بiزدiڭ ەلدە ورىس تiلiندە كوركەم شىعارما جازاتىن وزگە ۇلت وكiلدەرi از ەمەس. ازايار ءتۇرi دە كورiنبەيدi. ون سەگiزiنشi عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا مولداۆان انتيوح كانتەمير باستاپ بەرگەن وسىناۋ بiر ومiرشەڭ ءداستۇردi نەمiس حالقىنىڭ رەسەيلiك دارىندى وكiلدەرi يۆان حەمنيتسەر، كارولينا پاۆلوۆا جانە لەۆ مەي iلiپ اكەتiپ، كەيiنiرەك وسى سالادا ليتۆان يۋرگيس بالترۋشايتيس، ارميان ماريەتتا شاگينيان، گرۋزين يراكلي اندرونيكوۆتاردىڭ بiراز جەمiستi ەڭبەك ەتكەندەرi بەلگiلi. بۇگiن تاڭدا گەورگي پوجەنيان، بۋلات وكۋدجاۆا، فازىل يسكاندەر، رومان سولنتسەۆ (رينات سۋفيەۆ), يننا كاشەجەۆا، رايم فارحادي،.. ءتارiزدi ورىس تiلiندە بiر ەمەس، بiرنەشە ولەڭ كiتاپتارىن جازعان تەگەۋرiندi توپ، بiرi — ارميان، بiرi — گرۋزين، بiرi — ابحاز، بiرi — تاتار، بiرi — قاباردى، بiرi — وزبەك بولعاندىقتارىنا قاراماي، سوۆەت ورىس ادەبيەتiنiڭ كادiمگi ءوز وكiلدەرi ەسەپتەلەدi. وسى تاعدىرلاس ونداعان اۆتور iشiندە، قازاقشا ولەڭ جازباسا دا، ءوز ۇلتىنىڭ اقىنى بولىپ بولەكتەۋ اتالاتىن جالعىز عانا ولجاس سۇلەيمەنوۆ. بۇل انىقتامانى «اينالايىن» اتتى ماقالاسىندا العاش رەت اشىپ ايتقان جانە كەسiپ ايتقان لەونيد مارتىنوۆ بولاتىن-دى. مەن ءوزiم دە سونداي پiكiردەمiن. بiراق پiكiردi ايتا سالۋ بار دا، دالەلدەۋ بار...

 

دالا عوي بۇل،

دالا عوي بۇل سىرالعى:

بiردە بۋاز،

بiردە قىسىر بيە — تىڭ.

 

قوندىر بiزدi ارعىماققا،

ايتپەسە

تiزەلەر دە تالىپ كەتتi مالداستان.

 

اق سورپا عىپ ارعىماعىن كوڭiلدiڭ.

ارعىماق ەرنi تۇراتىن ءتۇسiپ،

سالبىراپ.

 

ءتۇن ورتاسى،

اق جاڭبىر توقتاعانمەن،

تامشىلارى بارادى تىق-تىق باسىپ.

بۇل — بۇكiل بولمىسى، بۇكiل كاسiبi ءتورت تۇلiك مالمەن، اسiرەسە جىلقى مالىمەن، كوبiنە-كوپ ارعىماقتارمەن تىعىز بايلانىستى بولعان دالا حالقى، جاۋىنگەر ەلگە عانا ءتان بەدەرلi بەينەلەر مەن سولاردىڭ كوزدەرi كوبiرەك كورiپ، كوبiرەك بايقايتىن قۇبىلىس-كورiنiستەر.

 

جانار-كۇننiڭ

قارشىعا -

قاراشىعى سەكiلدi.

 

ءجۇنiن جۇلعان قىرعي مەنiڭ جۇرەگiم.

 

سەن اق قويان بولعان كەزدە

قىپ-قىزىل

تۇلكi بولىپ قاراسا كۇن پايىمداپ.

بۇل — نەگiزگi تiرلiگi تابيعاتپەن تىعىز بايلانىستى، دەمەك اڭشىلىقپەن بارىنشا بiتە قايناسقان ساياتشىل حالىق قانا الدىمەن اڭعارىپ، الدىمەن جىرعا قوسار ساحارا سۋرەتتەرi. ماسەلە اقىننىڭ تەك وسىلاي جازۋىندا عانا ەمەس، سولاي جازۋ ءۇشiن سولاي كورە بiلۋiندە. بۇل جەردەگi كوز — قىراعى قىردىڭ كوزi.

بiر عاجابى، اۆتور دالانى عانا دالالىقتىڭ كوزiمەن كورiپ قويمايدى، قالانىڭ وزiنە دە قىر تۇرعىنى بولىپ قارايدى.

تۇمسىعىنداي قاسقىردىڭ

كوككە قاراپ

قۋ مۇنارا ۇليدى جالىنىشتى.

بۇل مۇنارا، ارينە، وسى زاماننىڭ مۇناراسى ەمەس، كونە زامان سiلەمi — قۋ مۇنارا. تۇمسىعىن كوككە قاراتىپ ۇلۋى، يتشە ۇلىماي قاسقىرشا ۇلۋى، قاسقىرشا بولعاندا دا جالىنىشتى ۇلۋى تەگiننەن تەگiن دەي المايمىز... مiنە وسى تۇستان بiز ولجاس پوەتيكاسىنىڭ ەكiنشi تامىرىنا تاپ بولامىز. ول — تاريح.

توڭكەرiلگەن قازانداي وبا-دوڭدەر.

 

جۇلدىزدى كوك توبەڭنەن توڭكەرiلگەن

شۇرىق تەسiك ۇقسايدى دۋلىعاعا.

 

اي ساۋلەسi قانجارىنداي باتىردىڭ.

بۇل، ارينە، تازا تاريحتىڭ ءوزi ەمەس. وعان ءسال كەيiنiرەك توقتالماقپىز. ال ازiرشە اقىننىڭ سوزدiك قورىنا، ونىڭ زامانا تۇكپiرلەرiنە تەرەڭiرەك كوز جiبەرەتiن تاريحي دۇربiسiنە، بەينەلەۋ  قۇرالدارىنا عانا مۇمكiندiگiنشە نازار اۋدارىپ وتىرمىز. ءار ءداۋiردi سول ءداۋiردiڭ ءوز بوياۋىمەن سۋرەتتەۋ — شىن دارىنعا ءتان قاسيەت. وزگە تiلدە جازا وتىرىپ، ءوز ۇلتىنىڭ وكiلi بولىپ قالۋ — تiپتەن ەرەكشە قۇبىلىس... كەيبiر ساتتەردە ولجاس شىعارمالارىنىڭ ءوزi «يگور جاساعى تۋرالى جىردى» ەسكە سالعانداي بولادى. (اقىننىڭ بولجامى بويىنشا ول داستاننىڭ اۆتورى ەكi تiلدi قاتار بiلگەنگە ۇقسايدى.)

سكاجي، نەگرومكوە:

جانىم، از تە وبيچام

پوداي منە رۋكۋ

ەست ۋ ناس تاكوي وبىچاي.

 

الكۋ نە سپەشا وتستەگنۋلا.

وسى ەكi ۇزiندiدەگi ەرەكشە ەكi سوزگە ايىرىقشا نازار اۋدارۋ ءۇشiن مىسالداردى انا تiلiمiزگە اۋدارماي-اق، ادەيi تۇپنۇسقا كۇيiندە الا تۇرۋعا تۋرا كەلدi. ايتپەسە قازاقشا شۋماقتاعى قازاق سوزدەرi ورىسشاسىنداعىداي بiردەن دارالانىپ، كوزگە بiردەن تۇسە قويماس ەدi. قىسقاسى، وسى ۇزiندiلەردەگi «جانىم» مەن «القانىڭ» ورىس تiلiندە بالامالارى جوق ەمەس. بار، ارينە. بiراق سولاردى اۆتور ادەيi قازاقشا كۇيiندە الىپ، سول ارقىلى ءوز جىرىنا ۇلتتىق ءوڭ، ۇلتتىق سيپات بەرiپ وتىر. تiپتi ورىسشا ايتىپ وتىرىپ تا كەيدە ولجاس كەيبiر قازاقى ۇعىمنىڭ ۇلتتىق iرەڭiن ساقتاي بiلەدi.

 

نالەي-كا، وتچە، سينەگو چايۋ.

 

ادەتتە قازاق جاسىلدىڭ ءوزiن كوبiنە-كوپ جاسىل دەمەي، كوك دەپ اتاي بەرەدi. جاسىل تەرەكتi كوك تەرەك، جاسىل ءشوپتi كوك ءشوپ، جاسىل شاپاندى كوك شاپان دەپ ايتۋعا ابدەن ادەتتەنگەنبiز. سونىڭ بiرi جاسىل شاي. قازاق ونى دا، جاسىل شاي دەمەي، كوك شاي دەپ كەتكەن-دi. سونى جاقسى تۇسiنگەن ولجاس، ورىس تiلiندە ونى «زەلەنىي چاي» دەلiنەتiنiن بiلە تۇرا، جوعارىداعى ۇزiندiدە «سيني چاي» دەپ وتىر. دەمەك اۆتور اينالاداعى ءومiردi قازاق بوپ كورiپ قانا قويمايدى، قازاقشا قابىلداپ، قازاقشا ۇعىنىپ، سونىڭ ارقاسىندا ءوز انا تiلiنە باياعىدا اينالىپ كەتكەن ورىس تiلiن قازاقى ەرەكشەلiكتەرگە قىزمەت ەتكiزە بiلەدi.

وسى كوركەمدiك ارسەنالداردىڭ وزiمەن-اق بiراز جەرگە بارىپ قالۋعا بولار ەدi. بiراق تابيعاتىنان شىنشىل، الدى-ارتىن بiردەي باقىلاپ، قاشاندا قىراعى بولۋعا ابدەن ماشىقتانعان پاراساتتى دارىن، باسقا دا سۋرەتكەرلiك مۇمكiندiكتەر تولىپ تۇرعاندا، ءوزiن ءوزi بiر عانا ۇلتتىق شەڭبەرمەن قۇرساپ تاستاۋدى ول و باستان قۇپ كورمەگەن. جيىرماسىنشى عاسىر پوەزياسىن، اسiرەسە جيىرماسىنشى-وتىزىنشى جىلدارداعى ورىس پوەزياسىن، وعان قوسا الەمدiك ولەڭ-جىردى تاپتiشتەي تەكسەرiپ، ونەر جولىنداعى ەكiنشi باسپالداق — حالىقارالىق بيiكتiككە ەرتەرەك قانات قاعۋدى دۇرىسىراق دەپ تاپقان. ونىڭ ۇلتتىق ورنەكتەگi العاشقى ايقىن سۋرەتتەرi تەحنيكالىق عىلىمي پروگرەستiڭ قىم-قيعاش جاڭا ويۋلارىمەن باي باستادى. دالiرەك ايتار بولساق، كۇردەلەنە ءتۇستi.

 

گۇر-گۇر ەتiپ،

كiرەدi اسپان اينەكتەن.

 

تەرەڭ قۇدىق — بۇل ءوزi

جەرگە قاققان ءداۋ ءدۇربi.

 

سەن اتلانتيدا بiر كەزدە مۇحيت جۇتقان،

سۇڭگۋiر بوپ كوشەڭدi ارالايمىن.

 

بايقايسىز با، ولەڭدەردiڭ وبەكتiسi دە جانە ونى بەينەلەيتiن، بەينەلەۋگە تيiس ءسوز بوياۋلارى دا ءبiرتۇرلi وزگەرiپ سالا بەرگەن سياقتى. ۋاقىت تا، زامان دا باسقا. سوندىقتان با، اقىن قولتاڭباسىندا، اۆتوردىڭ ءومiرتانىمىندا ءسال-ءپال ۇرگەدەك ساقتىق بايقالادى. ءيا، بۇل نەبارى پوەتيكالىق بارلاۋ عانا.

 

تەلەتايپ — جۇرەگiڭ نە بiلەدi?

 

سىنىق بۇتاق

قۇلاپ تۇسكەن بيiكتەن

الپينيستiڭ جانسىز قولى ءتارiزدi.

 

كەنيانىڭ جالاۋىن جامىلعاندا

اۋمايدى ەكەن تاس ءمۇسiن فۋتۋريستەن.

 

قولىما الىپ تاۋدىڭ رەيس-فەدەرiن.

 

جوعالاسىڭ سودان سوڭ

قايتا سiڭiپ

تسەنتريفۋگا،

ميكروسكوپ اراسىنا.

 

ماسەلە تەك تەلەتايپ، الپينيست، فۋتۋريست، رەيس-فەدەر، تسەنتريفۋگا، ميكروسكوپ سياقتى وسى زامان اكەلگەن ارقيلى اتاۋلاردا عانا ما؟! ارينە، ولاردىڭ ولەڭ-جىرعا باسا-كوكتەپ، كيمەلەپ كiرۋلەرiنiڭ ءوزi ۇلكەن قوعامدىق، الەۋمەتتiك وزگەرiستەردiڭ ايقىن نىشانى. ال ولاردى ءوز ەركiمەن بەينەلەۋ قۇرالدارىنا اينالدىرۋ — اقىندىق پرينتسيپ، كوركەمدiك كرەدو.

 

بۇل ومiردە ءتۇزۋ نارسە —

جالعىز-اق

شەكسiزدiككە باعىتتالعان پي عانا.

 

بۇل تارماقتاردى ەكiنiڭ بiرiنە تۇسiنiكتi دەۋ قيىن ەندi. بiراق وڭگەلەر تۇسiنبەيدi ەكەن دەپ، ءومiر اعىمىنا قارسى ءجۇرۋ، عىلىمي تەحنيكالىق پروگرەستەن كوركەم ءسوز وكiلi رەتiندە باس تارتۋ تiپتەن دۇرىس بولماس ەدi. پي دەگەنiمiز — شارتتى تۇردە گرەكتەردiڭ «پ» ارپiمەن بەلگiلەنەتiن شەڭبەردiڭ ديامەترiنە قاتىناسى. كۇردەلiسi كۇردەلi, ارينە. ايتسە دە، كۇردەلi وي، كۇردەلi پiكiر، كۇردەلi قۇبىلىستار وزدەرiنە لايىق كۇردەلi تەڭەۋلەردi دە كەرەك قىلاتىن بولۋلارى كەرەك.

قايتكەن كۇندە دە، ولجاستى ولجاس، ونى جيىرماسىنشى عاسىردىڭ وزىق اقىنى ەتiپ تۇرعان باستى بiر بەلگi — مiنە وسى. تامىرى — تۋعان ۇلتىندا، ۇشار باسى — زامانا بيiگiندە... قازاق وقىرمانى ونىڭ توپىراعىنا ۇڭiلسە، ورىسشا وقيتىندار ونىڭ جايىلعان جاپىراعىنا كوز تiگەدi. بiرەۋiنiڭ قالتقىسىز قابىلداعانىن ەكiنشiسi كiربiڭسiز قابىلداي بەرمەۋi دە مۇمكiن. ولجاستىڭ اتى-ءجونiن جاقسى بiلەتiن جالپى جۇرتشىلىقتىڭ ءبارi بiردەي ولجاس ولەڭدەرiن تەرەڭ تۇسiنەدi دەسەك، اعاتتىق بولار ەدi.

راس، ولجاس تiلگە عانا ەمەس، كوڭiلدiڭ وزiنە ءا دەگەننەن قونا كەتپەيتiن عىلىمي-تەحنيكالىق اتاۋلاردى جەتiسكەننەن پايدالانبايدى، قاجەتتiلiكتەن، كەيدە تiپتi مۇقتاجدىقتان پايدالانادى. جۇمىر دا جاتىق شىمىر جولدار iشiندە بۇلتيىپ بولەك تۇرماسىن دەپ، ونداي وعاشتاۋ وقىس سوزدەردi وزدەرi تەكتەس، نەمەسە دىبىستاس، ۇندەس ەكiنشi بiر سوزدەرمەن باۋىرلاستىرىپ، جىمداستىرىپ، كەيدە تiپتi نەكەلەستiرiپ جiبەرۋگە قاتتى ارەكەت ەتەدi.

باللاداڭىز بىلامىق بوپ،

كەمپiرلەر

بلوكپەنەن جوعارىلايدى بلوكقا.

 

تانك بولىپ تاپتا جاپون تانكاسىن

ءتارiزدi ويناعى كالامبۋرلار كەيدە زامانا ادرەسiنە باعىشتالعان اششى مىسقىلعا، قىشقىل كەكەسiنگە اينالادى.

«تسيۆيليزiڭ» «سيفليس» بوپ شىعادى —

اراپتاردىڭ تiلi دە بiر،

ءان دە بiر.

 

«كاستريد» دەپ،

قىسىپ ۇستاپ كومەيدi,

ەندi قانداي ەت بەرسەڭ دە جەمەيدi.

بۇل ۇزiندiلەردەگi «تسيۆيليز»، «سيفليس»، «كاستريد» (گاستريد) سياقتى «تاربيەلi» قۇلاقتارعا بiردەن تۇرپiدەي تيەتiن سۇيكiمسiزدەۋ سوزدەردi, كەدiر-بۇدىرىن تەگiستەپ، اۋدارىپ-اق جiبەرۋگە بولاتىن ەدi اۋدارمادىق. قازاقشا بالامالارىن تاپپاعاننان ەمەس. كەيدە تابىلىپ تا قالادى. اۋدارا قالعان جاعدايدا ولەڭنiڭ كiلتيفانى قىلت ەتiپ قولدان شىعىپ-اق كەتكەلi تۇر. «Civilis» لاتىن تiلiندە ازامات، ازاماتتىق ءماندi بەرسە، «تسيۆيليزاتسيا» قوعامدىق دامۋدىڭ دەڭگەيiن بiلدiرمەي مە؟! ال اۆتور سول دەڭگەيiڭiزدi ادەيi «سيفيليسپەن» ۇيقاستىرىپ قويسا (كەيiپكەردiڭ اۋزىمەن، ارينە), تەگiننەن تەگiن ەمەس. ءدال قازiر، بۇگiنگi تاڭدا، جيىرماسىنشى عاسىر تسيۆيليزاتسياسى زامانا iندەتiنە اينالعان سپيد-پەن ۇشتاسىپ جاتسا، سيفيليسiڭiز ءسوز بولىپ پا ءتايiرi!..

ال ەندi دوڭىزدىڭ ەتiن جەپ قويعان ءدiندار قارتتىڭ اۋزىنا گاستريد ءسوزiن «كاستريد» ەتiپ، ءوڭiن اينالدىرىپ سالۋ ارقىلى، اۆتور بۇگiنگi دۇمشە مولدالاردى بارىنشا ءاجۋا قىلادى. ولاردى مولدا ەمەس، رۋحاني ماتەك ەتiپ كورسەتەدi.

ءارi وقىپ، ءارi اۋدارا ءجۇرiپ، شيرەك عاسىر iشiندە بايقاعان بiر نارسەم — ولجاس ولەڭدەرiندەگi استارلى مىسقىل. ءازiل ەمەس، كiسi ولتiرەتiن كادiمگi اششى كەكەسiن.

قالاماقى تولەنبەسە

ول جىردى

قاتىنى دا تۇسiنۋدەن قالادى.

 

سەن قۇدايدان تۋدىم دەيسiڭ،

ناداندار

ءوزi, ءسiرا، تۋا ما ەكەن تەكتiدەن!

 

قول سوعادى تۇسiندە حالىق ساعان،

...جاتسا بiرەۋ اۋلادا كiلەم قاعىپ.

 

سالىندى اينەك،

قۇلاپ ءتۇستi ءۇي بiراق.

 

ميمىرت ۇلۋ ويلايدى

جۇيتكiپ شاۋىپ كەلەم دەپ.

 

بiر جىلقى بار ءار ادامنىڭ كۇشiندە،

فيلوسوف بار ءار ەسەكتiڭ iشiندە.

ءار ولەڭنان امالسىز ءۇزiپ-جۇلقىپ، سۋىرىپ-سۋىرىپ العان سۋىرتپاق مىسالدار بiرەۋگە تۇسiنiكتi, بiرەۋگە تۇسiنiكسiز شىعار. ال مەنiڭشە، الدى-ارتىنسىز، وسى تۇرعاندارىنىڭ وزiندە توتيايىننىڭ قويۋ ەرتiندiسiندەي تامعان جەرiن ويىپ تۇسەدi-اۋ، ويىپ تۇسەدi!.. «بەسiك جىرىن تىشقاننىڭ» («سەرايا ميسس») ۇقىپتى وقىساڭىز، تۇتاس جاتقان جالپاق ساتيرا الەمiنە تاپ بولاسىز. انا تىشقان بالا تىشقانعا ءوز كۇيiنiشiن بىلاي دەپ جەتكiزەدi:

اق سۇڭقارىم،

ايىپتىمىن مەن ساعان.

اۋىرلىق بار،

قيىندىق بار قانشاما!

الىپ كەلدiم دۇنيەگە

تىشقانعا

تiرشiلiك جوق مىسىقتاردان سامساعان.

 

اينالايىن،

كوپ قاسiرەت،

كوپ قايعى.

مىسىقتاردى مىسىق قانا تاپپايدى.

قويدىڭ ءوزi قوي دەگەنگە قاراماي،

مىسىق تاۋىپ،

مىسىق بولىپ قاپتايدى...

اتتەڭ، ەلۋ شاقتى ولەڭ تارماعىنان تۇراتىن وسى بiر ۋداي ءزارلi تۋىندىنى تۇگەلدەي مىسالعا كەلتiرۋگە ماقالانىڭ كولەمi كوتەرمەيدi. بiراق وسى ەكi-اق شۋماق ءۇزiندiنiڭ وزiندە قانشاما استار، قانشاما زاپىران جاتىر!

اقىن تۋرالى پiكiردi سەن ايتساڭ دا، باسقا ايتسا دا، ايتتىرىپ وتىرعان، ايتۋعا ءماجبۇر قىلىپ وتىرعان — سول اقىننىڭ تۆورچەستۆولىق قۇدiرەتi بولۋعا تيiس. ماقتاعىڭ كەلسە دە، داتتاعىڭ كەلسە دە، تالانت تابيعاتىنا ءتان ەمەس نارسەنi ادەيi ۇلعايتىپ كورسەتۋ — ادەبي ادiلدiككە ۇيلەسپەيدi... ولجاس ولەڭدەرiن وقىپ وتىرعاندا

جالعان تەڭگە شىن تەڭگەنi كۇندەيدi.

 

انا ءسۇتi ارامدىققا سۋارسا،

سيىر ءسۇتi الا المايدى سەنi ەمدەپ.

 

دوڭىزداۋ بولماي بولمايدى

دۇلەيلەۋ بولعىڭ كەلسە ەگەر.

 

الباستىسى بولادى استە ءار ءۇيدiڭ.

 

تيتتەي قاتە — ماڭگiلiك،

ءسال-ءسال بوياۋ — شەبەرلiك...

سياقتى قاناتتى سوزگە اينالىپ كەتكەلi تۇرعان ويلى ورالىمدار كۇتپەگەن جەردەن وقىس بوي كورسەتiپ وتىرادى. بiراق ولجاستىڭ بۇكiل جىرلارى وسىنداي ماقال-ماتەل iسپەتتi ناقىل سوزدەردەن تۇرادى دەپ تۇجىرىمداۋ ءسال ورىنسىزداۋ بولار ەدi. ويشىلدىق وعان جات ەمەس. سويتە تۇرا ول، نەگiزiنەن، سۋرەتكەر اقىن. شىن مانiندە ءسوز سۋرەتكەرi.

قاي زامان، قاي ەلدiڭ اقىنى بولماسىن، ونىڭ كوركەمدiك الەمi تۋرالى اڭگiمە، سايىپ كەلگەندە، شەبەرلiك جايىنداعى اڭگiمەگە بارىپ تiرەلمەك. دارىننىڭ بارىن، نە جوعىن انىقتاۋعا بولادى. بiراق دارىن ولشەنبەيدi. ولشەنەتiن، مەنiڭشە، شەبەرلiك قانا!

شەبەرلiك! وزiنە ءوزi ارەڭ سيىپ تۇرعان اسا ۇلكەن ۇعىم. وندا شەك جوق. ونەرپازدىڭ سورى دا سوندا، باقىتى دا سوندا. سورىڭ — ەشقاشان تۇبiنە جەتە المايسىڭ. باقىتىڭ — قانشا جۇرە الساڭ، سونشا مۇمكiندiگiڭ بار. كوكجيەك. كوكجيەك. كوركەمدiك كوكجيەگi.

ءيا، شەبەرلiككە داۋا جوق. ناعىز اعاش شەبەرi, باسقا قۇرالداردى بىلاي قويعاندا، باتپانداي بالتانىڭ وزiمەن ءتۇيiن ءتۇيiپ، ويماقتاي دۇنيە جاساپ بەرە الادى.

بۇكiل ونەردiڭ تەگi بiر. ولاردىڭ ءبارi دارىن مەن شەبەرلiكتەن تۇرادى.

كوركەم ادەبيەتتiڭ قۇرالى دا — ءسوز، ماتەريالى دا — ءسوز. ءسوزدi سوزبەن شابادى. ءسوزدi سوزبەن جونادى. ءسوزدi سوزبەن ويمىشتايدى. قاجەت دەسەڭiز، ءسوزدi سوزبەن كۇيدiرەدi.

سوزدە ءتۇبiر مەن جۇرناق، جالعاۋ مەن شىلاۋ عانا ەمەس، ءاربiر دىبىس، ءاربiر ءارiپ وزiنە لايىق بەلگiلi بiر جۇك كوتەرiپ تۇرۋعا تيiس. ءيا! ءيا! باسقالارىن بىلاي قويعاندا، بiر عانا ءارiپتiڭ ءوزi ماسەلە شەشەدi كەيدە...

«قىش كiتابىندا» ءسال عانا كورiنiپ، سودان كەيiن مۇلدەم ماڭگi عايىپ بولاتىن وتكiنشi ەگiز كەيiپكەر بار. ەكi كەيiپكەر — ەكi كەمەڭگەر.

ارەم. بازار.

كۇن بالقىتقان قويتاستى.

بiر ەكi مي

ايقاسۋداي ايقاستى.

بiرi — ءۇندiس ا-براحم سيديعان،

جاس بولسا دا،

اعارتپاعان جاي شاشتى.

 

براحم-ا.

ول — يۋدەي بولاتىن...

بiر مىقتىنىڭ اتى — ا-براحم، ەكiنشi مىقتىنىڭ اتى — براحم-ا. بۇلار ءوزi قايدان شىققان، نەعىلعان كەيiپكەرلەر؟ ونىڭ بارiنە جاۋاپ بەرiپ جاتۋعا ءدال قازiر مۇمكiندiك جوق. ماقالانىڭ كولەمi كوتەرمەيدi. قازiرگi ماسەلە ولاردىڭ زاتىندا بولماي، اتىندا بولىپ وتىر. نەگە ا-براحم؟ نەگە براحم-ا؟ ەڭ باستىسى: نەگە براحم؟ نەگە ول، مىسالى، اسان ەمەس؟ ونى دا ا-سان جانە سان-ا دەپ ەكiگە جiكتەۋگە بولار ەدi عوي. بولۋىن بولادى، ارينە. بiراق، ماسەلە جالعىز جiكتەۋدە عانا ما ەكەن؟! ماسەلە، مەنiڭشە، تازا براحمنىڭ وزiندە. جانە ونىڭ الدىنا ا قوسساڭ، ا-براحم (ابراحم) بولاتىنىندا.

براحم — سانسكريت تiلiندە براحمانيزم مەن يندۋيزمنiڭ نەگiزiن قالاۋشى ءۇش قۇدiرەتتiڭ بiرi. ال فيلوسوفتار بولسا — اقىلدىڭ پiرi. دەمەك باسقا سوزدەرگە ياكي باسقا ەسiمدەرگە قاراعاندا، ءدال وسى ارادا براحمنىڭ پراۆوسى مولىراق. ول قاتارداعى جاي عانا ابەقوڭىر ءسوز ەمەس، iشكi مازمۇنعا ابدەن باي فيلوسوفيالىق ۇعىم. بۇل — بiرiنشiدەن. ەكiنشiدەن، جاڭا عانا ايتتىق، ونىڭ الدىنا ا قوسساڭىز — ابراحم ياكي تاياۋ شىعىستىڭ كونە تۇرعىنى بولىپ شىعا كەلەدi. دەمەك بiر فيلوسوف ەجەلگi ءۇندiستاننان بولسا، ەكiنشi فيلوسوف كونە تسيۆيليزاتسيانىڭ العاشقى بەسiكتەرiنiڭ بiرi — الگi ايتقان تاياۋ شىعىستان. تازا دىبىستىق نەمەسە ەسiم تۇرعىسىنان كەلگەندە ا-براحمدى يۋدەيانىڭ، ال براحم-انى ءۇندiستان وكiلi جاساۋ كەرەك سياقتى. بiراق اۆتور، بiلە تۇرا، ادەيi ولار iستەمەگەن...

مۇنىڭ بارiنە بiردەي قاتارداعى قاراپايىم وقىرمان ءمان بەرiپ جاتپايدى راس. الايدا ەكiنiڭ بiرi ءمان بەرمەيدi, ەكiنiڭ بiرi تۇسiنبەيدi ەكەن دەپ استارسىز شىعارما جازۋعا بولا ما؟!

نا وزەراح كۋرگالدجينو

اۆگۋستوۆسكايا كۋتەرما,-

دەپ باستالادى اقىننىڭ بiر ولەڭi. بارىنشا ءساتتi جازىلعان جىر. اۋدارعاندا دا مەن ونى ءسۇيسiنiپ اۋدارعانمىن. بiراق مىسالعا قازاقشاسىن الماي، تۇپنۇسقاسىن الۋعا ءماجبۇر بولىپ وتىرمىن. بارشامىزعا ايان: بۇكiل قازاق بۇل كولدi قورعالجىڭ كولi دەيدi. ال اۆتور وعان «و» قوسىپ، «كۋرگالدجينو» جاساعان. نەگە؟ نەگە، باسە؟ وعان لەونيد مارتىنوۆ بىلاي دەپ جاۋاپ بەرەدi. جوعارىداعى مىسالىمىز سەكiلدi ۇستاز اقىننىڭ ءسوزiن دە اۋدارماي سول كۇيiندە العاندى ماقۇل كوردiك. «...ۆ ستيحاح ولجاسا كۋرگالدجين پرەۆراتيلسيا ۆ كۋرگالدجينو. مى، رۋسسكيە، مى، سلاۆيانە، پرينيالي ۆ سۆويۋ پوەتيچەسكۋيۋ رەچ، كاك ەتو پراۆيلنو وتمەتيل ولجاس ۆ يسسلەدوۆاني سۆوەم و «سلوۆە و پولكۋ يگوروۆە»، كوە-چتو وت تيۋركسكوگو ۆوستوكا. ا ۆوت تەپەر كازاحسكي پوەت وتمەتيل ۆ سۆويح ستيحاح رۋسسكوە ۆوسپرياتيە نازۆانيا كازاحسكوگو وزەرا. وزەرو — زناچيت «ونو»، نە كۋرگالدجين، ا كۋرگالدجينو.

بۇدان، ارينە، قازاقستاننىڭ كەز كەلگەن وزەن-كولiنiڭ سوڭىنا «و» ءارپiن قويا بەرۋ كەرەك دەگەن قورىتىندى شىقپاسا كەرەك. ماسەلە ءار تiلدiڭ ءوز قاسيەتiن، ءوز ەرەكشەلiگiن تەرەڭ ءتۇسiنiپ، تيiمدi پايدالانا بiلۋدە... بۇل بۇل ما، اقىن ەندi بiر جەردە:

قوس مۇيiزدەي تارامدالعان وزەندi

سيىرداريا دەپ اتاعان قوسوقتار،— دەيدi.

بۇل دەپ باتىل جازۋ ءۇشiن، سولاي ۇعىنۋ ءۇشiن، ادام الدىمەن سول وزەننiڭ بۇگiنiن عانا ەمەس، وتكەنiن دە ياكي بiرنەشە عاسىرلىق تاريحىن دا جاقسى بiلۋگە تيiس. ارناسىنان الدەنەشە اۋىتقىعان اساۋ داريانىڭ بiر كەزدەردە اۆتور ايتقانداي ءدال سولاي اتالۋى ابدەن مۇمكiن. بiر ءسوز بويىنان بiر ءارiپتiڭ، اراعا جىلدار، عاسىرلار سالىپ تiپتەن جوعالىپ كەتۋi بiزدەر ءۇشiن حات قۇبىلىس ەمەس. كيگiزدiڭ كيiز، قۇمعاننىڭ قۇمان بولىپ شىعا كەلۋi بiزدەر ءۇشiن باياعىدان تانىس قۇبىلىس. ادەتتە، ءومiر شىندىعىنان گورi كوركەم شىندىق اسەرلiرەك كورiنەدi. بiرiنشi شىندىققا سەنiڭكiرەمەي، ەكiنشi شىندىققا بiردەن يلانىپ قالاسىڭ. بايقايسىز با، ماسەلە تاعى دا بiر ءارiپتiڭ بiر عانا ءارiپتiڭ توڭiرەگiندە. سول بiر عانا ءارiپتiڭ ارقاسىندا سىردارياڭىز سيىرداريا بوپ شىعا كەلدi. نەگە سولاي اتالعانىن سول ەكi تارماقتىڭ وزiنەن تاباسىڭ: «قوس مۇيiزدەي تارامدالعان وزەندi, سيىرداريا دەپ اتاعان قوسوقتار».

تاريحسىز حالىق — تامىرسىز قاڭباق. قاڭباق-حالىقتىڭ بۇگiنi بولۋى مۇمكiن، بiراق بولاشاعى جوق. سونى تۇسiنگەن ەل ياكي ەل بولام دەگەن ەل ەڭ العاشقى ۇلى قادامىن ءوز تاريحىن زەرتتەۋدەن، وزگە تاريحتارعا ءۇڭiلۋدان باستاماق. قاي حالىقتىڭ بولماسىن ساباق الاتىن بiردەن بiر ۋنيۆەرسيتەتi — ادامزات تاريحى. ءوز ەلi, ءوز جۇرتىنىڭ وتكەن-كەتكەنiنەن بەيحابار ادام — بەيعام ادام. ماڭگۇرت بولۋدىڭ بiرiنشi شارتى — شەجiرەڭە ءمان بەرمەۋ، تاريحىڭدى تانىماۋ. وسىلاي ويلاپ، وسىلاي ۇققان ولجاس «از ي يا» جانە بۇدان ەكi مىڭ جەتi ءجۇز جىل بۇرىن وتكەن كونە حيكاياعا ياكي «قىش كiتابىنا» كiرiسپەي تۇرىپ، اتا-بابالارىمىزدىڭ ارگi-بەرگi دۇربەلەڭ تاريحىنان الىپ، «شىڭعىستاۋعا جاتىر تاياۋ سازارىپ»، «جىر تولعاعى»، «و، سايگۇلiك!»، «باتىر مامبەتتiڭ ولەر الدىنداعى ءسوزi»، «انت»، «كۋمان جىرى»، «اقساق قۇلان»، «و اقساق تەمiر!»، «دومبىراسىن قاسىپ شەرتiپ اقىرىن»، «جۇرەكتi قالاي جۇباتام؟»، «قۇم كوشكiنi»، «حابارشىلار»، «ماحامبەتكە»، «ماحامبەتتiڭ ولەر الدىنداعى ويى»، «كونە زامان تۋراسىندا كۇپتi ويلار»، «اقىن سمەدتiڭ اقىرعى ءسوزi» ءتارiزدi تولىپ جاتقان شەجiرە جىرلار جازادى. تەك ءوز تاريحىمىزبەن عانا شەكتەلiپ قويمايدى. Iرگەلەس قونعان ورىس حالقىنىڭ وتكەنiنە ءۇڭiلiپ، «روسسيا»، «اسقان ارۋ گلەبوۆنانىڭ جوقتاۋى»، «كۇزگi موسكۆا»، «داڭقتى تۇكپiر»، «پۋشكين الاڭى»، «شاعىن عانا ەرتەگi»، «دەكابريستەر»، ء«ساۋiر»، «كي — قايىقشى» سياقتى تاعى بiر توپتاما جازىپ، «از ي ياعا» جاقىنداپ قويادى. كەزiندە ءارتۇرلi داۋ تۋعىزعانىنا قاراماي، بۇل كiتاپ، مەنiڭ تۇسiنiگiمدە، ەكi ەلدiڭ اراسىن اجىراتاتىن ەڭبەك ەمەس، جىمداستىرا تۇسەتiن ەڭبەك.

وتىز جىلعا سوزىلعان ولجاس تۆورچەستۆوسىندا ەرەكشە نازار اۋداراتىن، ال ەگەر نازار اۋدارا قالساق، مiندەتتi تۇردە بiراز تاڭ قالاتىن ساتتەر بار. مىسالى، اقىننىڭ «ارعىماقتارىن» الايىق. نەبارى ەكi مىڭ جارىم عانا تيراجبەن جارىق كورگەن بۇل جيناق — ولجاستىڭ تۇلا بويى تۇڭعىشى. تۇڭعىش ەكەنiنە قاراماي، بۇل جيناقتان دا بiرنەشە جاقسى جىر تابا الاسىز. ولجاستى بiردەن كورە قويۋ قيىن. دالiرەك ايتساق، ولجاس بار. بiراق ايقىن ەمەس. كومەسكi. كۇڭگiر. ايتسە دە وسى كiتاپتىڭ اتى كادiمگiدەي كورەگەندiكپەن «ارعىماقتار» دەپ دۇرىس قويىلعان ەكەن. ولەڭ سەكiلدi ونەر ساپارىنا ولجاس جابى مiنبەي، سايگۇلiك مiنiپ شىعىپتى. وسىناۋ، نەگiزiنەن، سيمۆولدىق قانا مiندەت اتقارعان العاشقى جيناقتان، اراعا بiر جىل سالماي جاتىپ، 1962 جىلى «نۇرلى تۇندەر» جارىق كوردi. مەنiڭشە، شىن ولجاس، ناعىز ولجاس وسى كiتاپتان باستالادى. ءمان بەرمەي كەتۋگە بولمايتىن تاعى بiر ءجايت: بۇل ەكiنشi جيناعىنا اۆتور العاشقى جيناعىنان جالعىز-اق ولەڭ «ارعىماقتارىن» ەنگiزiپتi. ءوز باسىم ونى تەگiننەن تەگiن دەپ ايتا المايمىن... قىسقاسى، «نۇرلى تۇندەردە» سول كەزدەگi جاس اقىن بiردەن عاسىرلار قاباتىنا بويلاپ، تiپتەن ارiلەپ كەتكەن كونە تامىرعا — حالىق تاريحىنا قول سوزادى. اتا-بابالار ارۋاعىنا بارلاۋ جاساپ، ودان بۇگiنگi ءوز ازياسىنا قايتىپ ورالادى. سودان امەريكاعا ساياحات جاسايدى.

ەسكەرتە كەتەتiن ەكiنشi بiر ءجايت: اقىن «ارعىماقتار» مەن «نۇرلى تۇندەر» اراسىندا «ادامعا تابىن، جەر، ەندi!» پوەماسىن جازىپ، ونى دا جاريالاپ ۇلگەرگەن-دi. بۇل ولجاس ءۇشiن عانا ەمەس، بۇكiل الەمدiك پوەزيا ءۇشiن مۇلدەم جاڭا تاقىرىپ بولاتىن. ول تاقىرىپتىڭ پيونەرi دە — بiزدiڭ ارiپتەسiمiز.

جوق شىعىس،

جوق باتىس تا،

جىر-وتانىم!

بار كەشiڭ،

بار ادەمi بۇلا تاڭىڭ.

جوق شىعىس،

جوق باتىس تا،

كادۋiلگi

ەگiزدەي ەكi ۇلى بار ۇلى اتانىڭ,-

دەگەن ينتەرناتسيوناليستiك كونتسەپتسيانى اقىن وسى جولى باتىل ۇسىنعان بولاتىن. وعان شەيiن ايگiلi رەديارد كيپلينگiنiڭ:

و، زاپاد ەست زاپاد،

                        ۆوستوك ەست ۆوستوك، ي س مەست وني نە سويدۋت.

پوكا نە پرەدستانەت

                        نەبو س زەملەي نا ستراشنىي گوسپودنىي سۋد.

نو نەت ۆوستوكا، ي زاپادا نەت، چتو — پلەميا، رودينا، رود،

ەسلي سيلنىي س سيلنىم ليتسوم ك ليتسۋ ۋ كرايا زەملي ۆستاەت؟—

دەپ كەلەتiن اتاقتى شۋماعى ادەبي الەمدە اكسيوما سياقتى كورiنەتiن. ەڭ بiرiنشi رەت وعان قازاق اقىنى قارسى داۋ ايتتى. جانە جاي ايتقان جوق، كوكەيگە قونىمدى قىلىپ، ورىندى ايتتى. ەلدەر ەلەڭ ەتە قالدى. ولجاس مۇنىمەن دە توقتاپ قالعان جوق، كەيiن «شاپاعاتتى شاق» كiتابىندا بۇل ماسەلەگە تاعى بiر قايتا ورالىپ، «اينالايىن» اتتى ولەڭiندە بىلاي دەپ تۇيiندەدi:

بابالارىم شابىسىپ ءѕام اتىسىپ،

بولعان ابدەن قاتەلەسiپ،

شاتىسىپ.

باتىس بولسا —

شىعىسىڭنىڭ شىعىسى،

ال ازيا —

باتىسىڭنىڭ باتىسى.

 

مەن قايعىرام،

ءزابiر كورiپ قاي حالىق،

قاسiرەتكە باتار بولسا قايعى الىپ.

و، قارا جەر، بار دەرتiڭدi قابىلداپ،

جۇرەيiن مەن ءۇيiرiلiپ،

اينالىپ!

باسقا تiلدە بالاماسى جوق «اينالايىن!» ءسوزiنiڭ تۋرا ماعىناسىن دا، اۋىسپالى ماعىناسىن دا وسى تۇستا ولجاس ابدەن تولىق پايدالانعان. پايدالانىپ قانا قويماي، ادەبي تiرلiكتە بارىنشا iسكە اسىرعان. قارا جەردi الدەنەشە اينالا ءجۇرiپ، حالىقارالىق تاقىرىپتا قانشاما ولەڭ جازدى! «ۋا، الاباما!»، «كولۋمبيا پەرزەنتتەرi شىرايلى»، «نيۋ-يورك نوسەرi»، «نياگارا ءتۇنi»، «وون ورداسىنداعى نەگر»، «وتەلدiڭ اينەگiنەن قاراعاندا»، «يندەيا»، «لۋۆر»، «لۋۆردا مەن سوقىر كوردiم سەرiكسiز»، «قۇدiرەتتi مونمارتردىڭ»، «كونە گرەك ويىن-تويلى»، «گرەكيامەن قوشتاسۋ»، «قارا مەن قىزىل»، «كاشمير قىشلاعىنان كەلگەن اقىن ارۋ»، «سۇمبiلە ايىنداعى بيبلوس»، «باالبەك — كۇن حرامى»، «كەنيا جازۋشىسى دجەيمس نگۋگيدiڭ ەركiن ولەڭ تۋرالى تولعاۋى» ءتارiزدi تولىپ جاتقان ولەڭدەر — جاي عانا قوناقكادە بولماسا كەرەك. جۇرەك تالابىنان تۋعان جەمiستi جىرلار... اقىن ولەڭدەرiن تاقىرىپقا دارالاپ، جەكە-جەكە بەزبەندەپ، ولاردىڭ ارا سالماعىنا ايىرىقشا نازار اۋدارار بولساق، ولجاستىڭ الەم جونiندە جازعان پوەتيكالىق تۋىندىلارى ونىڭ ءوز قازاقستانى تۋرالى جازىلعان دۇنيەلەرiنەن باسىمىراق تۇسپەسە، كەم تۇسپەيدi. بۇل اقىننىڭ الىس ەلدەردi ءوز ەلiنەن جاقىنىراق قويعانىنان نەمەسە وزدەرiڭiزگە قاراعاندا وزگەلەردi جاقسىراق بiلگەننەن، نە جاقسىراق كورگەننەن ەمەس، ارينە. جوق، ماسەلە مۇلدەم باسقاشا. ول — ءوزiن وزگەلەر ارقىلى تانۋ. «ازيامەن سالىستىرىپ ءار ءساتiن ەۆروپا ءومiر ءسۇرiپ كەلمەي مە؟» دەگەنiندەي، اقىن ءوزiنiڭ اندرەي ۆوزنەسەنسكيگە ارناعان بiر ولەڭiندە:

تانىپ-بiلiپ ءوزiمiزدi وزگەدەن،

كوشەمiز بiز ءوزiمiزدi بەتكە الىپ،—

دەپ تۇيiندەيدi. باسقا باۋىرلاس حالىقتار سياقتى بiزدەر، قازاقتار دا، ءبارiن كورiپ، ءبارiن ۇيرەنگiمiز كەلەدi. ۇيرەنە تۇرا ءوزiمiزدi ءوزiمiز جوعالتىپ الماعانىمىزدى قالايمىز. ولجاستىڭ دا اقىندىق ءھام ازاماتتىق ماقسات-مۇددەسiنiڭ ءوزi وسى بولسا كەرەك. بۇكiل جۇمىر جەرگە ورتاق پەرزەنت بولا جۇرە بەلگiلi بiر ۇلتتىڭ ۇلى بولۋ، ورىسشا جازىپ، قازاق اقىنى بولۋ، باسقالاردى بiلمەيمiن، ولجاستىڭ ءوز باسىنا جاراسىپ-اق تۇر. نەگە ەكەنi بەلگiسiز، ول ماعان ۇنەمi جاڭعاق اعاشىن ەسكە سالادى. جاڭعاق قاي جەردە دە جاڭعاق. بار ماسەلە — ونىڭ تامىرى مەن جاپىراعىندا...

 

Abai.kz