى بولدى.

بوتەن حالىقتىڭ اۋەنiن ءان جانرىندا كوركەمدiك ماقسات كوزدەپ پايدالانۋ ۇردiسiنە قازاق مۋزىكاسىنان مىسال iزدەر بولساق، ونىڭ ەڭ العاشقى تاجiريبەسi رەتiندە كوپتەگەن مۋزىكا ماماندارى ابايدىڭ “تاتيانا ءسوزi” ەكەنiن ايتادى. ەۆروپالىق كاسiبي مۋزىكاعا ءتان گارمونيالىق مينور، پەنتاتونيكاسىز “تەگiستەلگەن” يiرiمدەرi, قازاقشا ەمەس ءسوز ەكپiنi دە بار بۇل ءاندى: “ورىستىڭ قاي حالىق ءانi پايدالانىلدى ەكەن؟” – دەپ، اركiم ءار ساققا جۇگiرتiپ كەلگەن-دi. ال شىن مانiسiندە، اباي بۇل انiنە ورىستىڭ حالىق ءانiن ەمەس، پ.چايكوۆسكيدiڭ “اققۋ كولi” بالەتiنە ينترودۋكتسيانىڭ (كiرiسپە) اۋەنiن نەگiزگە العان. ءيا، “اققۋ كولi” بالەتi باستالىسىمەن-اق “تاتيانا ءسوزi”-نiڭ ءۇشiنشi جولىنىڭ اۋەنiن قاز-قالپىندا ەستيسiز. ءاننiڭ وزگە تۇستارى دا پ.چايكوۆسكي قولتاڭباسىنداي – دىبىستاردىڭ جوعارىدان تومەن قۇلديلاۋىنا قۇرىلعان.

(يۋ.لەرمونتوۆتىڭ “ماسكاراد” دراماسىنا مۋزىكانى نەگە ارميانشا ەمەس، ورىسشا جازدى دەپ ا.حاچاتۋرياندى ەشكiم كiنالاعان جوق. ول ءسويتتi ەكەن دەپ وزگە ارميان كومپوزي-تورلارى ورىس مۋزىكاسىنا ەلiكتەپ كەتپەگەن عوي. وسى تۇرعىدان قاراساق، ەگەر اباي ورىس قىزىنىڭ سەزiمiن بەينەلەۋ ءۇشiن ارنايى ماقساتتا ورىس كومپوزيتورىنىڭ اۋەنiن قولدان-عان بولسا، ال ەشقانداي كوركەمدiك ماقساتسىز شەتەل اۋەندەرiن، يiرiمدەرiن ءوز شىعارمالا-رىنا ءجون-جوسىقسىز ەنگىزەتىن كەيiنگi كومپوزيتورلارىمىزدىڭ قىلىقتارى تۇسiنiكسiز).

وسى انگە قاتىستى ايتار تاعى بiر ماسەلە – انشiلەردiڭ ونى ەكi ءتۇرلi ماتiنمەن ورىنداۋى جايى. بiر انشiلەر ءان جيناقتارىندا بەرiلگەن ء“تاڭiرi قوسقان جار ەدiڭ سەن” دەپ باستالاتىن ابايدىڭ “تاتيانا ءسوزi” ولەڭiمەن ورىنداۋدا. ال بۇل – تاتيانانىڭ كۇيەۋگە شىققاننان سوڭ ەكi جىلدان كەيiن ونەگينگە ايتقان ءسوزi. ەكiنشiلەرi, ءاندi ابايدىڭ “تاتيانانىڭ ونەگينگە حاتى” ولەڭiمەن ورىنداپ ءجۇر. ەگەر كوپشiلiكتiڭ بۇل ءاندi:"ورىس قىزىنىڭ (ايەلiنiڭ ەمەس) ءمولدiر ماحابباتى تۋرالى" – دەگەن پiكiرiن ورنىقتىرىپ قالدى-رامىز دەسەك، ءاندi وسى، ەكiنشi: “امال جوق قايتتىم بiلدiرمەي" دەگەن ماتiنمەن ورىنداۋ كەرەك.

“قازاقستاننىڭ رەسەيگە ءوز ەركiمەن قوسىلۋىنىڭ 250 جىلدىعىنا ارنالعان” دەلiنiپ 1980-شi جىلدارى جيi ورىندالعان “ەدiل مەن جايىق” انiندە دە I.جاقانوۆ ورىستىڭ حالىق انiندەي بولىپ كەتكەن، ي.دۋناەۆسكيدiڭ "كۋبان كازاكتارى” فيلمiنە جازعان “وي، تسۆەتەت كالينا” جانە ە.رودىگيننىڭ "ۋرالسكايا ريابينۋشكا” ءانى يiرiمدەرiن كوركەمدiك ماقساتتا ارنايى پايدالانعان بولار. بiراق، “نەنi ويلادىڭ؟” انiنە دە وسى “ريابينۋشكا” ونىڭ ەركi-نەن تىس ەنiپ كەتكەن سياقتى...

اتى دا ايتىپ تۇرعانداي، ارنايى “قازاقشا ەمەس” ەتiپ جازىلعان تاعى بiر ءان – ش.قالداياقوۆتىڭ “تسىگان سەرەناداسى”. راس، بۇل ءان بiز بiلەتiن قازiرگi سىعان اۋەندەرiنە ەمەس، وزبەك ءانشiسi ب.زاكيروۆتىڭ ورىنداۋىندا 1950-60-شى جىلدارى ەلiمiزگە تارالعان يران اۋەندەرiنiڭ يiرiمدەرiنە، انىعىن ايتساق “و، كەرۋەن ايداۋشى” ءانiنiڭ سارىنىنا قۇرىلعانى بايقالادى. ء(ۇندiستاننىڭ بiر تايپاسى بولعان سىعانداردى VI-عاسىردا يران شاحى باحرام-گۋر ءوز ەلىنە قونىستاندىرعان، بiراق كەيiننەن ولار ءار تاراپقا كوشiپ كەتكەن دەگەن ءسوز بار). 1960-شى جىلداردىڭ اياعىندا جيناققا دا شىققان ش.قالداياقوۆتىڭ وسى ءانi, جۇرت نەگiزiنەن، ەۆروپالىق يiرiمدەرگە ۇيرەنگەندiكتەن بە، ورىندالىپ كەتپەگەن ەدi. تەك ارادا قىرىق جىلداي ۋاقىت ءوتiپ، قازاق كۇللi الەم اۋەندەرiن قابىلداۋعا “جاراعان” كەزدە (1998 جىلدارى) عانا “تسىگان سەرەناداسى” قازاقتىڭ ء"وز انىنە" اينالدى. (مۇنداي “يراندانعان” اندەر قاتارىنا ك.دۇيسەكەەۆتiڭ “عاشىقتار جىرى", ت.باقتىگەرەەۆتiڭ "عاشىقتار سەنىمى" ءانىن جاتقىزۋعا بولادى).

ال قازاق جات اۋەندەردi قابىلداۋعا ۇيرەنگەن 1960-شى جىلدارى كومپوزيتورلارىمىز شەتەل شىعارمالارىن ەشقانداي كوركەمدiك ماقساتسىز-اق پايدالانۋعا كiرiستi. سولاردىڭ العاشقىسى، ورىستىڭ: “پوتەريال يا تسۆەتوك پولەۆوي" – دەپ باستالاتىن "پولەۆوي تسۆەتوك” ءانiن اسا وڭدەپ اۋرەلەنبەي-اق “جاس قالام” دەگەن ءان رەتiندە حالىققا “ۇسىنعان” اۋەسقوي كومپوزيتور ق.ەسەنوۆ بولدى. ال كاسiپقوي كومپوزيتورلارىمىز شەتەل اۋەندەرiن بiرشاما وڭدەپ، قازاقشالاپ قولداندى. مىسالى، ج. بيزەنiڭ “ارلەزيانكا” دراماسىنا جازعان “پاستورالiنiڭ“ ورتاڭعى ءبولiمi اۋەنiن س.مۇحامەدجانوۆ “تەربەلەدi تىڭ دالا” ءانiنىڭ قايىرماسىندا (“ەكi عاشىق قول ۇستاسىپ كەلە جاتىر وڭاشا”– دەگەن جولىندا) قولدان-عانىن،1970-شi جىلدارى ماسكەۋ تەلەديدارىنان (“ۆرەميا” حابارى) اۋا رايى مالiمەتتەرi ايتىلعاندا بiر-ەكi جىل بەرiلiپ تۇرعان ا.گلازۋنوۆتىڭ "№1-شi كونتسەرتتiك ۆالسiن" ە.حاسانعاليەۆتiڭ “نۇرلى تاڭ” انiنە نەگiز ەتكەنiن ايتساق بولادى. ء(وز كەزەگىندە ا.گلازۋنوۆ وسى شىعارماسىن ا.بورودين  «كۆارتەتىنىڭ» ءۇشىنشى ءبولىمىنىڭ («نوكتيۋرن») يا وسىعان ۇقساس ە.گريگتىڭ فورتەپيانولىق پەساسى اسەرىمەن شىعارعانى بايقالادى). اسپاپتىق مۋزىكادان ءبىر مىسال – ك.كۇمىسبەكوۆ ايگىلى "ۆالس"-ىندە ۆ.كاليننيكوۆتىڭ №1-سيمفونياسىنىڭ 1-بولىمىندەگى قوسالقى (پوبوچنايا) پارتياسىنىڭ اۋەنىن پايدالانعانىن بىرقاتار مۋزىكا ماماندارى ايتىپ ءجۇر.

ماتىنىندگى ءسوز ەكپiندەرى قازاقشاعا ۇقساس بولعاندىقتان شىعار، فرانتسۋز ءانشiسi مەرە ماتە ورىنداعان “مەنىڭ بۇل قىڭىرلىعىمدى كەشىر" ءانiن ءا. بەيسەۋوۆ “بiر تاماشا ءان ءۇشiن” ءانiنiڭ قايىرماسىندا، ال يتالياندىق "Ricchi E Povery" توبى ورىندايتىن "Come Vorre" ءانى قايىرماسىنىڭ ەكىلىك ولشەمىن م.ءىلياسوۆ ۇشتىككە وزگەرتىپ “مەن سەنi تابا المادىم” ءانiنiڭ قايىرماسىندا تۇتاستاي-دەرلىك پايدالانعاندا قازاقشا “ەكi تاماشا ءان” بولىپ شىعا كەلگەن!..

سونداي-اق، الەمدiك مۋزىكادان حابارى بار وقىرمان ت.سارىباۆەتىڭ “وتكەن كۇندەر” ءانiنiڭ قايىرماعا دەيىنگى باسقى 6 جولىن ج.بيزەنiڭ “پەرت سۇلۋى”وپەراسىنان سميدتiڭ ايگiلi “سەرەناداسىمەن”، ن.تiلەنديەۆتiڭ “ساعىندىم عوي” ءانiن پ.چايكوۆسكيدiڭ “ششەلكۋن-چيك” بالەتiندەگi “اراب بيiمەن”، م.Iلياسوۆتىڭ “مەن ساعان وكپەلەمەيمiن” ءانiن ا.نوۆي-كوۆتىڭ “دوروگي” انiمەن، «قاازاقى داستارقانىم» ءانىن م.فرادكيننىڭ «زا فابريچنوي زاستاۆوي» انىمەن، ج.قىدىراليەۆتiڭ “ەگiز لەبiز” ءانiن ا.نوۆيكوۆتىڭ (“ۆ بوي يدۋت ودني ستاريكي” فيلمiنە جازعان) "سمۋگليانكا" انiمەن، ي.ساپارباەۆتىڭ “ساعىنىش سازى” ءانiنىڭ قايىرماسىن ا.ەشپايدىڭ ("جاجدا" فيلمiندەگi) «مى س توبوي دۆا بەرەگا» انiمەن، ە.بەلعوزيەۆتiڭ "جان اعا" (كەيدە "شامشىمەن سىرلاسۋ" اتالىپ جۇرگەن) ءانىن يتالياندىق ە.كۋرتيستىڭ "سوررەنتوعا ورال" انىمەن، ر.تايمانوۆتىڭ "سەن مەنى كىنالاما" ءانىن يتالياندىق ە.دي.كاپۋانىڭ “و مەنiڭ كۇنiم!” انiمەن، م.شاحانوۆتىڭ “تۋعان كۇن كەشiندە”انiنىڭ قايىرماسىن جاپوننىڭ “تەڭiز جاعاسىندا” انiمەن، ك.دۇيسەكەەۆتiڭ “داستارقان” ءانiن بەلورۋستiڭ “ۆ سىروم بورۋ تروپينا” انiمەن، ب.دالدەنباەۆتىڭ “كەزدەسەيiك” ءانiن ە.مارتىنوۆتىڭ "يابلوني ۆ تسۆەتۋ" انىمەن، ك.الپىسباەۆتىڭ “ارمانىمنىڭ اققۇسى” ءانiنىڭ قايىرماسىن “ماما مەنيا ۆ ساد پوسلالا”– دەپ باستالاتىن "مولداۆەنياسكا" انiمەن سالىستىرىپ كورۋىنە بولادى...

قازاق حالقىنىڭ مۋزىكا سالاسىندا دا "ۇلتشىل ەمەس، ينتەرناتسيوناليست" ەكەندىگىن دالەلدەيتىن مۇنداي ءتىزىمدى ءالى دە جالعاستىرا بەرۋگە بولادى. ماقالانىڭ كەلەسى تارا-ۋىندا سولاي ەتۋگە تۋرا كەلەدى دە. دەگەنمەن، قازاقتىڭ ۇلتتىق يىرىمدەرىن قولدانباي ءان شىعارۋدى وزگەلەردەن ەرتەرەك "وزىندىك قولتاڭبا" ەتكەن ەكi كومپوزيتوردىڭ شىعارما-شىلىعىنا ارنايى توقتالۋ كەرەك سياقتى.

قاي ەلدەردiڭ اۋەندەرiنiڭ قۇراندىسى ەكەنiن انىقتاۋ قيىن س.بايتەرەكوۆتiڭ ء“اليا” ءانiن ر.رىمباەۆا ورىنداپ حالىقارالىق جۇلدەگە يە بولعاندا، نەعۇرلىم قازاقشا ەمەس مۋزىكا جازساڭ داڭقىڭ شىعاتىن زامان ورناعانى ايقىندالعان ەدi...ەندi, وسى كومپوزيتوردىڭ “دوس تۋرالى جىر" ءانiنiڭ باسقى ءتورت جولىن ي.دۋناەۆسكيدiڭ “مويا موسكۆا” انiمەن، ء“ومىر، ءومىر" ءانiن ۋكراين كومپوزيتورى پ.مايبورادانىڭ “رۋشنيچەك" انiمەن،"اق تىلەك" ءانiن داعىستاندىق كومپوزيتور م.كاجلاەۆتىڭ "كۋباچين بىلەزىگىنىڭ جۇمباعى" فيلمىنە جازعان "ۆسە سلوۆا ليۋبۆي" دۋەتىمەن، "جاڭبىرلى ءتۇن" ءانىن ا.زاتسەپيننىڭ: "ەست تولكو ميگ مەجدۋ پروشلىم ي بۋدۋششيم"-دەگەن قايىرماسى بار، "ساننيكوۆ جەرى" فيلمىندەگى انiمەن سالىستىرىپ كورiڭiز!..اسiرەسە، كۇللi تۇرiكتەكتەس حالىقتار رۋحاني استانا ساناپ قۇرمەتتەيتiن تۇركiستان قالاسى تۋرالى اۋەنi دە، ءسوز ەكپiندەرi دە قازاقشادان جۇرداي (1960-جىلدارى ايتىلعان «ۆەريش – نە ۆەريش» ءانى سارىنىنداعى) “تۇركiستان” شلياگەر-ءانiن ەستۋ ىڭعايسىز-اق. (ال اتالعان ورىس ءانى م.راۆەلدىڭ «انتيكالىق مەنۋەتىنەن» الىنعانىن ايتا كەتەيىك).

وسىنداي ەكiنشi كومپوزيتورىمىز ت.مۇحامەدجانوۆتىڭ “قۇس جولى” ءانiنىڭ قايىرما-سىن م.ماگوماەۆتىڭ “سالتاناتتى ءان” قايىرماسىمەن، ال "اق جەلكەن ارمان" ءانىنىڭ سوڭعى ءۇش جولىن ورىستىڭ ەسكى ءانى "ۆىحوجۋ ودين يا نا دوروگۋ" انىمەن ("كليم سامگيننىڭ ءومىرى" فيلمىنەن ەستي الاسىزدار), ال، “Iڭكارiم-اي” ءانiن ك.مولچانوۆتىڭ “نە ۋلەتاي” انiمەن سالىستىرىڭىز (تەك، ولشەمiن ۆالستەن، ەكiلiككە اۋىستىرعان).

وسى كومپوزيتورلاردىڭ "قازاق ءانىن ۇلتسىزداندىرۋ" ءىسىن ودان ءارى جالعاستىرىپ، ءان اۋەنى تۇگىل قازاق ءتىلىنىڭ سيپاتىن بۇزىپ مىلجىڭعا اينالدىرعان جەڭىس سەيدول-لاۇلى، سەيفۋللين جولبارىسوۆ ت.س.س."جاس بۋىن" كومپوزيتورلاردىڭ شىعار-مالارىنا ۇلتتىق سيپات تۇرعىسىنان باعا بەرەر بولساق – بىقىعان قاتەلەردەن اياق الىپ جۇرگىسىز بولعاندىقتان مۇعالىم قىزىل سيامەن داپتەر بەتىن ءبىر-اق سىزىپ "1" قوياتىن ولاق وقۋشىنىڭ جازباشا جۇمىسى ەسكە تۇسەدى. گ.الىمبەكوۆانىڭ شىعار-ماشىلدىعىن دا قازاق انىندەگى سولاقاي قۇبىلىستىڭ ءبىرى دەر ەدىم...

وسىعان وراي: ء"وز شىعارماشىلىعىن بوتەن حالىقتاردىڭ مۋزىكالىق سارىن، يىرىمدەرىنە قۇرىپ، قازاق مۋزىكاسىن ۇلتتىق سيپاتتا دامىتۋعا ەش ۇلەس قوسا الماعان جانداردى "قازاق كومپوزيتورى" دەپ اتاۋ ءجون بە؟" – دەگەن سۇراق تۋادى...

1985 جىلى جازعان “بۇلاق كوزi لايلانباسىن” دەگەن ماقالامدا (“قازاق ادەبيەتi” گازەتi, 14.07.1989 ج.), بiر تويدا ورىس جiگiتتەرi انسامبلمەن پولياكتiڭ “سۇلۋ قىز” ءانiنiڭ اۋەنiن ويناعاندا، سوندا وتىرعان ەگدە جاستاعى قازاقتار: “وي، بارەكەلدi, مىنالار قازاقشا ءاندi دە ويناي الادى ەكەن!” – دەگەندەرiن ايتقان ەدiم. سوندىقتان پولياك ءانiن الدەقاشان “وزiنiكi” ەتiپ العان قازاق جوعارىدا مىسالعا كەلتiرگەن اندەردi دە “ناعىز قازاقشا” دەپ ساناسىنا سiڭiرiپ العاندىقتان، مەنiڭ پiكiرiممەن كەلiسپەي “ورە تۇرەگەلەرi” انىق. وكiنiشتiسi, اتالىنعان “قازاق اندەرi” مەن ولاردىڭ شەتەلدiك “تۇپنۇسقاسىن” وقىرمان سالىستىرا الاتىنداي، نوتالارىن قوسا جاريالايتىن باسىلىم ەلiمiزدە جوق. سوندىقتان ءاننiڭ قازاقشا يا قازاقشا ەمەس ەكەنiن تەكسەرۋدiڭ مىناداي جولىن ۇسىنامىن: ءوزiڭiز “قازاقشا” دەپ ەسەپتەپ جۇرگەن “جاڭا” ءان اۋەنiن، ولەڭ جولدارىنداعى بۋىن سانى ونىمەن بiردەي ءداستۇرلi ءاننiڭ سوزiمەن ورىنداپ كورiڭiز. مىسالى، س.بايتەرەكوۆتىڭ، ولەڭ جولى 11 بۋىندى: “Iزدەگەندە تابىلاتىن قاسىڭنان”، ت.ب. دەلiنگەن “دوس تۋرالى جىر" ءانiن “ەلiم-اي” ءانiنىڭ سوزىمەن: “قاراتاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدi”...– دەپ، ءتورت جولىن شىرقاپ كورiڭiز. نەمەسە ت.مۇحامەدجانوۆتىڭ “اق جەلكەن ارمان” ءانiن، وعان جولدارى دا، جولدارداعى بۋىن ساندارى دا سايكەس ابايدىڭ “سەگiز اياق” ءانiنiڭ ماتىنىمەن ورىنداپ بايقاڭىز... قالاي، قازاقشا ما ەكەن؟!..

وسىناۋ كەلتiرiلگەن، قازاقستان كومپوزيتورلارىنىڭ قازاقشا ەمەس سياقتى اندەرiنiڭ بارلىعى كسرو كەزiندە كوركەمدiك كەڭەستەردەن وتكەن جانە ەفيردەن ناسيحاتتالۋ ءۇشiن تاسپاعا جازىلىپ، قازاق كسر تەلە-راديو مەملەكەتتiك كوميتەتiندەگi كiشi كوركەمدiك كەڭەستە تىڭدالىپ، “التىن قورعا” قابىلدانعان! ەندەشە: “كوركەمدiك كەڭەس مۇشەلەرى الگi, كومپوزيتورلارىمىز “جيەندiك” جاساپ قويعان ايگiلi شەتەل مۋزىكالىق شىعارمالارىنان حابارسىز بولعانى ما؟ شىعارمادا قازاقشانىڭ بار-جوعىن اجىراتا بiلمەسە، قازiر كەڭەس قۇرعاننان نە پايدا؟!– دەگەن زاڭدى سۇراق تۋادى.

(جالعاسى بار)

 حاسەن قوجا-احمەت (تەمىرجولدى قوجا-تۇرك),  كومپوزيتور، ونەرزەرتتەۋشى.

Abai.kz