Qansha  jerden jasyrsanyz da, Kenes Odaghynyng shekpeninen shyqqan qay elge kóz salsanyz da qazaqtan basqanyng barlyghynda últtyq órleu jýrip jatyr. Ásirese, irgeles Reseyding jóni bólek. Búlar «batystyq demokratiyany» basy býtin qabyldamay, ózindik derbes jolgha týsip, orys últshyldyghyn әspetteuge kóshti. Qazirding ózinde últshyldargha kórsetilgen qoldaudyng kýshtiliginen Reseyde ulitranasistik baghyttaghy kóptegen qozghalys qalyptasty. Skinhedter – solardyng biri. Alayda, keyingi kezderi olardyng әreketin baqylaugha alyp, basbúzarlaryna basu aitu arqyly Kremli últshyldyqtyng múnday týri tiyimsiz ekenin bildirdi. Búl memleketting tútastyghyna qauipti, yaghny ishtegi avtonomiyalyq respublikalardyng kóterilisin tughyzuy mýmkin. «Resey – orystar ýshin» dep úrandatatyn әperbaqandyghynan aryny oilay almaytyn «taqyrbastar» Reseyde ózderinen basqa da 400-ge juyq últ túratynyn olardyng da óz últtyq namysy bar ekenin kózge ilgisi kelmeydi. Kremlide olardyng qoltyghyna su býrkip, qútyrtyp otyrghandar óte kóp. Olardyng múnday әreketi «Birtútas Resey» degen aty ghana bar Reseyde últ arazdyghyn qozdyryp jiberui mýmkin, qozdyryp ta jýr. Onyng arty endi es jiyp,  orys imperiyasyn qayta qúrghysy keletin qaptaghan shovinisterding sory qaynap, tipti Reseyding irgesining sógiluine әkelip soghuy bek yqtimal! Sonyng ózinde qazir Resey basshylary әrbir orystyng bayaghy úly halyqpyz degen esuastyq sanasyn qayta oyatyp, olardyng imperiyalyq múratyn algha qoidy kózdeydi. Yaghni, últtyq kembaghaldyqtan (nepolnosennosti) arylyp, orysqa jәy orys emes, «Úly orys» ekenin olardyng miyna siniruge kiristi. Bajaylay qarasaq, qazir Resey osy túrghydaghy kózdegen maqsatyna edәuir jetip te qaldy. Al bizding orysqúmar biyliktegiler sol orystan osynday últshyldyqty ýirense ghoy... Átteng Qazaqstandaghy jaghday búghan kerisinshe bolyp otyr. Bizde memleket qúraushy últ qazaq últy óz jerinde jasyq, úyang adamnyng kebin kiyip otyr. Biz qazir eng qúryghanda, qalt-qúlt etip, ayaghynda әzer túrghan mas orysqa da qazaqsha til qatyp, sosyn odan qazaqsha jauap ala almaytynymyzgha namystanbaymyz da. «Ne ponimai» dese boldy, tilimiz kelmese de oiymyzdaghyny orysqa oryssha jetkizbek bolyp әlektenemiz. Óitkeni, biylik, zang týgel orys tilinde. Osynday kembaghaldyq qazaq balasyn orystyng aldynda da, ózgening aldynda da jasqanshaq qylady. Eng ókinishtisi, óz elimizde túryp ózgeden qazaqsha jauap berudi talap ete almaytyn osy sharasyzdyqqa etimiz ýirenip, ol qanymyzgha sinip barady. Yaghni, qazaghymyz bir kezderi tóze almaytyn, kóne almaytyn nәrselerge kóngish bolyp ketti. Búnyng aty –qúlminez! Tipti, kórlәttik dese de bolady. Bizding býgingi úrpaghymyz osy qúlminezdilikke, yaghni, orystyng tiline tәueldilikke bildirmey tәrbiyelenude. Osynyng әserinen últymyzdyng boyynda samarqaulyq, kerenaulyq, nemkettilik, samsozdyq dep atalatyn óz taghdyryna jauapsyz qaraytyn jaman qasiyetter qalyptasyp barady. Búl qazaqtyng qanyna singen jasyqtyqqa, últtyq iymenshektikke ainaldy. Qanday әdet, qylyq ta qan arqyly úrpaqqa berilip otyratyny ghylymda dәleldengen. Biz býite bersek býgingi, ertengi úl-qyzdarymyz da orys últynyng aldynda әldebir jasqanshaq, úyang kýide túratyn bolady. Bir kezderi «basynan dúshpan sózin asyrmaytyn,  basynan dúshpan sózi asyp ketse, eshqanday patshagha da bas úrmaytyn» qazaq balasy bauyrlasyna kýntusa «basyn arashalap qaludy» abyroy kóretin arsyzdyq kýige týsti. Qazaq últynyng sana-sezimin últtyq namysyn múnday toqyraudan alyp shyghyp, qazaqtyng órshil ruhyn oyatatyn bir ghana jol bar. Ol – últym, qazaghym dep, jýregi qan qaqsaytyn azamattargha Reseydegidey jan-jaqty qoldau bildirip, memleketti qazaqylandyru ýderisin bastau.

Memleketti qazaqylandyru degenimiz mynalar:

1.Eng әueli Qazaqstanda Reseyding qarday boraghan baspasózine toqtau salu. Óitkeni, qazir Qazaqstanda qaptaghan orys baspasózi men oryssha telearnalar әldeqayda qazaqshadan basym, kóp bolghandyqtan bizde Resey sayasatyn nasihattau emin-erkin jýrip jatyr.

2.Elimizdegi telearnalardy týgel qazaqylandyru qajet. Óitkeni, teledidar HHI ghasyrdyng eng kýshti de qauipti qúraly.

3.Orys mektepterin, aralas mektepterdi, orys balabaqshalaryn azaytu kerek.Soltýstik uәlayattarda (oblys degendi de toqtatar shaq keldi) orys kóp degen bos sóz. Olardyng jartysy ukraindar, nemister, polyaktar. Qazir olardyng eshqaysysy men oryspyn demeydi!

4.Memlekettik qyzmetke túratyndar qazaq tilinen emtihan tapsyruy kerek. Reseyde gasterbayterlerden de oryssha emtihan aluda sóz aitylmaytyn boldy.

5.Is qaghazdary memlekettik tilge kóshiriledi degen uәde jayyna qaldy. Onyng ornyna pәleninshi jyly 95 payyz qazaqstandyq qazaqsha sóileydi degen ótirik aldarqatu  oylap tabyldy. Sondyqtan is qaghazdaryn qazaqsha jýrgizu mәselesin dereu qayta qozghau kerek!

6. Orys tili resmy til degen bapty alyp tastau kerek. Biz osylardy jýzege asyrsaq, respublikadaghy kóp diasporanyng biri bolugha «kónip» qalghan qazaq últyn qúlminez aurudan aiyqtyryp, býginde últsyzdyq auruyna úshyraghan jastarymyzdyng últtyq namysyn oyata alamyz. Tipti, diaspora degen sózding ornyna kirme degen sózdi qoldanuding esh sókettigi joq! Biz qazirgi úiqyly-oyau kýiden arylmasaq halimiz búdan jaman mýshkildene beredi. Últtyq mýddeni týgendeuge qazirden bastap kirisuimiz kerek. Biz Ukrainadaghy býgingi jaghdaydan sabaq alyp, Reseyding imperialistik pighylynan osy bastan qorghanuymyz oghan kez-kelgen jaghdayda qarsy túru qabiletimizdi nyghaytuymyz qajet. Osylay etsek qana aldaghy on jyldyqta biylik basyna keletin kelesi tolqynnyng miyna, sanasyna az da bolsa eng әueli últyn sýngding nәrin sinirer edik.

Biz Reseyden Tәuelsizdik alghanymyzgha 24 jyl tolsa da Memlekettik túrghyda  Eliyesi qazaq últy ekenin sezindiruge baghyshtalghan birde-bir shara qolgha alynbay otyr. Óituding ornyna bizding shalaqúmar basshylar kerisinshe 24 jyldan beri búl tek qazaqtyng eli, qazaqtyng jeri, qazaqtyng baylyghy emes, búl adamzat ataulygha ortaq. Osynyng bәrin bәrimiz birigip paydalanuymyz kerek degen әsireqyzyl sózdi kópirtumen keledi. Eldigin saqtaudy kózdegen әr memleket aldymen últtyq (iydentichnosti) birtektiligin qalyptastyrugha úmtylady. Kórshiles ózbek, әzirbayjan, týrkimen, baltyq elderi sóitti. Múny әlemdik tәjiriybeden bayqaugha bolady. Memleket ishindegi úsaq etnikalyq toptar men kirmelerdi (diasporalardy) memleket qúraushy últtyng qúramyna biriktirip,  yntymaghy kýshti patshalyq jasaugha úmtylu adamzat tarihynda ejelden bar. Qazaqtyng «Bólingendi bóri jeydi» degen naqyly da әuelde elding tútastyghyn oilaghannan tughan bolatyn. Qazaqstandaghy qazirgi jaghday búlargha mýlde kereghar baghytta damuda. Mәselen bizding keybir sayasatkerler últty (qazaqstandyqtardy) biriktiruge emes, ózara jikteuge baghyttalghan sayasat jýrgiziledi. Últtyq mýdde men Últtyq sayasattyng qyr-syrynan habary joq keybir sholaq belsendilerdin, sayasatkersymaqtardyn, әsirese orystildilerdi tyndap otyrghanda eriksiz osynday oigha ketesin. Saltanatty jiyndarda, meyramdarda minberden sóz bastap, kósemsip jýrgen nәnderding auzynan «Qazaqstanda 130-dan astam últ» túrady degenin estigende, osylar keyde ne sóilep túrghanyna mәn bermey me әlde kýlli 65% qazaqty týkke týsinbeytin nadan dep oilay ma degen oigha qalasyn. Sebebi memleket halqyn búlaysha últyna qaray bólu býlikshildiktin, qazirgi tilmen aitsaq separatizmnin, ekstremizmning naq ózi. Búlaysha jikteu eshqashan jaqsylyqqa aparmaydy. Búlay sóz saptau, búlaysha sóz bastau, tipti sayasy qatelik. Sebebi, Qazaqstan jýzdegen últ túratyn federasiya, ne bolmasa qúrama  shtattar emes, unitarlyq memleket. Bizding qúramymyzda Reseydegidey avtonomiyalar joq. Biz memleket qúraushy últ Qazaq degen bir ghana halyq túratyn birtútas memleketpiz. Sondyqtan elimizdi mekendegen orys, tatar, týrikterdi «orys halqy», «tatar halqy», «týrik halqy» dep emes, elimizdegi etnikalyq toptar dep ataghanymyz jón. Mәselen, orys halqy Reseyde túrady. Al Qazaqstandaghy orystar diasporalar. Taghy da aitamyz olardy kirme dep ataudyng esh sókettigi joq. Bir halyq qatarynan eki memlekette ómir sýre almaydy. Til de solay! Bir  memlekette eki patsha bolmaytyny siyaqty, eki til bolmaydy. Birin–resmi, birin–memlekettik til dep bólu óte ýlken qatelik. Búl últtardyng basyn biriktiru emes, alshaqtatu! Osy jerde búdan bylay biz Qazaqstanda pәlenbay payyz orys túrady, olarmen eseptesuimiz kerek dep býkil ukraiyn, nemis, tipti, chuvash pen mordvinderdi de orys sanatyna qosyp, orystyng sanyn kóbeytip sóileudi dereu toqtatuymyz kerek. Óitkeni, keyingi kezde ukraindardyng da, nemis, mordvinderding de bizdi orys deudi qoyyndar degenin jii estiytin boldyq. Demek, Qazaqstanda 30 nemese 40 payyz orys túrady degen sózding ózi ótirik bolghany! Keyde qazaqstandyq últ nemese Qazaqstandaghy halyqtar dep sóileuge qúmarlardyng sóz saptasynan Amerikagha eliktegisi keletindik angharylady. Onyng berjaghynda 24 jyl ishinde tilimizdi óz elining tórine shyghara almadyq. Sonyng bәri az bolghanday qazaq sәbiylerin balabaqshadan, birinshi synyptan bastap ýshtildilikke kýshtep oqytugha kiristik. Búl –qazaq últynyng qamyn oilaghandyqtan oilap tabylghan aqyl emes, búl –qazaqty últtyghynan aiyru, últ emes dýbәra birnәrsege –әiteuir qarny toq, kiyimi býtin bolghanyna mәz bir tirshilik iyesine ainaldyru ýshin әldekimder ne ózderi, ne shetel mәdeniyettanushylary dep atalatyn qaskóilerding tapsyrmasymen oilap tapqan qaskóilik. Óitkeni, kózin ashqannan aghylshynsha, orysshany aralastyryp sóileytin bayghús sәby erteng taza óz últynyng azamaty bolayyn dese de bola almaydy. Al eng әueli óz últynyng azamaty bola almaghan adam eshqashan keybir orystildiler aitatyn «planetarnyi», «obshechelovecheskiy masshtabtaghy» adam boluy mýmkin emes. Ol –jәy sandyraq! Búl ghylymda da, ómir tәjiriybesinde de dәleldengen nәrse. Amerikada bәri últymyz amerikalyq deydi degen sóz jalghan. Búl qazaqty adastyru ýshin aitylghan aramzalyq. Amerikada qytay-qytaymyn, nemis-nemispin, aghylshyn-aghylshynmyn, zәngi-zәngimin deydi. Federasiya bolghanymen, Resey basshylary qazir qarauyndaghy últtyng bәrin orysqa ainaldyrugha, qúramyndaghy memleketterdi, últtardy orystandyrugha janyn saluda. Búl orystyng qanyna singen ghadet. Olardyng búnysy da osy imperiyany saqtap qaludan onyng auqymyn keneytuden tughan amal. Bizding manadan beri aityp otyrghan býkil óz kemshilikterimiz әu basta biylikke uyzyna jarymaghan dýbәra sheneunikterdi, shalaqúmarlardy otyrghyzudan bastaldy. Áytpese, qazaq memleketining babalar salyp ketken esh eldikinen kem emes óz joly bar bolatyn. Biz Ortalyq Aziyadaghy Alash júrtyna jón silteytin úlaghatker memleket bolugha tiyis edik. Qazaq tarihynyng ón boyyna kóz jiberseniz, qazaqtyng handary men bay batshalary, biy-myrzalary eng әueli qazaqtyn, qala berdi Alash júrtynyng qamyn oilaghan. Al biz aldymen oryssha oilap nemese orysshany tyndap alyp, sosyn sony qazaqshagha audaryp sóileuge tyrysatyn, orystyng ozyghy men tozyghyn saralay almaytyn dýbәra sheneunikterding arqasynda osy úly qasiyetten, osy úly paryq, parasattan júrday boldyq. Al joghalghandy jónge keltiru qashanda qiyn.

Abai.kz