JURNALIST QASYM AMANJOLÚLY:

 1 jәne 2 qazangha josparlanghan jurnalist Qasym Amanjolúlynyng “Maydan: qazaq jurnaliysining kózimen” atty derekti reportajdyq filimi “Tan” arnasynyng efiyrine shyqpay qaldy. Ukrainanyng úrys jýrip jatqan ontýstik-shyghys aimaghy men Qyrym­gha baryp, oqighany óz kózimen kórip qaytqan alghashqy qazaqstandyq jurnalisting enbegi nelikten esh boldy? Kórermenge jol tartar aqiqatqa kedergi keltirgen kimder? Biz osy súraqtardy filimning avtory Qasym Amanjol­úlynyng ózine qoyyp kórdik.

– Ukrainagha Qazaqstannan barghan túnghysh týsirilim tobynyng dayyndaghan reportajdyq filimin qalyng kó­rermen qauym kýtkeni tý­sinikti. “Tan” arnasy jәne ózge de aqparat qúraldary filim jóninde kenirek magh­lúmat berip, onyng shyghatyn kýnin de habarlap qoyghan edi. Sondyqtan osy rette filim nege “Tan” arnasynyng efiyri­nen týsip qaldy, osynyng mәn-jayyn týsindirip ótseniz.

– Filimning shyqpay qalu sebebi maghan belgisiz. Biraq, boljauymsha, oghan syrtqy kýsh­ter jәne eldegi qúdiretti kýsh­ter aralasty. Telearnanyng basshylary búl filimdi beruge sonyna deyin kýresti. Telearna jetekshileri men aksionerlerin búl mәsele boyynsha aiyptaudan aulaqpyn. Negizinen búl súraqty maghan emes, aqparattyq sayasat mәselesin anyqtap otyrghan memlekettegi tiyisti oryn­dar­gha – aqparat ministrligine jәne preziydent әkimshiligine qoiy kerek shyghar. QR Konstitusiyasynyng 1-babynyng 20-tarmaghynda “senzuragha tyiym salynghan” dep anyq jazylghan. Soghan qaramastan senzuranyng bolyp jatqany óte ókinishti. Filimning osy kedergige tap boluy – bizding biylikting halyqtan jәne aqparattyq sayasattan sonshalyqty alys­tap ketkenin kórsetedi.

– Osy filimning “Maydannan maydangha deyin” atty birinshi bólimi “Tan” arnasynyng efiyrinen kórsetildi. Sodan keyin jurnalisterge arnalghan kórsetilim úiymdastyrghanda “әzirge Aqorda tarapynan oghan qatysty әser bolghan joq. Qayta Aqordadaghylar memlekettik mýdde túrghysynan týsirilgen filim­ge quanuy kerek” dep pikir bildirgen ediniz. Endi mine, filim efirge shyghuy tiyis aptada ayaq astynan osynday kedergige kezikti. Múny nemen baylanystyrasyz?

– Alghashqy bólimning “Tan” arnasynan kórsetilip ketui tiyisti oryndardyng qyraghylyghynyng jetpey qalghanynan ghana bolghan shyghar. Ukrainadan oralghannan keyin búl filimdi tezirek efirge shygharugha tyrystym. Sondyqtan tolyq montajdap, tolyq núsqasyn dayyndamay jatyp birinshi bólimin birden kórsetip jiberdim. Negizinen filim ón­dirisinde montaj óte kóp uaqyt alady, oghan keminde 1-2 ay uaqyt ketedi. Yaghni, bizdi qadaghalap, tekserip, timiskilep, andyp otyratyn organdar bizdi toqtatyp ýlgere almay qaldy. Birinshi bólim solay shyghyp ketti. Al ekinshi bólimge ýlken jarnama jasadyq, halyq kórsin dedik. Búl filim tek últtyq mýdde túrghysynan emes, memlekettik mýdde túrghysynan jasaldy. Filimde Qazaqstannyng memlekettik shekarasyn saqtau, túraqtylyqty saqtau, eldegi aqparattyq sayasatty qalay qalyptastyru jó­ninde birshama oilar aitylady. Jәne búl bizde qazir nasihattalyp jatqan reseylik pikirge týbegeyli qarsy kózqarasty bildiretin filim edi. Sondyqtan bizdegi oryndar reseylik kózqarastan góri basqasha kózqarasty kórsetkenimiz ýshin qoryqqan boluy kerek. Bәlkim, Kremlidegi qojayyndardan tayaq jeymiz dep te qoryqqan shyghar. Dәl filim kórsetiluge tiyis kýni mәjilis Euraziyalyq odaq kelisimin maqúl­dap jiberdi. Onyng qarsanynda Putin Qazaqstangha saparmen keldi. Sonday ýlken memlekettik sharalargha tikeley qatysy bar dep oilamaymyn, biraq janama qatysy bar boluy mýmkin. Ýlken dәrejede sonsha mәn berilip, jay ghana jurnalistik zertteu filimning toqtap qaluy osynday oilargha jeteleydi, әrtýrli kýdikti oilar tudyrady.

“Maydannan maydangha deyin” filimi halyqtyn, qazaq qauymynyng yqylasyna bólendi, әsirese әleumettik jelilerde jaqsy taraldy. Biraq sóite túryp, qa­zaqtyng rizashylyghyn tudyrghan dýniyege osynday qarama-qarsy әreket jasaghanyna kýlkim ke­ledi. Kerisinshe, bizding biylikke múnday kózqarastyng shyqqany, taralghany tiyimdi emes pe, әri syrttan jasalatyn yqpaldargha qarsy qoiy ýshin de paydalanugha bolady. Qoghamdyq pikirding әr­týrli ekenin kórsetip, Qazaqstanda Ukrainany jaqtaushylar kóp, olardyng da ýni bar ekenin bil­diruge tiyis edi. Ony oilay almady, sondyqtan búl toqtady. Ázirshe búl uaqytsha toqtady dep esepteymin.

– Al filimning Aqordanyn, preziydent N.Nazarbaevtyng tikeley jandy jerine tiyetin túsy bolghan joq pa?

– Búl jerde Qazaqstan sayasaty jәne Qazaqstannyng qazirgi biyligi jóninde eshqanday sóz joq. Búl – taza ukrainalyq oqighagha bagha bergen, ukrainalyq sarapshylar men sarbazdardyng pikirimen tolyqtyrylghan filim. Qazaqstannyng bar qatysy – qazaqstandyq jurnalisting oqigha ornyna baryp kelgeni ghana. Bar aiybymyz – onsyz da bar ukraiy­nalyq pikirdi jazyp, alyp kelgenimiz ghana. Áytpese múnday ukrainalyq kózqaraspen jasalghan dýniyeler, teleónimder internette aghylyp-tógilip jatyr. Ukraina tarapynyng sózi onsyz da jetkilikti. Tek múny qazaq jurnaliysining qazaq tilinde jasaghany ghana biylikting shymbayyna batyp ketti dep oilaymyn.

– Mýmkin, elding ishinde osyny andyp baqqan resey­shil kýshter bar shyghar?

– Áriyne, bar. Joq dep aitugha kelmes. Búl filimning birinshi bólimi kórsetilgenen keyin-aq maghan óte kóp qonyrau týsti, әli kýnge deyin kóp habarlasady. Tipti redaksiyadaghy әriptesterim qarsy telefon soqqan adamdardyng keybirin qosady, keybirin qospaydy. Sebebi sonday dәre­jedegi agressiyalyq kónil kýi­men habarlasatyn adamdar óte kóp. Múny әdeyi úiymdastyryp otyr ma, әlde shynymen sonday adamdar bar ma, ol jaghyn bilmeymin. “Nege siz Reseydi basqynshy dep aitasyz, nege siz Ukrainada Reseyding әskeri soghysyp jýr dep esepteysiz?” dep tap bere­tin adamdar jeterlik. Tipti al­ghashqy kýnderi meni atyp tastaymyz dep telefon shalghandar boldy. Onday telefon qonyrau­lary әli kýnge deyin ýzilgen joq, әrtýrli qorqytular jasaydy, preziydent N.Nazarbaevqa jazamyz, ÚQK-ge, prokuraturagha aryz jazamyz deydi. Áneugýni tipti bir adamdar habarlasyp meni júmystan shygharudy jәne maghan jalaqymdy bermeu jóninde basshylyqqa talap qoyypty. Osynday kýlkili jaghdaylar óte kóp. Búl bizdegi halyqtyn, qoghamnyn Resey aqparatynyng qúrbanyna ainalghanyn kórsetedi. Olar: “Ukrainada fashister, banderovshilder, әskery hunta. Siz qalay Yasenukti, Tyagnibokti jaqtaysyz?” – degendey aiyptaularmen sóileydi. Men ol kisilerge: “Sizding olardyng fashist ekenine dәleliniz bar ma? Maghan osylay renjip túrghanynyz­gha qaraghanda, Ukrainagha baryp kórgen shygharsyz, qanday dәle­liniz bar?” degen siyaqty súraqtardy qoyamyn. Biraq sózderimning 99 payyzy olargha әser etpeydi, tek qana kónil kýiimdi qúrtady, jәbirleydi, artyq auyz sózder aitady, jeke basyma tiyisedi, qorqytady.

– Búl adamdar ózderining aty-jónderin aityp, tanystyra ma?

– Kópshiligi aitpaydy, key­bireuler “Qazaqstan azamatymyn” deydi. Dostarym “tiyisti qúqyq qorghau organdaryna shaghym týsir” dep aqyl aitady, biraq polisiyagha aryz jazugha erinemin. Oghan bergennen de nәtiyje bolatynyna, meni qorqytqan adam­dar­gha qúqyqtyq túrghyda jaza nemese tyiym salynaryna senbey­min. Sol senbegendikten de erinetin shygharmyn.

– Búlar orys últynyng ókilderi me, әlde orystildi qazaqtar ma?

– Orys últynyng ókilderi de bar, orystildi qazaqtar da bar. Olardan eng basty bayqalatyn dýnie – úly orystyq shovinizm, Reseyge degen sheksiz mahabbat. Men olargha “Mening filimim­de synalatyn nysan – Resey nemese orystar emes, Reseyding qazirgi biyligi, Putin jәne Kre­mli” desem, olar múny týsingisi de kelmeydi. Olardyng týsinigin­de Putin jәne Resey degen úghym bireu. Jәne olardyng oiynsha, Reseydiki 100 payyz dúrys, Ukrainada fashister, banderovshil­der, kisi óltiretin jauyzdar ghana bar, solar orys halqyn qyryp jatyr dep basqa eshqanday balama pikirge oryn qaldyrmaydy. Mening filimimdi olar arandatushylyq, eldegi túraqtylyqty búzugha jasalghan qazaq últshylynyng arnayy qastandyq әreketi dep týsinedi. “Erteng eger qanday da bir qaqtyghys bolsa, soghan siz kinәli bolasyz, onday jaghdayda biz sizdi sotqa be­remiz” dep qoqan-loqqy jasaydy. Biraq qaqtyghys esh uaqytta múnday filimnen emes, ke­risinshe, qalyptasqan úly orystyq shovinizm, basqa da shekten tys últshyldyqtan ghana nemese syrtqy agressordyng arandatuynan bolatynyn olardyng týsingisi de kelmeydi.

– Búlar sonda Reseyding aqparattyq kenistigining yqpalynan zombiyge ainalghandar ma, әlde olardy baghyttap basqaryp jýrgen diriyjeri bar ma?

– Mening oghan kózim jetpeydi. Bәlkim, olardyng artynda qúpiya qyzmetter bar shyghar. Eshteneni joqqa shyghara almaymyn. Búghan qatysty zertteu jýrgizip, olardy anyqtaytyn mening qúzyretim joq. Al ÚQK, tiyisti organdar memleket mýddesin qorghaghan adamdardy qorghaugha aludyng ornyna kerisinshe әreketterge baratynday kórinedi.

– Osynday jaghdayda el­degi jurnalistik úiymdar nemese halyqaralyq úiymdar búl oqighagha aralasuy kerek emes pe?

– Naqty qastandyq әreketining faktileri bolmaghannan keyin jurnalistik úiymdargha shaghym aita almaymyn. Al bizding elde jalpy jurnalister odaghy bar ma, joq pa, ony bilmeymin. Mým­kin, әdilet ministrliginde tirke­l­gen jurnalister odaghy degen úiym bar shyghar nemese jylyna bir ret jurnalisterge azyn-aulaq syi-siyapat kórsetetin úiym bar bolar nemese jurnalister odaghynyng tóraghasy edim dep súhbat beretin adamdar bar shyghar. Biraq bizding elde jurnaliys­terding kәsiby odaghy joq, jurnalisterdi qúqyqtyq, moralidyq túrghyda qorghaytyn, is jýzinde júmys istep, әreket etip jatqan úiym joq. Birneshe halyqaralyq úiymdardan habarlasty, biraq qolymda naqty faktiler bolmaghannan keyin olar­gha derek bere almadym. Al jalpy jurnalistik úiymdar múnday jaghdayda әreket etuge tiyis dep oilaymyn. Jurnalister qazir zang ayasynda óte úiymshyl әreket jasap ýirenui kerek. Biraq, ókinishke qaray, samarqau.

– Filimning efirden týsip qaluyna baylanysty olardan qanday da bir reaksiya boldy ma?

– “Ádil sóz” úiymynan habarlasty, anyq-qanyghyn bilu ýshin. Men ózim biletin aqparatpen bólistim. Jurnalister odaghynan eshkim habarlasqan joq. Keybir sheteldik aqparat qúraldary habarlasty. Olar menen bar aqparatty bilgisi keledi, al men biletin aqparat óte az. Meninshe, onday súraqtardy jurnalistik úiymdar nemese jurnalistikadaghy әriptester maghan emes, tiyisti oryndargha qoiyy kerek. Men «qoljetimdi» bolghannan keyin be, elding bәri maghan habarlasady. Áriptesterime “búl súraqtardy nege maghan qoyasyzdar? Nege ministrlikke, ÚQK-ge, preziydent әkimshiligine habarlaspaysyzdar?” deymin.Ol organdar, mýmkin, osymen ainalysyp otyrghan shyghar, olarda menen góri kóp aqparat bar shyghar. Áriptester ÚQK, preziydent әkim­shiligi dese qorqa ma, tý­sinbeymin. Olar da bizding salyghymyzgha ómir sýretin mem­lekettik qyzmetkerler. Memle­kettik qyzmetkerden tiyisti ja­uap alugha tyrysqanda túrghan ne bar? Olar aqparat bermegen kýnning ózinde olardy mazalaugha bolmay ma? Osy jaghyn týsin­beymin.

Biraq mening dәl osy jerde qazaqtildi әriptes aghayyndargha sәl-pәl ókpem bar. Dәl osy mәselege orystildi jurnalist úrynsa, aitalyq, mening ornymda orystildi jurnalist bolyp, orys tilinde týsirilgen filimge tyiym salynsa, orystildi әrip­tester­ding barlyghy bir auyzdan ýn qosyp, ýlken zertteu jasar edi. Tipti Ukraina jayly tele­ónimdi aldymen memlekettik tilde júmys isteytin jurnalister, qazaqtildi aghayyn birinshi bolyp jasayyqshy, orystildi әriptes­ter aldymyzdy orap ketpesinshi, solardyng artynda audarmashy bolyp qalyp qalmayyqshy dep namystanghandyqtan Ukrainagha baryp edim. Endi kelip jasalghan dýniyeni qorghau, úiymdasu jaghynan alghanda biz bәribir artta qalyp qoydyq.

Tayaqtyng ekinshi úshy bar. Erteng búl oqigha asqynady. Qazir shaghyn filimdi kórsetpey tastaugha kýshimiz jetti dep belgili bir kýshter quanatyn shyghar. Erteng búlar búdan da zor dýniyeni jórgeginde túnshyqtyryp tastaugha bolady eken ghoy dep tipti qútyra bastaydy. Jurnalister qauymy búl jerde әlsizge, ýndemeske ainalady. “Búgha bersen, súgha beredi” degendey, osal qarsylasqa ainalyp baramyz. Aqparat qúraldary biylik kýshterimen, adam qúqyn búzatyn, sóz bostandyghyna tyiym salatyn kýshtermen kýresip keledi. Biraq osy kýreste bir pozisiyadan aiyryldyq.

Surette: Jurnalist Qasym Amanjolúly jәne Qyrym tatarlarynyng kósemi Mústafa Jemiylev

Bir jasalghan dýniyeni kórsete almay qalyp edik, “sender birinshi bolyp týsirip edinizder, nege kórsete almay qaldynyzdar?” dep zertteu jasaudyng ornyna әriptester ýndemey qaldy. Keyde múnysy baqay esep siyaqty kórinedi. Sәl-pәl azattyghy bar әriptes arnalardan ýn qat­uyn kýtken edim. Jaraydy ózderi Ukrainagha barmady eken, barmay-aq ta qoysyn. Eshkim eshkimdi mәjbýrlemeydi. Biraq barghan, odan filim jasaghan adamgha ty­yym salynyp jatqan kezde arasha týsse qaytedi? Erteng onday kýn sening de basyna týsui mýmkin, sol kezde saghan da eshkim arashashy bolmaydy. Dәl osyghan úqsas sózdi Kiyevte ózime súhbat bergen Qyrym tatarlarynyng kósemi Mústafa Jemiylev ait­qan edi. “Qyrym tatarlary qiyn jaghdaygha tap bolghanda, zansyz, kýshpen jasalghan referendumdy Qazaqstan moyyndady. Biz Nazarbaevty óte aqyldy adam dep esepteushi edik, biraq Nazar­baev sol referendumdy moyyndady. Búl qalay? Sening de sol­týstikte jering bar, sening de basyna sonday kýn tuuy mýmkin. Sol kezde tuys týrki elderi ózine qarsy әreket jasasa qayter edin? Búl bizge arqadan pyshaq úrghanmen birdey”, – dedi.

– Reportajdyq filimning efirge shyqpay qalghan ekinshi bóliginde ne turaly sóz boldy? Ne mәsele arqau etildi?

– Qyrym jónindegi 18-20 minuttyq filim bolatyn. Ol jerde bizding biylik qorqatynday ýlken mәsele joq. Qyrym tatarlarynyng taghdyry, qazirgi jay-kýii sóz etiledi, Qyrym tatarlarynyng qayratkerleri sóileydi, Qyrym tatarlarynyng ortalyq basylymdaryna jasalghan van­dalizmdik әreketter kórseti­ledi. Qyrym tatarlarynyng referendum kezindegi qarsylyghy, ýlken qayraty arqau etiledi. Qyrym kórinisteri men Baqshasaray kórinisterin týsirdik. Qys­qasy, bәri aitylyp jýrgen ashyq aqparat. Qazaqstandy әshkere­ley­tin, qauipsizdikke qater tóndiretin dýnie joq. Qyrymdy anneksiyalaghan Resey әreketi ghana әshkerelenedi.

– Sizding oiynyzsha, fiy­lim­ning jaryqqa shyghuyna kedergi keltiruding astarynda ne bar: búl Kremli­ding sesi­nen qoryqqan Aqordanyng asyra silteui me, әlde syrt­qy kýshterdin, Mәskeuding aqparattyq salagha aralasa bastauy ma?

– Meninshe ekeui de bar. Jalpy, bizding biylik halyqpen jәne halyqqa aqparat jetkizushi BAQ-pen eshqashan sanasqan emes. Olar ózderin qashanda qúdiretti sanaydy, Konstitusiyany taptap ótip, núsqau beruge qúqym bar dep oilaydy. Búl bizding biylikte búrynnan bar ospadarlyq, әsiresaqtyq jәne reseylik kýshterding yqpalynyng tikeley kórinisi. Tipti Qazaqstangha kire bastauynyng alghashqy nyshany. Kenes odaghy kezindegidey saqtyq tanytyp, Kremli búghan ne deydi, tayaq jep qalmayyq, tóbemizden soqpasyn dep beyshara halge týse bastadyq. Qúl bolyp ýirengen adam qúldyqtan qoryqpaydy. Qúldyq qamytyn kiygizgen kezde ol qaytadan empendep qúldyq keyippen sýiretpesin sýiretip jýre beredi. Búl jerde kónbeymiz degen adamdargha ghana qiyngha soghyp túr.

– Múnday jaghdayda qazaq jurnalisterining ary qarayghy әreketi qanday boluy tiyis? Osynday qyspaqqa týspes ýshin ne isteu kerek?

– Naqty is-әrekettik túrghydan alghanda, Qazaqstanda jur­nalisterding tәuelsiz kәsiby odaghy qúryluy kerek. Ol odaqtyng basshylyghyna isker, osy salagha jan-tәnin arnaytyn janashyr azamat kelui tiyis. Ol odaqtyng kez kelgen jurnaliske arasha týsetindey mýmkindigi boluy ýshin tәuelsiz jarghysy qalyptasuy kerek jәne onyng qarajat mәselesin sheshu qajet. Búl jerde bir jaghadan bas, bir jennen qol shygharmasa bolmaydy. Qa­zaqstandaghy býkil gazetter, barlyq BAQ basyn biriktiretin әreketke baruy shart. Árbir telearna ózining “ortaq ógizden onasha búzauym artyq” degendey, memleketten alatyn ten­derin nemese oligarhtan alatyn transhtaryn qanaghat tútyp, shette qalmasyn. Barlyq aqparat qúralynyng budjetinde osyghan arnalghan bap bolyp, kәsiby odaqqa alghashqy qarajatyn qúisyn. Odan keyin tәuelsiz odaqtyng mýsheleri jarna tó­leytin kәsiby jurnalisterden qúraluy kerek. Búl – bir. Ekin­shiden, qalay bolghanda da qoghamdyq telearnalardyng alghysharttaryna júmys isteudi bastau kerek. Ýshinshiden, jekelegen azamattar bir-birimizdi azamattyq túrghydan qoldaudy ýirengenimiz abzal.

Biz Ukraina mәselesine, Qazaqstannyng tәuelsizdik mәse­lesine, memlekettik shekara, ishki, syrtqy qauipsizdik mәsele­sine, aqparttyq tәuelsizdik mәselesine bәribir baramyz. Endigi qalghan ghúmyrymyzda odan ainyp, búdan bas tartatyn jaghdayymyz joq. Naghyz kýres endi bastaldy. Mýmkin, osynday ký­res qazaqqa kerek shyghar. Ukraiy­na óz jerin qanymen qorghap jatyr, Ukrainanyng eng myqty erleri shyghys Ukrainada ólip jatyr. Olar Otany ýshin janyn qiigha deyin bardy. Al biz ólip ketpesek te, eng bolmaghanda osy jolda kýresip, biraz qiyndyqqa tózetin azamattyq ústanymda bolsaq eken deymin.

– Ángimenizge raqmet!

Ángimelesken

Elnúr Baqytqyzy.

«Jas Alash» gazeti

Taqyryp ózgertilip alyndy. Týpnúsqadaghy taqyryp: Jurnalister әlsiz, qarsylasugha dәrmensiz