Bizding elde orys tilinde kórkem shygharma jazatyn ózge últ ókilderi az emes. Azayar týri de kórinbeydi. On segizinshi ghasyrdyng alghashqy jartysynda moldavan Antioh Kantemir bastap bergen osynau bir ómirsheng dәstýrdi nemis halqynyng reseylik daryndy ókilderi Ivan Hemniyser, Karolina Pavlova jәne Lev Mey ilip әketip, keyinirek osy salada litvan Yurgis Baltrushaytiys, armyan Marietta Shaginyan, gruzin Irakliy Andronikovtardyng biraz jemisti enbek etkenderi belgili. Býgin tanda Georgiy Pojenyan, Bulat Okudjava, Fazyl Iskander, Roman Solnsev (Rinat Sufiyev), Inna Kashejeva, Raim Farhadiy,.. tәrizdi orys tilinde bir emes, birneshe óleng kitaptaryn jazghan tegeurindi top, biri — armyan, biri — gruziyn, biri — abhaz, biri — tatar, biri — qabardy, biri — ózbek bolghandyqtaryna qaramay, sovet orys әdebiyetining kәdimgi óz ókilderi esepteledi. Osy taghdyrlas ondaghan avtor ishinde, qazaqsha óleng jazbasa da, óz últynyng aqyny bolyp bólekteu atalatyn jalghyz ghana Oljas Sýleymenov. Búl anyqtamany «Aynalayyn» atty maqalasynda alghash ret ashyp aitqan jәne kesip aitqan Leonid Martynov bolatyn-dy. Men ózim de sonday pikirdemin. Biraq pikirdi aita salu bar da, dәleldeu bar...

 

Dala ghoy búl,

Dala ghoy búl syralghy:

Birde buaz,

Birde qysyr bie — tyn.

 

Qondyr bizdi arghymaqqa,

Áytpese

Tizeler de talyp ketti maldastan.

 

Aq sorpa ghyp arghymaghyn kónildin.

Arghymaq erni túratyn týsip,

Salbyrap.

 

Týn ortasy,

Aq janbyr toqtaghanmen,

Tamshylary barady tyq-tyq basyp.

Búl — býkil bolmysy, býkil kәsibi tórt týlik malmen, әsirese jylqy malymen, kóbine-kóp arghymaqtarmen tyghyz baylanysty bolghan dala halqy, jauynger elge ghana tәn bederli beyneler men solardyng kózderi kóbirek kórip, kóbirek bayqaytyn qúbylys-kórinister.

 

Janar-Kýnnin

Qarshygha -

Qarashyghy sekildi.

 

Jýnin júlghan qyrghy mening jýregim.

 

Sen aq qoyan bolghan kezde

Qyp-qyzyl

Týlki bolyp qarasa kýn payymdap.

Búl — negizgi tirligi tabighatpen tyghyz baylanysty, demek anshylyqpen barynsha bite qaynasqan sayatshyl halyq qana aldymen angharyp, aldymen jyrgha qosar sahara suretteri. Mәsele aqynnyng tek osylay jazuynda ghana emes, solay jazu ýshin solay kóre biluinde. Búl jerdegi kóz — qyraghy qyrdyng kózi.

Bir ghajaby, avtor dalany ghana dalalyqtyng kózimen kórip qoymaydy, qalanyng ózine de qyr túrghyny bolyp qaraydy.

Túmsyghynday qasqyrdyn

Kókke qarap

Qu múnara úlidy jalynyshty.

Búl múnara, әriyne, osy zamannyng múnarasy emes, kóne zaman silemi — qu múnara. Túmsyghyn kókke qaratyp úluy, itshe úlymay qasqyrsha úluy, qasqyrsha bolghanda da jalynyshty úluy teginnen tegin dey almaymyz... Mine osy tústan biz Oljas poetikasynyng ekinshi tamyryna tap bolamyz. Ol — tariyh.

Tónkerilgen qazanday oba-dónder.

 

Júldyzdy kók tóbennen tónkerilgen

Shúryq tesik úqsaydy dulyghagha.

 

Ay sәulesi qanjarynday batyrdyn.

Búl, әriyne, taza tarihtyng ózi emes. Oghan sәl keyinirek toqtalmaqpyz. Al әzirshe aqynnyng sózdik qoryna, onyng zamana týkpirlerine terenirek kóz jiberetin tarihy dýrbisine, beyneleu  qúraldaryna ghana mýmkindiginshe nazar audaryp otyrmyz. Ár dәuirdi sol dәuirding óz boyauymen suretteu — shyn daryngha tәn qasiyet. Ózge tilde jaza otyryp, óz últynyng ókili bolyp qalu — tipten erekshe qúbylys... Keybir sәtterde Oljas shygharmalarynyng ózi «Igori jasaghy turaly jyrdy» eske salghanday bolady. (Aqynnyng boljamy boyynsha ol dastannyng avtory eki tildi qatar bilgenge úqsaydy.)

Skaji, negromkoe:

Janym, az te obicham

Poday mne ruku

esti u nas takoy obychay.

 

Alku ne spesha otstegnula.

Osy eki ýzindidegi erekshe eki sózge aiyryqsha nazar audaru ýshin mysaldardy ana tilimizge audarmay-aq, әdeyi týpnúsqa kýiinde ala túrugha tura keldi. Áytpese qazaqsha shumaqtaghy qazaq sózderi orysshasyndaghyday birden daralanyp, kózge birden týse qoymas edi. Qysqasy, osy ýzindilerdegi «janym» men «alqanyn» orys tilinde balamalary joq emes. Bar, әriyne. Biraq solardy avtor әdeyi qazaqsha kýiinde alyp, sol arqyly óz jyryna últtyq ón, últtyq sipat berip otyr. Tipti oryssha aityp otyryp ta keyde Oljas keybir qazaqy úghymnyng últtyq irenin saqtay biledi.

 

Naley-ka, otche, siynego chaiy.

 

Ádette qazaq jasyldyng ózin kóbine-kóp jasyl demey, kók dep atay beredi. Jasyl terekti kók terek, jasyl shópti kók shóp, jasyl shapandy kók shapan dep aitugha әbden әdettengenbiz. Sonyng biri jasyl shay. Qazaq ony da, jasyl shay demey, kók shay dep ketken-di. Sony jaqsy týsingen Oljas, orys tilinde ony «zelenyy chay» delinetinin bile túra, jogharydaghy ýzindide «siniy chay» dep otyr. Demek avtor ainaladaghy ómirdi qazaq bop kórip qana qoymaydy, qazaqsha qabyldap, qazaqsha úghynyp, sonyng arqasynda óz ana tiline bayaghyda ainalyp ketken orys tilin qazaqy erekshelikterge qyzmet etkize biledi.

Osy kórkemdik arsenaldardyng ózimen-aq biraz jerge baryp qalugha bolar edi. Biraq tabighatynan shynshyl, aldy-artyn birdey baqylap, qashanda qyraghy bolugha әbden mashyqtanghan parasatty daryn, basqa da suretkerlik mýmkindikter tolyp túrghanda, ózin ózi bir ghana últtyq shenbermen qúrsap tastaudy ol o bastan qúp kórmegen. Jiyrmasynshy ghasyr poeziyasyn, әsirese jiyrmasynshy-otyzynshy jyldardaghy orys poeziyasyn, oghan qosa әlemdik ólen-jyrdy tәptishtey tekserip, óner jolyndaghy ekinshi baspaldaq — halyqaralyq biyiktikke erterek qanat qaghudy dúrysyraq dep tapqan. Onyng últtyq órnektegi alghashqy aiqyn suretteri tehnikalyq ghylymy progresting qym-qighash jana onlarymen bay bastady. Dәlirek aitar bolsaq, kýrdelene týsti.

 

Gýr-gýr etip,

Kiredi aspan әinekten.

 

Tereng qúdyq — búl ózi

Jerge qaqqan dәu dýrbi.

 

Sen Atlantida bir kezde múhit jútqan,

Sýnguir bop kóshendi aralaymyn.

 

Bayqaysyz ba, ólenderding obektisi de jәne ony beyneleytin, beyneleuge tiyis sóz boyaulary da birtýrli ózgerip sala bergen siyaqty. Uaqyt ta, zaman da basqa. Sondyqtan ba, aqyn qoltanbasynda, avtordyng ómirtanymynda sәl-pәl ýrgedek saqtyq bayqalady. IYә, búl nebary poetikalyq barlau ghana.

 

Teletayp — jýreging ne biledi?

 

Synyq bútaq

Qúlap týsken biyikten

Alipinisting jansyz qoly tәrizdi.

 

Keniyanyng jalauyn jamylghanda

Aumaydy eken tas mýsin futuristen.

 

Qolyma alyp taudyng reys-federin.

 

Joghalasyng sodan son

Qayta sinip

sentrifuga,

mikroskop arasyna.

 

Mәsele tek teletayp, alipinist, futurist, reys-feder, sentrifuga, mikroskop siyaqty osy zaman әkelgen әrqily ataularda ghana ma?! Áriyne, olardyng ólen-jyrgha basa-kóktep, kiymelep kirulerining ózi ýlken qoghamdyq, әleumettik ózgeristerding aiqyn nyshany. Al olardy óz erkimen beyneleu qúraldaryna ainaldyru — aqyndyq prinsiyp, kórkemdik kredo.

 

Búl ómirde týzu nәrse —

Jalghyz-aq

Sheksizdikke baghyttalghan Py ghana.

 

Búl tarmaqtardy ekining birine týsinikti deu qiyn endi. Biraq óngeler týsinbeydi eken dep, ómir aghymyna qarsy jýru, ghylymy tehnikalyq progresten kórkem sóz ókili retinde bas tartu tipten dúrys bolmas edi. Py degenimiz — shartty týrde grekterding «P» әrpimen belgilenetin shenberding diametrine qatynasy. Kýrdelisi kýrdeli, әriyne. Áytse de, kýrdeli oi, kýrdeli pikir, kýrdeli qúbylystar ózderine layyq kýrdeli teneulerdi de kerek qylatyn bolulary kerek.

Qaytken kýnde de, Oljasty Oljas, ony jiyrmasynshy ghasyrdyng ozyq aqyny etip túrghan basty bir belgi — mine osy. Tamyry — tughan últynda, úshar basy — zamana biyiginde... Qazaq oqyrmany onyng topyraghyna ýnilse, oryssha oqityndar onyng jayylghan japyraghyna kóz tigedi. Bireuining qaltqysyz qabyldaghanyn ekinshisi kirbinsiz qabylday bermeui de mýmkin. Oljastyng aty-jónin jaqsy biletin jalpy júrtshylyqtyng bәri birdey Oljas ólenderin tereng týsinedi desek, aghattyq bolar edi.

Ras, Oljas tilge ghana emes, kónilding ózine ә degennen qona ketpeytin ghylymiy-tehnikalyq ataulardy jetiskennen paydalanbaydy, qajettilikten, keyde tipti múqtajdyqtan paydalanady. Júmyr da jatyq shymyr joldar ishinde búltiyp bólek túrmasyn dep, onday oghashtau oqys sózderdi ózderi tektes, nemese dybystas, ýndes ekinshi bir sózdermen bauyrlastyryp, jymdastyryp, keyde tipti nekelestirip jiberuge qatty әreket etedi.

Balladanyz bylamyq bop,

Kempirler

Blokpenen jogharylaydy Blokqa.

 

Tank bolyp tapta japon tankasyn

tәrizdi oinaghy kalamburlar keyde zamana adresine baghyshtalghan ashy mysqylgha, qyshqyl kekesinge ainalady.

«Siviliyzin» «sifliys» bop shyghady —

Araptardyng tili de bir,

Án de bir.

 

«Kastriyd» dep,

Qysyp ústap kómeydi,

Endi qanday et berseng de jemeydi.

Búl ýzindilerdegi «siviliyz», «sifliys», «kastriyd» (gastriyd) siyaqty «tәrbiyeli» qúlaqtargha birden týrpidey tiyetin sýikimsizdeu sózderdi, kedir-búdyryn tegistep, audaryp-aq jiberuge bolatyn edi audarmadyq. Qazaqsha balamalaryn tappaghannan emes. Keyde tabylyp ta qalady. Audara qalghan jaghdayda ólenning kiltifany qylt etip qoldan shyghyp-aq ketkeli túr. «Civilis» latyn tilinde azamat, azamattyq mәndi berse, «sivilizasiya» qoghamdyq damudyng dengeyin bildirmey me?! Al avtor sol dengeyinizdi әdeyi «sifilispen» úiqastyryp qoysa (keyipkerding auzymen, әriyne), teginnen tegin emes. Dәl qazir, býgingi tanda, jiyrmasynshy ghasyr sivilizasiyasy zamana indetine ainalghan SPIYD-pen úshtasyp jatsa, sifiliysiniz sóz bolyp pa tәiiri!..

Al endi donyzdyng etin jep qoyghan dindәr qarttyng auzyna gastrid sózin «kastriyd» etip, ónin ainaldyryp salu arqyly, avtor býgingi dýmshe moldalardy barynsha әjua qylady. Olardy molda emes, ruhany mәtek etip kórsetedi.

Ári oqyp, әri audara jýrip, shiyrek ghasyr ishinde bayqaghan bir nәrsem — Oljas ólenderindegi astarly mysqyl. Ázil emes, kisi óltiretin kәdimgi ashy kekesin.

Qalamaqy tólenbese

Ol jyrdy

Qatyny da týsinuden qalady.

 

Sen qúdaydan tudym deysin,

Nadandar

Ózi, sirә, tua ma eken tektiden!

 

Qol soghady týsinde halyq saghan,

...jatsa bireu aulada kilem qaghyp.

 

Salyndy әinek,

Qúlap týsti ýy biraq.

 

Mimyrt úlu oilaydy

Jýitkip shauyp kelem dep.

 

Bir jylqy bar әr adamnyng kýshinde,

Filosof bar әr esekting ishinde.

Ár ólennan amalsyz ýzip-júlqyp, suyryp-suyryp alghan suyrtpaq mysaldar bireuge týsinikti, bireuge týsiniksiz shyghar. Al meninshe, aldy-artynsyz, osy túrghandarynyng ózinde totiyayynnyng qong ertindisindey tamghan jerin oiyp týsedi-au, oiyp týsedi!.. «Besik jyryn tyshqannyn» («Seraya miss») úqypty oqysanyz, tútas jatqan jalpaq satira әlemine tap bolasyz. Ana tyshqan bala tyshqangha óz kýiinishin bylay dep jetkizedi:

Aq súnqarym,

Ayyptymyn men saghan.

Auyrlyq bar,

Qiyndyq bar qanshama!

Alyp keldim dýniyege

Tyshqangha

Tirshilik joq mysyqtardan samsaghan.

 

Aynalayyn,

Kóp qasiret,

Kóp qayghy.

Mysyqtardy mysyq qana tappaydy.

Qoydyng ózi qoy degenge qaramay,

Mysyq tauyp,

Mysyq bolyp qaptaydy...

Átten, elu shaqty óleng tarmaghynan túratyn osy bir uday zәrli tuyndyny týgeldey mysalgha keltiruge maqalanyng kólemi kótermeydi. Biraq osy eki-aq shumaq ýzindining ózinde qanshama astar, qanshama zapyran jatyr!

Aqyn turaly pikirdi sen aitsang da, basqa aitsa da, aittyryp otyrghan, aitugha mәjbýr qylyp otyrghan — sol aqynnyng tvorchestvolyq qúdireti bolugha tiyis. Maqtaghyng kelse de, dattaghyng kelse de, talant tabighatyna tәn emes nәrseni әdeyi úlghaytyp kórsetu — әdeby әdildikke ýilespeydi... Oljas ólenderin oqyp otyrghanda

Jalghan tenge shyn tengeni kýndeydi.

 

Ana sýti aramdyqqa suarsa,

Siyr sýti ala almaydy seni emdep.

 

Donyzdau bolmay bolmaydy

Dýleyleu bolghyng kelse eger.

 

Albastysy bolady әste әr ýidin.

 

Tittey qate — mәngilik,

Sәl-sәl boyau — sheberlik...

siyaqty qanatty sózge ainalyp ketkeli túrghan oily oralymdar kýtpegen jerden oqys boy kórsetip otyrady. Biraq Oljastyng býkil jyrlary osynday maqal-mәtel ispetti naqyl sózderden túrady dep tújyrymdau sәl orynsyzdau bolar edi. Oishyldyq oghan jat emes. Sóite túra ol, negizinen, suretker aqyn. Shyn mәninde sóz suretkeri.

Qay zaman, qay elding aqyny bolmasyn, onyng kórkemdik әlemi turaly әngime, sayyp kelgende, sheberlik jayyndaghy әngimege baryp tirelmek. Darynnyng baryn, ne joghyn anyqtaugha bolady. Biraq daryn ólshenbeydi. Ólshenetin, meninshe, sheberlik qana!

Sheberlik! Ózine ózi әreng siyp túrghan asa ýlken úghym. Onda shek joq. Ónerpazdyng sory da sonda, baqyty da sonda. Soryng — eshqashan týbine jete almaysyn. Baqytyng — qansha jýre alsan, sonsha mýmkindiging bar. Kókjiyek. Kókjiyek. Kórkemdik kókjiyegi.

IYә, sheberlikke daua joq. Naghyz aghash sheberi, basqa qúraldardy bylay qoyghanda, batpanday baltanyng ózimen týiin týiip, oimaqtay dýnie jasap bere alady.

Býkil ónerding tegi bir. Olardyng bәri Daryn men Sheberlikten túrady.

Kórkem әdebiyetting qúraly da — sóz, materiyaly da — sóz. Sózdi sózben shabady. Sózdi sózben jonady. Sózdi sózben oimyshtaydy. Qajet deseniz, sózdi sózben kýidiredi.

Sózde týbir men júrnaq, jalghau men shylau ghana emes, әrbir dybys, әrbir әrip ózine layyq belgili bir jýk kóterip túrugha tiyis. IYә! IYә! Basqalaryn bylay qoyghanda, bir ghana әripting ózi mәsele sheshedi keyde...

«Qysh kitabynda» sәl ghana kórinip, sodan keyin mýldem mәngi ghayyp bolatyn ótkinshi egiz keyipker bar. Eki keyipker — eki kemenger.

Arem. Bazar.

Kýn balqytqan qoytasty.

Bir eki miy

Ayqasuday aiqasty.

Biri — ýndis A-brahm sidighan,

Jas bolsa da,

Aghartpaghan jay shashty.

 

Brahm-A.

Ol — iudey bolatyn...

Bir myqtynyng aty — A-brahm, ekinshi myqtynyng aty — Brahm-A. Búlar ózi qaydan shyqqan, neghylghan keyipkerler? Onyng bәrine jauap berip jatugha dәl qazir mýmkindik joq. Maqalanyng kólemi kótermeydi. Qazirgi mәsele olardyng zatynda bolmay, atynda bolyp otyr. Nege A-brahm? Nege Brahm-A? Eng bastysy: nege brahm? Nege ol, mysaly, Asan emes? Ony da A-san jәne San-A dep ekige jikteuge bolar edi ghoy. Boluyn bolady, әriyne. Biraq, mәsele jalghyz jikteude ghana ma eken?! Mәsele, meninshe, taza Brahmnyng ózinde. Jәne onyng aldyna A qossan, A-brahm (Abrahm) bolatynynda.

Brahm — sanskrit tilinde brahmanizm men induizmning negizin qalaushy ýsh qúdiretting biri. Al filosoftar bolsa — aqyldyng piri. Demek basqa sózderge yaky basqa esimderge qaraghanda, dәl osy arada Brahmnyng pravosy molyraq. Ol qatardaghy jay ghana әbeqonyr sóz emes, ishki mazmúngha әbden bay filosofiyalyq úghym. Búl — birinshiden. Ekinshiden, jana ghana aittyq, onyng aldyna A qossanyz — Abrahm yaky Tayau Shyghystyng kóne túrghyny bolyp shygha keledi. Demek bir filosof ejelgi Ýndistannan bolsa, ekinshi filosof kóne sivilizasiyanyng alghashqy besikterining biri — әlgi aitqan Tayau Shyghystan. Taza dybystyq nemese esim túrghysynan kelgende A-brahmdy Iudeyanyn, al Brahm-Any Ýndistan ókili jasau kerek siyaqty. Biraq avtor, bile túra, әdeyi olar istemegen...

Múnyng bәrine birdey qatardaghy qarapayym oqyrman mәn berip jatpaydy ras. Alayda ekining biri mәn bermeydi, ekining biri týsinbeydi eken dep astarsyz shygharma jazugha bola ma?!

Na ozerah Kurgalidjino

avgustovskaya kuterima,-

dep bastalady aqynnyng bir óleni. Barynsha sәtti jazylghan jyr. Audarghanda da men ony sýisinip audarghanmyn. Biraq mysalgha qazaqshasyn almay, týpnúsqasyn alugha mәjbýr bolyp otyrmyn. Barshamyzgha ayan: býkil qazaq búl kóldi Qorghaljyng kóli deydi. Al avtor oghan «o» qosyp, «Kurgalidjino» jasaghan. Nege? Nege, bәse? Oghan Leonid Martynov bylay dep jauap beredi. Jogharydaghy mysalymyz sekildi ústaz aqynnyng sózin de audarmay sol kýiinde alghandy maqúl kórdik. «...v stihah Oljasa Kurgalidjin prevratilsya v Kurgalidjino. My, russkiye, my, slavyane, prinyaly v svoy poeticheskui rechi, kak eto pravilino otmetil Oljas v issledovaniy svoem o «Slove o polku Igorove», koe-chto ot turkskogo Vostoka. A vot teperi kazahskiy poet otmetil v svoih stihah russkoe vospriyatie nazvaniya kazahskogo ozera. Ozero — znachit «ono», ne Kurgalidjiyn, a Kurgalidjino.

Búdan, әriyne, Qazaqstannyng kez kelgen ózen-kólining sonyna «o» әrpin qoya beru kerek degen qorytyndy shyqpasa kerek. Mәsele әr tilding óz qasiyetin, óz ereksheligin tereng týsinip, tiyimdi paydalana bilude... Búl búl ma, aqyn endi bir jerde:

Qos mýiizdey taramdalghan ózendi

Siyrdariya dep ataghan qosoqtar,— deydi.

Búl dep batyl jazu ýshin, solay úghynu ýshin, adam aldymen sol ózenning býginin ghana emes, ótkenin de yaky birneshe ghasyrlyq tarihyn da jaqsy biluge tiyis. Arnasynan әldeneshe auytqyghan asau dariyanyng bir kezderde avtor aitqanday dәl solay ataluy әbden mýmkin. Bir sóz boyynan bir әriptin, aragha jyldar, ghasyrlar salyp tipten joghalyp ketui bizder ýshin hat qúbylys emes. Kiygizding kiyiz, qúmghannyng qúman bolyp shygha kelui bizder ýshin bayaghydan tanys qúbylys. Ádette, ómir shyndyghynan góri kórkem shyndyq әserlirek kórinedi. Birinshi shyndyqqa seninkiremey, ekinshi shyndyqqa birden ilanyp qalasyn. Bayqaysyz ba, mәsele taghy da bir әripting bir ghana әripting tónireginde. Sol bir ghana әripting arqasynda Syrdariyanyz Siyrdariya bop shygha keldi. Nege solay atalghanyn sol eki tarmaqtyng ózinen tabasyn: «Qos mýiizdey taramdalghan ózendi, Siyrdariya dep ataghan qosoqtar».

Tarihsyz halyq — tamyrsyz qanbaq. Qanbaq-halyqtyng býgini boluy mýmkin, biraq bolashaghy joq. Sony týsingen el yaky El bolam degen el eng alghashqy úly qadamyn óz tarihyn zertteuden, ózge tarihtargha ýniludan bastamaq. Qay halyqtyng bolmasyn sabaq alatyn birden bir uniyversiyteti — adamzat tarihy. Óz eli, óz júrtynyng ótken-ketkeninen beyhabar adam — beygham adam. Mәngýrt boludyng birinshi sharty — shejirene mәn bermeu, tarihyndy tanymau. Osylay oilap, osylay úqqan Oljas «Az y Ya» jәne búdan eki myng jeti jýz jyl búryn ótken kóne hikayagha yaky «Qysh kitabyna» kirispey túryp, ata-babalarymyzdyng әrgi-bergi dýrbeleng tarihynan alyp, «Shynghystaugha jatyr tayau sazaryp», «Jyr tolghaghy», «O, sәigýlik!», «Batyr Mәmbetting óler aldyndaghy sózi», «Ant», «Kuman jyry», «Aqsaq qúlan», «O aqsaq Temir!», «Dombyrasyn qasyp shertip aqyryn», «Jýrekti qalay júbatam?», «Qúm kóshkini», «Habarshylar», «Mahambetke», «Mahambetting óler aldyndaghy oiy», «Kóne zaman turasynda kýpti oilar», «Aqyn Smedting aqyrghy sózi» tәrizdi tolyp jatqan shejire jyrlar jazady. Tek óz tarihymyzben ghana shektelip qoymaydy. Irgeles qonghan orys halqynyng ótkenine ýnilip, «Rossiya», «Asqan aru Glebovnanyng joqtauy», «Kýzgi Moskva», «Danqty týkpir», «Pushkin alany», «Shaghyn ghana ertegi», «Dekabrister», «Sәuir», «Kiy — qayyqshy» siyaqty taghy bir toptama jazyp, «Az y Yagha» jaqyndap qoyady. Kezinde әrtýrli dau tughyzghanyna qaramay, búl kitap, mening týsinigimde, eki elding arasyn ajyratatyn enbek emes, jymdastyra týsetin enbek.

Otyz jylgha sozylghan Oljas tvorchestvosynda erekshe nazar audaratyn, al eger nazar audara qalsaq, mindetti týrde biraz tang qalatyn sәtter bar. Mysaly, aqynnyng «Arghymaqtaryn» alayyq. Nebary eki myng jarym ghana tirajben jaryq kórgen búl jinaq — Oljastyng túla boyy túnghyshy. Túnghysh ekenine qaramay, búl jinaqtan da birneshe jaqsy jyr taba alasyz. Oljasty birden kóre qoi qiyn. Dәlirek aitsaq, Oljas bar. Biraq aiqyn emes. Kómeski. Kýngir. Áytse de osy kitaptyng aty kәdimgidey kóregendikpen «Arghymaqtar» dep dúrys qoyylghan eken. Óleng sekildi óner saparyna Oljas jaby minbey, sәigýlik minip shyghypty. Osynau, negizinen, simvoldyq qana mindet atqarghan alghashqy jinaqtan, aragha bir jyl salmay jatyp, 1962 jyly «Núrly týnder» jaryq kórdi. Meninshe, shyn Oljas, naghyz Oljas osy kitaptan bastalady. Mәn bermey ketuge bolmaytyn taghy bir jәit: búl ekinshi jinaghyna avtor alghashqy jinaghynan jalghyz-aq óleng «Arghymaqtaryn» engizipti. Óz basym ony teginnen tegin dep aita almaymyn... Qysqasy, «Núrly týnderde» sol kezdegi jas aqyn birden ghasyrlar qabatyna boylap, tipten әrilep ketken kóne tamyrgha — halyq tarihyna qol sozady. Ata-babalar aruaghyna barlau jasap, odan býgingi óz Aziyasyna qaytyp oralady. Sodan Amerikagha sayahat jasaydy.

Eskerte ketetin ekinshi bir jәit: aqyn «Arghymaqtar» men «Núrly týnder» arasynda «Adamgha tabyn, jer, endi!» poemasyn jazyp, ony da jariyalap ýlgergen-di. Búl Oljas ýshin ghana emes, býkil әlemdik poeziya ýshin mýldem jana taqyryp bolatyn. Ol taqyryptyng pioneri de — bizding әriptesimiz.

Joq Shyghys,

Joq Batys ta,

Jyr-Otanym!

Bar keshin,

Bar әdemi búla tanyn.

Joq Shyghys,

Joq Batys ta,

Kәduilgi

Egizdey eki úly bar úly atanyn,-

degen internasionalistik konsepsiyany aqyn osy joly batyl úsynghan bolatyn. Oghan sheyin әigili Rediyard Kiplinginin:

O, Zapad esti Zapad,

                        Vostok esti Vostok, y s mest ony ne soydut.

Poka ne predstanet

                        Nebo s Zemley na Strashnyy gospodnyy sud.

No net Vostoka, y Zapada net, chto — plemya, Rodina, rod,

Esly silinyy s silinym lisom k lisu u kraya zemly vstaet?—

dep keletin ataqty shumaghy әdeby әlemde aksioma siyaqty kórinetin. Eng birinshi ret oghan qazaq aqyny qarsy dau aitty. Jәne jay aitqan joq, kókeyge qonymdy qylyp, oryndy aitty. Elder eleng ete qaldy. Oljas múnymen de toqtap qalghan joq, keyin «Shapaghatty shaq» kitabynda búl mәselege taghy bir qayta oralyp, «Aynalayyn» atty óleninde bylay dep týiindedi:

Babalarym shabysyp ѕәm atysyp,

Bolghan әbden qatelesip,

Shatysyp.

Batys bolsa —

Shyghysynnyng shyghysy,

Al Aziya —

Batysynnyng batysy.

 

Men qayghyram,

Zәbir kórip qay halyq,

Qasiretke batar bolsa qayghy alyp.

O, Qara Jer, bar dertindi qabyldap,

Jýreyin men ýiirilip,

Aynalyp!

Basqa tilde balamasy joq «aynalayyn!» sózining tura maghynasyn da, auyspaly maghynasyn da osy tústa Oljas әbden tolyq paydalanghan. Paydalanyp qana qoymay, әdeby tirlikte barynsha iske asyrghan. Qara jerdi әldeneshe ainala jýrip, halyqaralyq taqyrypta qanshama óleng jazdy! «Ua, Alabama!», «Kolumbiya perzentteri shyrayly», «Niu-York nóseri», «Niagara týni», «OON ordasyndaghy negr», «Oteliding әineginen qaraghanda», «Indeya», «Luvr», «Luvrda men soqyr kórdim seriksiz», «Qúdiretti Monmartrdyn», «Kóne grek oiyn-toyly», «Grekiyamen qoshtasu», «Qara men qyzyl», «Kashmir qyshlaghynan kelgen aqyn aru», «Sýmbile aiyndaghy Biblos», «Baalbek — kýn hramy», «Keniya jazushysy Djeyms Ngugiyding erkin óleng turaly tolghauy» tәrizdi tolyp jatqan ólender — jay ghana qonaqkәde bolmasa kerek. Jýrek talabynan tughan jemisti jyrlar... Aqyn ólenderin taqyrypqa daralap, jeke-jeke bezbendep, olardyng ara salmaghyna aiyryqsha nazar audarar bolsaq, Oljastyng әlem jóninde jazghan poetikalyq tuyndylary onyng óz Qazaqstany turaly jazylghan dýniyelerinen basymyraq týspese, kem týspeydi. Búl aqynnyng alys elderdi óz elinen jaqynyraq qoyghanynan nemese ózderinizge qaraghanda ózgelerdi jaqsyraq bilgennen, ne jaqsyraq kórgennen emes, әriyne. Joq, mәsele mýldem basqasha. Ol — ózin ózgeler arqyly tanu. «Aziyamen salystyryp әr sәtin Evropa ómir sýrip kelmey me?» degenindey, aqyn ózining Andrey Voznesenskiyge arnaghan bir óleninde:

Tanyp-bilip ózimizdi ózgeden,

Kóshemiz biz ózimizdi betke alyp,—

dep týiindeydi. Basqa bauyrlas halyqtar siyaqty bizder, qazaqtar da, bәrin kórip, bәrin ýirengimiz keledi. Ýirene túra ózimizdi ózimiz joghaltyp almaghanymyzdy qalaymyz. Oljastyng da aqyndyq hәm azamattyq maqsat-mýddesining ózi osy bolsa kerek. Býkil júmyr jerge ortaq perzent bola jýre belgili bir últtyng úly bolu, oryssha jazyp, qazaq aqyny bolu, basqalardy bilmeymin, Oljastyng óz basyna jarasyp-aq túr. Nege ekeni belgisiz, ol maghan ýnemi janghaq aghashyn eske salady. Janghaq qay jerde de janghaq. Bar mәsele — onyng tamyry men japyraghynda...

 

Abai.kz