Qazaqtyng jonghardan basqa jauy bolghan joq pa?
HH ghasyrda qazaq últ retinde joyylyp kete jazdady. Asharshylyq, sayasy qughyn-sýrgin, soghys jyldaryndaghy apat jәne t.t. Aqtardan bir qyrylyp, qyzyldardan taghy bir ayausyz teperish kórgen qazaqqa qalqan ziyaly qauymy boldy. Sol ýshin onyng barlyghy derligi qamaugha alynyp, aldy it jekkenge aidalyp, arty atylyp ketti. Alayda osy tarihy jayttar turaly býgingi tәuelsiz el mektebindegi oqulyqtardan shala-púla nәrseni ghana kórip qalamyz. Saldarynan tarihy sanamyz tolyqqandy qalyptasa almay jatqan jayy bar. Oghan kim kinәli? Tarihshylar ma, әlde basqasy ma?..
Býginderi mektep oqulyqtarynan «Beseuding haty» degendi jaqsy bilemiz. Biraq «Altaudyng haty» turaly onda derek kezdespeydi. Shyntuaytynda, Gh.Ysqaqov, I.Qabylov, J.Arystanov, Gh.Toghjanov, B.Aybasov, O.Jandosov siyaqty alash azamattary jazghan songhy hattyng mәlimetterding býgingi tarihtaghy manyzy zor. Óitkeni onda adam basynan bastap mal shyghynyna deyin naqty statistikalyq derekter keltirilgen. Ondaghy derekter «Asyra silteu bolmasyn, asha túyaq qalmasyn» degen Goloshekinning sayasaty boyynsha qoldan jasalghan asharshylyqtan, qazir aitylyp jýrgendey bir jarym emes, eki jarym million qazaq qyrylghanyn aighaqtaydy.
Sol sekildi tarihy oqulyqtardan Alash qozghalysy turaly bile alamyz, alayda onda Alash legionerleri jóninde mәlimet joq.
Soghys kezeninde de talay erligimen kórinip, tanylghan jerlesterimizge óz kezeninde ataq berilmedi. Reyhstagqa tu tikken Qoshqarbaevtyng ózi tәuelsizdikten keyin moyyndaldy. Al tarih qaltarysynda kórinbey qalghan, moyyndalmaghan batyr da qaysar ata-babamyz әli qanshama?
Jalpy, tәuelsizdik alghaly beri keshegi ótkenimizge dúrys bagha bere almauymyzdyng sebebi nede? Nege búlay boldy? Mәselen, RF preziydenti V.Putin referendum qortyndysyn әlem moyyndamaghanyna qaramay keshe óz tarihshylaryna «osy jyldyng 15 tamyzyna deyin Qyrymnyng býgini turaly Resey tarihyna engizinder, kartadan ornyn belgilender» dep tapsyrma berdi.
Al biz býkil әlemmen qateligi men ziyany әbden әshkerlengen keshegi jýiedegi tarihymyzdy zerttep, ony oqulyqtarymyzgha engizude nege jasqanshaqtaymyz?
Oqulyqta joq shyn tarih kórkem jәne derekti zertteulerde bar
Hasen QOJA-AHMET, jazushy:
– Sýiegi qurap qalghan jongharlardy dúshpan dep aita beremiz, odan jalyqpaymyz, kino da týsiremiz. Qúdy qazaqtyng jonghardan basqa dúshpany bolmaghanday. Shyndyghynda biz keshe jonghardan emes orystyng bodanynan qútylyp, tәuelsizdik aldyq. Sondyqtan osy kezeng jiti zerttelui tiyis. Alayda búl arada tizgin tartqyzyp túrghan jayttar bar. Etnosiyd, yaghny bir últty qoldan joy isi eki ret jýrgizildi. Sol asharshylyq kezenderining ózi bizde shala-púla zerttelgen. Oghan tarihshylar kinәli emes. Bayqap otyrsanyz, KSRO qúramyndaghy kezenimiz әli dúrys ashylghan joq. Elimizde tarihpen shúghyldanatyn mamandar joq emes, barshylyq. Býginderi tәuelsiz tarihshylardyng arqasynda ótkenimizding talay aqtandaq betteri ashylyp, betke ústarlyqtay zertteuler dýniyege kelip jatyr. Biraq olar mektep oqulyqtaryna engizilmegen. Ony tarihshylar sheshpeydi. Al mektep jasynan oqyp-týiip óspegen song jas úrpaq tarihty keyinnen týsinip alady deu qate. Eger tarihy sanamyzdy, sayasy kózqarasymyzdy damytqymyz kelse, zerttelgen, gazet betterine jariyalanghan tarihy faktilerdi oqulyqtargha engizu qajet. Al oghan deyin bizge tәuelsiz sarapshylardyn, jazushylardyng enbekterine sýiengen jón, odan basqa amal joq.
Biylik kópetnos túraqtylyghy ýshin alandap, ótkennen qashqaqtaydy
Nәbijan MÚHAMETQALIYÚLY, tarih ghylymdarynyng doktory:
– XX ghasyrda kóp sayasy qatelikter ketti. Qazaq halqy ýshin zardaby da zobalany da mol boldy. Oghan belgili bir últ kinәli emes, býgin kózi joyylghan sayasy jýie aiypty. Sondyqtan osy jýie qatelikterin býginge sabaq, tәjiriybe boluy ýshin ashyp kórsetu manyzdy. Biraq, meninshe, kópetnostar túraqtylyghy kenistigine ainalyp otyrghan Qazaqstan biyliginde osy kezendegi zertteuler etnostardyng arasyna syzat týsiredi dep qorqaqtaytyn syndy. Sondyqtan iydeologiyagha jetekshilik etetin mekemeler KSRO kezenindegi Qazaqstan jayly kóp aitqandy, әsirese jaman qyryn kórsetuden tartynshaqtaydy. Áriyne, búl dúrys emes. Býkil әlem baghasyn bergen sosialistik jýiege óz tarapymyzdan bagha berude túrghan dәneme joq. Kerisinshe, sol zamandy býgingi zamanmen salystyruda tәubagha keler edik. Osy jaghynan alghanda, sosialistik jýieni jiti zertteu, onyng qatelikterin oqulyqtargha engizu qazirgi qogham men biylik ýshin damuymyzdyng óte tiyimdi tetigi bolar edi. Tipti, Qytay Maonyng sayasatyn syngha ala otyryp, sayasy jýiege jana renk engizip, basqasha damugha mýmkindik alyp otyr. Demek, tarihy shyndyq jariya bolmayynsha, damudyng dúrys jolyn taba da almaymyz. Osyny bizdegiler dúrys týsinui shart.
Alash týiini:
Mamandar sózine qúlaq salsaq, bizde zerttelip jatqan dýniyeler barshylyq. Biraq mektep oqulyqtaryna olardy engizu qiyndau eken. Onda ony nasihattaudyng basqasha jolyn tabu kerek syndy. Mәselen, Shoqan Uәlihanov atyndaghy Tarih jәne etnologiya institutynyng diyrektory Hankeldi ÁBJANOV aghamyz tarih telearnasyn ashu turaly birazdan beri bastama kóterip keledi. Osy úsynys búl arada negizdi syndy. Negizinen, alashordashylar turaly tarihshy Mәmbet QOYGELDIning jeti tomdyghy jaryqqa shyqqan bolatyn. Biraq osy aghamyz Qauipsizdik komiyteti múraghattarynda әli de ashylmay jatqan qúpiya qújattar baryn aituda. Demek, sayasy jýie joyylsa-daghy, onyng tóniregindegi shyndyq bizge onayshylyqpen kelmeude.
Avtor: Kәmshat SATIYEVA
